مساجد فلسطین

ساختن مساجد در فلسطین بلافاصله پس از فتح اسلامی در زمان عمربن خطاب آغاز شد . هر شهری که فتح می شد . مسجدی در آن برپا می گردید . به همین دلیل اولین مساجد در جاهایی که زودتر فتح شد . مانند قیساریه ، سبسطیه ، نابلس ، لد ، یافا ، اجنادین و بیسان ساخته و بنا گردید . بیشتر مساجدی که پس از این فتح ساخته شدند به مساجد عمری معروف شدند .

از این مساجد اولیه می توان مسجد عمر در حرم شریف بیت المقدس که آثارش را قرن اول هجری رو به زوال گذاشت و مسجد عمری در مقابل کلیسای قیامت و مساجد عمر در طور ( طور زیتا ) و مسجد طلسم حیات در نزدیکی قیامه که امروزه اثری از آن باقی نمانده است ، نام برد .

مساجد اولیه بسیار ساده می باشند . همانند مسجدی که حضرت رسول ( ص ) در مدینه ساخت و دارای یک حیاط است با دیوراهایی از خشت خام که روی پایه سنگی قرار گرفته اند این مسجد در جهت قبله دارای نخل هایی چون ستون است که سقفی از لیف خرما و یا گل روی آن دیده می شود . در سمت شرق خانه های گلی با درهای رو به حیاط وجود داشت که حضرت پیامبر در آن سکونت داشتند .

اولین رهبران مسلمانان مساجد را در وسط شهر ساختند . که در نزدیکی مسجد ، دارالاماره ( شبیه خانه پیامبر در مسجد مدینه ) قرار داشت . در عین حال مساجد فلسطین همه نوساز بودند بلکه بعضی از آنها کلیساهایی بودند که به مسجد تبدیل می شدند . افراد فاتح با اهالی شهر یا بر سر نیمی از کلیساها ، یا بعضی از آنها و یا یک کلیسا و یا نیمی از آن مصالحه و سازش می کردند .

بنای مسجد نیز با پیشرفت زمان ، توسعه یافت . در زمان خلیفه عثمان ، در ساختن مساجد و بتونهای آنها از سنگ و گچ استفاده می کردند . این گرایشات در زمان بنی امیه ، مخصوصا زمان معاویه بن أبی سفیان افزایش یافت . این امر در گستردگی سایبان و سقف صحن مسجد و تبدیل آن به سالن با ستونهای بلند و قرار دادن فواره در وسط صحن متجلی گردید در زمان بنی امیه ساختن مساجد زیبا و باشکوه آغاز شد . که در مقدمه آنها مسجد گنبد صخرة ، این اثر زیبا و بی نظیر اسلامی ، سپس مسجدالاقصی قرار دارند .

باستان شناسان در طول سی سال مسجدی را در محل سرای المنیة در غرب دریاچه طبریه کشف کردند که به دست ولیدبن عبدالملک بنا گردید . در شهر رمله

سلیمان بن عبدالملک مسجد معروف سفید ( الابیض ) را تأسیس کرد . همچنین امویان نیز به تجدید مساجد قدیمی پرداختند که از جمله آنها مسجد قیساریه است که توسط عبدالملک بن مروان تجدید بنا شد .

عباسیان نیز ساختن مساجد را ادامه دادند . کاوشگران در سال 31 ه/1883 در میان خرابه های عسقلان به نقوش و کنده کاریهایی دست یافتند و بیانگر اینست که در سال 155 ه/771 م ، مهدی خلیفه عباسی مسجدی را در آن شهر بنا کرده است .

پس از عباسیان ، اخشدیان ، طولونیها و فاطمیان چندین مسجد بنا کردند ولی تقریبا تمام این مساجد از بین رفت . اسباب و علل بیشماری در نابودی آنها دخالت داشتند که مهمترین آنها زلزله و وقوع حوادث طبیعی دیگر و جنگهای داخلی و خارجی و کم توجهی بودند .

اغلب مساجد باستانی موجود به دوره ایوبیان و ممالیک مربوط است . سلطان صلاح الدین ایوبی و پادشاه بزرگ شرف الدین عیسی بن أحمدبن ایوب در تجدید مساجد و بنای آنها و برگرداندن مساجد به مسلمین نقش بسزائی داشت . ممالیک در ساختن مساجد در سراسر کشور و تجدید مساجد قدیمی فعالیت چشمگیری داشتند که معروفترین این پادشاهان در این زمینه ، سلطان ظاهر بیبرس بندقداری ، سیف الدین خلیل بن قلاوون و ناصر ناصرالدین محمدبن قلاوون ، بودند .

از مظاهر بارز عصر ممالیک این بود که ایجاد مساجد که در آغاز از وظایف حکام و رهبران بود ، افراد دیگری نیز به طور گسترده و با به شمار آوردن این کار به عنوان نوعی پرهیزکاری و تقوا ، در آن حرکت فعالیت کردند . این امر باعث ازدیاد مساجد گردید . مساجد ممالیک به تزئینات بسیار و به کاربردن سنگهای مرمر رنگارنگ و گلدسته های مربع معروف است .

ساختن مساجد در دوره عثمانی ادامه یافت و مساجد زیادی در عکا ، نابلس ، غزة ، غیره تأسیس شد . به طوری که در قرن 11 هجری/16 میلادی فقط هفتاد مسجد در غزه وجود داشت .

در دوره سلطه استعمار انگلیس مساجد جدیدی پدید آمد و شورای عالی اسلامی تلاشهای قابل توجه و مفیدی در زمینه تعمیر و حرمت مساجد قدیمی مبذول داشت . حرم قدس تعمیر گردید . دولت اردن پس از آن از سال 1958 تا اشغال آن توسط صهیونیستها در سال 1967 تعمیر حرم قدس ، مخصوصا گنبد شریف الصخرة را ادامه داد .

مساجد خدمات ارزنده ای در حفظ زبان عربی و فرهنگ اسلامی فلسطین انجام دادند . مساجد مرکز زندگی اجتماعی و سیاسی مخصوصا در دوره های اولیه اسلامی و در دوره ممالیک به شمار می رفتند . مسجد مدرسه دینی بود که امیر در آن به قضاوت می نشست و بیت المال را نگهداری می کرد و با رؤسای قبائل در آن دیدار می نمود . مساجد مرکز جشنهای ملی و دینی بود و جای تعجب نیست که به طور مستمر و مداوم مورد هجوم جنگجویان و اشغالگران بوده است .

مساجد در زمان اشغال صهیونیستی مانند دیگر آثار اسلامی فلسطین هدف تجاوزات پی درپی قرار می گرفتند . به طوری که صهیونیستها در سال 1969 مسجدالاقصی را به آتش کشیده و شروع به کندن خندقهایی در سمت جنوب و غرب صحن حرم کردند ، همچنین صهیونیستهای متعصب چندین بار آن را به قصد نماز خواندن در آن مورد تهاجم قرار دادند و بخشی از حرم حضرت ابراهیم را اشغال نمود و مسجد بیرالسبع را تبدیل به موزه کرده و مانع ادای نماز مسلمانان در آن گردیدند . همچنین مسجد پل ( حسر ) در طبریه را به موزه و مسجد بازار یا مسجد یونسی در صفد را به نمایشگاه عکس و نقاشی ، تبدیل نمودند .

مسجد وادی الصلیب در حیفا را ویران کرده و بر روی آوارهای آن گاراژ ساختند و نیز مسجد صواوین صفد را به کلی ویران نمودند و شهرداری تل آویو درصدد تبدیل مسجد حسن بک در یافا به یک بازار محلی برمی آید . یهودی کردن مسجد حارة شمالی در عکا به پایان رسید ، همچنین دهها مسجد دیگر تقریبا و یا به طور کلی ویران شدند . از جمله می توان به مساجد روستاهای لوبیه و کفر برعم ، طور ، خربة صوفین ، عمواس ، صرفند ، جودة ، یازور ، دیر یاسین و اقرت ، قاقون ، القبیة ، حلمة ، سملة و ابوکبیر اشاره کرد . مهمترین مساجد شهرهای فلسطین

عبارتند از :

الف - قدس :

امروزه 36 مسجد در بیت المقدس وجود دارد و مسجدالاقصی و قبة الصخرة ، در آن واقع هستند . از میان آنها 27 مسجد در شهر قدیمی قرار دارند ، از جمله آنها عبارتند از :

1 - مسجد عمر :

مورخان قدیمی مسلمان همچون طبری و یعقوبی و بلاذری ، هیچ توضیحی درباره مسجدی که عمربن خطاب به هنگام فتح بیت المقدس بنا کرد . نداده اند . گرچه بعضی از باستانشناسان معتقدند که این مسجد در سال 18 یا 20 هجری بنا گردیده است ولی به احتمال زیاد در سال فتح بیت المقدس یعنی 15 ه/636 م تأسیس شده است . دانشمندان در مورد محل دقیق بنای مسجد در حرم قدس اختلاف نظر دارند .

بعضی از روایات بیانگر بنای مسجد در محل گنبد و یا نزدیک آن ( ابن بطریق ، بکری ، شهاب الدین مقدسی ) است ولی اغلب دلایل نشان می دهد که این مسجد در محل کنونی مسجدالاقصی و شاید در سمت شرقی آن بنا گردیده است . ( مانند نظر مجیرالدین حنبلی که کلیرمون جانو و کرزویل نیز با وی موافقند ) .

از قرن اول هجری روایت شاهد عینی به دست ما رسیده است که مسجد را به طور مفصل تشریح و توصیف می نماید ، این شخص مطران أرکولفوس Arculfus نام دارد که در زمان خلافت معاویة بن ابی سفیان به سال 50 ه/670 م از بیت المقدس دیدن کرد و گفت : این مسجد از تخته و تنه درختان ساخته شده بود . ساختمان آن ساده و مربع شکل با ظرفیت حدود سه هزار نمازگزار بود . طبیعی است که این مسجد ساده ، چوبی ، روزگاران طولانی دوام نیاورد و آثار آن به سرعت از بین رفت .

2 - مسجدالاقصی :

در زمانهای قدیم " مسجدالاقصی " به تمامی حرم شریف قدس و دیگر بناهای موجود آنکه مهمترین آنها گنبد الصخرة است و توسط عبدالملک بن مروان سال 72 ه - 691 م بنا گردیده و از مهمترین آثار اسلامی در تمام دورانها به شمار می آید ، داده می شد . ولی امروزه این نام به مسجد بزرگ موجود در صحن جنوبی حرم اطلاق می شود ( نک : مسجدالاقصی ) .

3 - مسجد ملک افضل ، یا مسجد عمری :

در مقابل کلیسای قیامت واقع است و توسط ملک الافضل پسر صلاح الدین به سال 589 ه/1193 م بازسازی شد . این مسجد دارای گلدسته ای است که قبل از 870 ه/1465 م ساخته شده و توسط سلطان عبدالحمید عثمانی بین سالهای 1255 و 1277 ه/1839 و 1860 م/تجدید بنا گردید . به احتمال زیاد از مساجد عمری قدیم می باشد .

4 - مسجد قلعه :

امیر ناصرمحمدبن قلاوون آن را به سال 710 ه/1310 م در قلعه قدس ، تأسیس کرد . که دارای دو منارهباستانی است این مسجد از زمان اشغال صهیونیستها در سال 1967 تعطیل شده است .

5 - مسجد قیمری :

این مسجد به امیرسیف الدین قیمری ( سال 654 ه/1256 م ) که در نزدیکی در جدید قرار داده منسوب است و احتمالاً تاریخ بنای آن به قرن 7 هجری/13 م می رسد .

6 - مسجد خانقاهصلاحیه :

در پشت کلیسای قیامت واقع است و صلاح الدین ایوبی آن را در سال 585 ه/1189 م وقف کرد . مسجد خانقاهدارای منارهباستانی مربوط به سال 798 ه/1395 م است .

7 - مسجد شیخ جراح :

در زاویه ( گوشه ) شیخ جراح به سال 1313 ه/

1895 م بنا گردید . این گوشه در سال 598 ه/1201 م ، به دست امیرحسام الدین جراحی تأسیس شد .

8 - مسجد شیخ لؤلؤ :

در داخل درب ستون ( باب العمود ) واقع است و آن زاویه مرمری ( لؤلؤی ) قدیمی است که امیر بدرالدین لؤؤ غازی آن را در سال 775 ه/1373 م وقف نمود .

9 - مسجد قلندری :

در حارة مسیحیان در مقابل دیر لاتین واقع است . امیرمنصور قلاوون آن را به سال 686 ه/1278 م تجدید بنا کرد . اکنون چیزی جز یک تابلو در دیوار باقی نمانده است .

10 - مسجد داود پیامبر :

در واقع دو مسجد در مقابل بارگاه حضرت داود ( ع ) بود که یک از آنها کوچک و دیگری بزرگتر است . سلطان سلیمان قانونی آن را در سال 936 ه/1529 م به صورت مسجد در آورد ، بنای این مسجد و بارگاه توسط سلطان محمودخان در سال 1233 ه/1817 م تجدید شد .

11 - مسجد طلسم الحیات :

از مساجد ناپدید شده است ، که در نزدیکی کلیسای قیامت در حارة مسیحیان بود . مجیرالدین حنبلی درباره آن می گوید : مسجد باشکوهی از مساجد عمری می باشد .

ب - الخلیل :

1 - مسجد ابراهیمی الخلیل :

مسجد ابراهیمی الخلیل به خاطر نزدیکی و تقرب به حضرت ابراهیم علیه السلام و فرزندان بزرگوار ایشان ، از مراکز مهم اسلامی به شمار می رود .

تاریخ این مسجد از زمان خریدن غار مکفیله از عفرون حتی توسط حضرت ابراهیم به منظور دفن همسرش سارا شروع شد .

وقتی حضرت ابراهیم وفات یافت در آنجا مدفون گردید . پس از وی فرزندانش ، اسحق و یعقوب و همسرانشان در آنجا مدفون شدند . می گویند حضرت یوسف ( ع ) نیز بعدها در آنجا دفن شد . در زمان سلیمان بن داود دیوارهایی به دور قبر ابراهیم ( ع ) و خانواده وی کشیده شد .

در اواخر قرن اول قبل از میلاد هیرودس والی أدومی قدس قلعه ای ساخت که هنوز هم سنگ دیوارهای ضخیم آن در اطراف مسجد دیده می شود . ولی حصار سلیمان به کلی از بین رفت . در دوران حکومت امپراطور رومانی جستیان ( 527 - 565 م ) کلیسایی در نزدیکی غار توسط وی بنا شد که ایرانیان آن را در سال 614 م ویران کردند .

در صدر اسلام پیامبر اکریم ( ص ) زمین الخلیل و مسجد ابراهیم را به صحابی خود تیمم داری واگذار نمود . مسلمانان به بارگاه جد پیامبران توجه کرده و خرابی های ناشی از جنگ فارسها را بازسازی و مرمت نمودند و امویان سقف کنونی حرم و گنبدهای بالای مراقد حضرت ابراهیم و یعقوب و همسرانشان را بنا کردند . مهدی خلیفه عباسی باب ( درب ) کنونی قلعه از سمت مشرق را گشود و پله های زیبایی از جنوب و شمال بر آن ساخت .

مقتدر بالله عباسی دستور داد تا گنبدی را بر ضریح حضرت یوسف ( ع ) بنا سازند . در سال 492 ه . 1099 م اروپایی ها مسجد ابراهیم را ویران کرده و بر آوارهای آن قلعه ای مخصوص سوارکاران خود و کلیسای کوچک طاقداری ( بشکل طاق ) ساختند . در بخشی که ضریح حضرت ابراهیم و اسحق قرار دارد سقفهایی که اروپاییان بر روی طاقهای بلند بنا کرده اند ، هنوز بچشم می خورد . ولی سایر بناهای حرم صرفا اسلامی هستند . زمانی که صلاح الدین شهر الخلیل را باز پس گرفت دستور تجدید بنای این مسجد و انتقال منبری که فاطمیان در مسجد عسقلان ساخته بودند به آن را داد . پس از وی پادشاه مقتدر شرف الدین عیسی ایوبی سایبانهایی به آن مسجد اضافه نمود .

در زمان ممالیک ، ظاهر بیبرس تعمیرات قابل

توجهی در این مسجد انجام داد که آن را به صورت یکی از مساجد باشکوه اسلام درآورد . سلطان قلاوون یکی از دربهای آن را تعمیر کرد . سلطان ناصرمحمد گنبدی در بالای غار شرقی برپا کرد . بارگاه پیامبران و فرزندانشان در آنجا از تأسیسات ممالیک به شمار می رود .

پس از اشغال الخلیل توسط صهیونیستها ، اشغالگرانبه حریم مسجد تجاوز کرده و بخشی از آن را اشغال کردند و مانع ادای نماز مسلمین در آن شده و به یهودیان اجازه ادای نماز در داخل آن را دادند .

2 - مسجد جاولی :

در شرق حرم حضرت ابراهیم و به سایبانها متصل است . ابوسعید سنجر جاولی آن را به دستور سلطان ملوکی ناصرمحمدبن قلاوون در سال 721 ه . 1312 م بنا کرد این مسجد در سال 800 ه/1397 تجدید بنا گردید .

3 - مساجد دیگر شهر :

مجیرالدین حنبلی درباره مساجد موجود در الخلیل و در زمان خود را چنین بیان می کند : مسجد ابن عثمان ، در امتداد بازار و زیتونهای اطراف قرار داشت و دارای یک مناره بود و مسجد شیخ بهاءالدین وفایی در حارة اکراد ، مسجد مسعود در حارة اکراد و مسجد فرعونه در حارة و منطقه شیشه گران . وی یادآور می شود که محمدبن أبی القاسم هکاری که در سال 614 ه/1217 م به شهادت رسید مسجدی را در نزدیکی الخلیل بنا کرد

4 - مسجد یونس پیامبر در حلحلول/بخش الخلیل :

آن را پادشاه مقتدر عیسی ایوبی به سال 623 ه/1236 م ، به همراه یک منارهدر آن ، برپا نمود .

ج - نابلس :

1 - مسجد جامع ، یا مسجد صلاحی :

بزرگترین و مشهورترین مسجد نابلس می باشد که در شرق شهر واقع است . اصل آن کلیسایی بود که امپراطور جستنیان در قرن 6 میلادی بنا گردید . فرنگیان اروپائیان در سال 563 ه/1167 م آن را تجدید بنا کردند و صلاح االدین ایوبی آن را تبدیل به مسجد نمود . درب شرقی آن شبیه درب کلیسای قیامت از پنج قوس ( طاق ) درهم آمیخته تشکیل شد .

جهانگرد ترک اولیا حلبی در سال 1082 ه/1671 م و گفته است : محراب فعلی مسجد ورودی شرقی کلیسا بود . در دو طرف مدخل ( ورودی ) هشت ستون آراسته به مرمر با طاق مسجد در بالای آنها قرار دارد که این مسجد خود نشانه ای از هنر ساختمان سازی است . طول مسجد 300 پا و عرض آن 100 پا است و مجموع ستونهای آن به 55 می رسد . محرابش بسیار وسیع و منبر آن قدیمی است .

در سال 1133 ه/1712 م ، امیرحج ( سرپرست حجاج ) سلیمان پاشا ، دو ایوان و یک برکه در آن ساخت . ولی گلدسته قیمتی آن را امیرحج مصطفی غفاری بنا کرده است .

2 - مسجد سبز :

در ناحیه یاسمین واقع است . می گویند یاسمین همان جایی بود که یعقوب بر پسرش یوسف گریه و زاری کرد . آن را سلطان قلاوون صالحی ( 678 - 689 ه/1279 - 1219 م ) بازسازی کرد . اولیا جلبی آن را در سال 1082 ه/1617 چنین توصیف نمود : " این مسجد بنایی مربع شکل است که طول هر ضلع آن 87 پا می باشد . " امروزه مسجد در وسط باغها است . برکه ای در صحن آن ، قرار دارد . مساحت محل ادای نماز حدود 300 مترمربع می باشد و دارای محرابی زیبا و ساده ای مربع شکل است .

3 - مسجد نصر :

در وسط شهرک قدیم واقع است . اصل آن کلیسایی بیزانسی بود و مسلمانان پس از پیروزی در جنگهای صلیبی آن را به مسجدی به نام نصر تبدیل کردند . در زمان عثمانیها ( 992 ه/1584 م ) دارای یک منارهاسطوانه ای شکل بود که در زلزله 1346 ه/1927 م به کلی ویران شد . این زلزله به خود مسجد هم آسیب وارد کرد که توسط شورای عالی اسلامی در سال 1354 ه/1935 م تجدید بنا شد .

4 - مسجد انبیاء :

در محله حبلة واقع است . می گویند که فرزندان حضرت یعقوب در آن مدفون هستند و اسمش از آنها گرفته شده است . ضریح پیامران در داخل اتاقی در مسجد قرار دارد که طول آن چهار متر آراسته به تزئینات سبز رنگ است .

5 - مسجد حنبلی یا مسجد حنبلی ها :

در نزدیکی بازار خضر واقع است . مسجدی قدیمیاست که قدمت آن به قرن هفتم هجری می رسد . بنای آن به دستور سلطان عثمانی محمد رشاد در سال 1330 ه/1911 م تجدید گردید .

6 - مسجد بیک ( عین سابق ) :

در اصل یک کلیسا بود که در زمان عثمانیها به مسجد تبدیل شد . در سال 1158 ه/1745 م ابراهیم بک طوقان آن را تجدید بنا کرد . سپس پسرش وزیر مصطفی پاشا ، آن را وسعت داد . در طبقه بالای مسجد 10 حجره کوچک وجود دارد که طلاب علوم دینی در آنها جمع می شدند و به فراگیری درس می پرداختند .

7 - مسجد تینه :

در محله قریون قرار دارد . مسجدی آباد است که در سال 1310 ه/1892 م تجدید بنا گردید .

8 - مسجد ساطون :

در ناحیه یاسمین می باشد که مسجدی آباد است .

9 - مسجد حاج نمر نابلسی :

بر سر راه نابلس - - بیت المقدس قرار دارد و آن را حاج نمر نابلسی در سال 1357 ه/1938 م تأسیس نمود وقتی وفات یافت در همان جا دفن گردید . بنای این مسجد در طبقه دوم باری مغازه ها واقع است . از مساجد بزرگ شهر و دارای کتابخانه می باشد .

10 - مسجد خضر :

در نابلس واقع است . محسن بدوی عاشور آن را در سال 1307 ه/1890 م بنا کرد .

11 - مسجد مساکین :

در محله حبله است و به احتمال قوی صلیبی ها ساخته شده و آن مسجدی ویران و خراب است .

در منطقه نابلس چندین مسجد باستانی وجود دارد . مانند مسجد سبسطیه که در محل کلیسائی که در قرن چهارم میلادی ساخته شده ، قرار دارد .

در سال 1310 ه/1892 م تجدید بنا شد . مسجد بزرگ جنین که فاطمه خاتون نوه سلطان قانصوه غوری در سال 974 ه/1566 م آن را بنا کرد و مسجدی در روستای یا صید که به سال 810 ه/1407 م بنا شده است و مساجد باستانی دیگری در باقة الحطب ، طوباس ، مردا و خرابه ویرانی در نزدیکی جماعین و خرابه های مطوی و رویسون . قرار دارند .

د - غزه :

شهر غزه از نظر داشتن مسجد از غنی ترین شهرهای فلسطین به شمار می رود . عارف العارف در کتاب تاریخ غزه اسامی نه مسجد جامع ، چهارده مسجد ، دوازده مسجد و یک مسجد جامع متروکه و 26 مسجد ناپدید شده را ذکر کرده است .

1 - مسجد جامع غزة :

بزرگترین مسجد غزه و در وسط شهر قدیم واقع است . این مسجد باستانی محکم با شکل و ساختمانی زیبا می باشد . می گویند که در اصل یک کلیسای صلیبی بوده که در ساختن آن سنگهای فراوان و ستونهای مرمری قدیمی به کار رفته است . همچنین گفته می شود که این کلیسای صلیبی در محل کلیسائی که یودکسیا امپراطور بیزانش در قرن پنجم ساخت ، قرار دارد .

هنگام فتح اسلامی این کلیسا به یک مسجد و یک کلیسا تقسیم شد ، سپس صلیبی ها آن را به کلیسائی اروپائی تبدیل کردند . پس از آزادی غزه به صورت مسجد درآمد . هنوز هم مدخل ( ورودی مسجد ) با طاق ایتالیائی ، محفوظ

است .

این مسجد بارها تعمیر شد و لاجین سلطان ممالیک یک در و یک منارهبرای آن در سال 697 ه/1281 م ساخت . ناصرمحمد آن را وسیع تر کرد و در دوره عثمانی نیز تعمیر گردید . در زمان جنگ جهانی اول مسجد تخریب شد و بخش وسیعی از آن از بین رفت و منارهآن سقوط کرد . شورای عالی اسلامی بنای آن را در سال 1345 ه/1926 م به طور کلی تجدید کرد و بنای منارهرا به صورتی بهتر از گذشته برگرداند .

2 - مسجد سیدهاشم :

از بزرگترین مساجد غزه و در محله الدرج واقعاست . می گویند که هاشم جد پیامبر در آن مدفون است . به احتمال زیاد این مسجد از تأسیسات ممالیک است . سلطان عبدالمجید عثمانی آن را به سال 1266 ه/1850 م تجدید بنا کرد .

3 - مسجد شیخ زکریا :

در محله الدرج است و مرقد شیخ زکریا تدمری متوفای سال 449 ه/1057 م در آن قرار دارد .

4 - مسجد کاتب الولایة :

در محله زیتون است و توسط کاتب الولایه عثمانی احمدبک به سال 995 ه/1586 م تأسیس گردید .

5 - مسجد شمعة :

در محله نجارها ( حاره زیتون ) است . که بانی آن نامعلوم است .

6 - مسجد شیخ عبدالله ایبکی :

در محله التفاح است . که شیخ عبدالله ایبکی از ممالیک عزالدین ایبک ترکمانی ( قرن هفتم هجری ) در کنار آن مدفون است .

7 - مسجد علی بن مروان :

در منطقه التفاح واقع است و ضریح شیخ علی بن مروان . از اشراف مغرب در آن قرار دارد . وی در سال 715 ه/1315 م در غزه وفات یافت .

8 - مسجدابن عثمان :

از مساجد بزرگ عزه و در محله شجاعیه واقع است . ضریحی در آن وجود دارد که می گویند ضریح نماینده غزه در زمان سلطان برقوق . یلخجا می باشد . نقشهای زیاد آن دلالت بر تعمیر آن توسط حکام ممالیک دارد .

9 - مسجد دادگاه بردبکی :

در محله شجاعیه است . بردبک دوادار آن را در سال 859 ه/1455 م بنا کرد . ابتدا از به عنوان مدرسه ، سپس به عنوان دادگاه استفاده گردید .

علاوه بر این نه مسجد در غزه ، چهارده مسجد دیگر نیز وجود دارد که عبارتند از : مسجد مغربی ، مسجد شیخ فرج ، مسجد شیخ خالد ، مسجد زاویه احمدی ، مسجد زاویه هندیها ، مسجد هجانی ، که همگی در محله الدرج واقع است . مسجد عجمی و مسجد شیخ قشقار در محله زیتون ، مسجد سدرة در محله التفاح ، مسجد غزالی ، مسجد حضرت رقیه ( ع ) ، مسجد ظفر دمری ، مسجد طواشی ، مسجد هواشی در محله شجاعیه غیر از اینها ده مسجد متروکه و یا ناپدید شده در محله الدرج و سیزده متروک و یا ناپدید شده در محل هالزیتون نیز وجود دارد . که از جمله آنها مسجد جاولی است که توسط امیر مملوکی علم الدین سنجر جاولی و شش مسجد در محله التفاح و هفت مسجد دیگر در شجاعیه می باشند .

در محله غزه مساجد باستانی مانند مسجد مجدل ( 700 ه ) و مسجد نصر در بیت حانون ( 637 ه ) وجود دارند .

ه - رمله :

1 - مسجد سفید :

از مساجد معروف فلسطین است که توسط سلیمان ابن عبدالملک بنا شده است . وی آن را به هنگام ولایت رمله تأسیس کرد و در طول خلافتش آن را به پایان رساند .

امروزه از تپه های ویران است . این مسجد باشکوه که در وسط رمله قرار داشت . توسط مورخین زیادی به هنگام بنای آن توصیف شد . آنها آورده اند که این مسجد از لحاظ شکل و ارتفاع از عجایب دنیا به شمار می رود .

صلاح الدین ایوبی به هنگام بازپس گیری رمله آن را تجدید بنا کرد . وقتی که ظاهر بیبرس یافا را فتح کرد ، گنبد بالای محراب و درب روبه روی آن را تعمیر نمود . منارهقدیمی از بین رفته را نیز تعمیر کرد . سپس ناصرمحمدبن قلاوون در سال 718 ه/1318 م منارهباشکوهی برای آن ساخت .

در زیر توصیف مختصر مسجد و منارهدر زمان ممالیک بیان شده است :

این " مسجد دارای 26 طاق بود که در دو طرف آن استوار بود . که در هر طرف 13 طاق قرار داشت . در وسط این طاقها ( پس از 13 طاق ) یک ستون سنگی وجود داشتمحراب بزرگ آن طاق هفتم در وسط مسجد را تشکیل می دهد . در بیرون مسجد دو سایبان با شش طاق ، که گویی بر ستونهایی در دو سوی مغرب و مشرق استوار است ، وجود دارد . طول حرم مسجد 75 متر در 75 متر است . در وسط آن برکه آب با دو طاق قوسی در زیر آن ، وجود داشت " .

منارهموجود فعلی را ناصرمحمد بر روی خرابی های منارهبیبرس ساخته است . این منارهاز سنگ کنده کاری شده ، به شکل مربع است شش طبقه دارد که طول آن از پایه حدود 6/5 م است و توسط پلکانی با 125 پله از آن بالا می روند . در سمت شمالی تا بخش غربی صحن ، بارگاه حضرت صالح ( ع ) قرار دارد که گنبدی بر روی آن است .

2 - مسجد جامع :

آن کلیسای ماریوحنا است که در قرن 12 میلادی ساخته شد و در قرن 13 تبدیل به مسجد گردید . مستطیلی شکل است و به سه سالن تقسیم می شود . در بالای سالن وسطی طاق عمودی شکلی قرار دارد که به هفت متقاطع متمرکز است . رونمای مسجد بسیار زیباست و دو پا بالاتر از سطح زمین قرار دارد . امروزه در محل گنبد اجراس منارهای قرار دارد .

در رمله مساجد دیگری مانند مسجد عصا وجود دارد که این مسجد توسط اداره اوقاف در قرن 20 بازسازی شد .

و - یافا :

1 - مسجد جامع یافا :

این مسجد را شیخ محمد بیبی امام تأسیس کرد و موقوفات زیادی در سال 1158 ه/1745 م به آن بخشید . همچنین در سال 1258 ه/1868 م نوه او شیخ حسن بیبی موقوفات دیگری وقف کرد و میرمحمدآغا سحور معروف به ابی نبوت ( بابا نبوت ) که مسئولیت غزه و رمله و یافا را به عهده داشت در سال 1225 ه/1810 م آن را تعمیر نمود و در سال 1227 ه/1812 م املاک زیادی از جمله دکان و ساختمان و زمینهای کشاورزی زیادی برای آن وقف کرد . کتابخانه مفید بزرگی را محمدآغا به این مسجد اضافه نمود . در صحن مسجد حلمه ( گردهمایی ) تدریس تشکیل می شد .

این مسجد به مسجد بابا نبوت هم معروف است . در روبه روی میدانی که برج ساعت در آن است واقع شده است . ستونهای محکم مرمری که مسجد را آراسته است ابونبوت از خرابی های قیساریه و عسقلان آورده است .

2 - مسجد حسن بک :

آن را حسن بک جابی فرمانده بخش یافا در جنگ جهانی اول بنا نمود . در محله منشیه در میدان بزرگ واقع است و به سال 1914 تأسیس گردید . ( ر :

3 - مسجد طابیه :

قدیمی ترین مسجد یافا است که در شهرک قدیمی در نزدیکی الفنار واقع است . شاید در محل مسجدی که مقدسی جغرافی دان در قرن چهارم هجری ( قرن دهم میلادی درباره آن سخن گفته ساخته شده است .

4 - مسجد شیخ رسلان :

در شهرک قدیمی و به شیخ شهاب الدین بن رسلان رملی ( 775 ه/844 ه ) منسوب است .

5 - مسجد حسن پاشا :

در راه منتهی به بندر واقع است . حسن پاشا جزائرلی دریادار عثمانی آن را در دهه هشتم قرن 18 بنا کرد .

6 - مسجد بحر :

در نزدیکی مسجد حسن پاشا واقع است . اداره اوقاف آن را در دهه 20 قرن حاضر ترمیم ( مرمت ) کرد . به این مساجد ، مسجد اباغ در شهر قدیمی و مسجد عجمی در محله عجمی که به والی مدفون در آن به نام شیخ ابراهیم عجمی منسوب است ، مسجد أرشیو در محله ارشید ، مسجد جبلیه در محله جبلیه ، مسجد سکسک در محله نرهة که قبلاً مدرسه ای بود و به مسجد تبدیل شد و مسجد نزهة که جدیدترین مسجد یافا شمار می رود .

ز - صفد :

چندین مسجد باستانی در صفد وجود دارد که بهدوره ممالیک و دوره عثمانی برمی گردند . ظاهر بیبرس ، پس از آزادی صفد از دست صلیبی ها ( 666 ه/1267 م ) تعدادی از کلیساهای ( مسیحی و یهودی ) صفد را به مسجد تبدیل کرد . از جمله مساجد صفد عبارتند از :

1 - مسجد ظاهر بیبرس ، یا مسجد سرخ :

ظاهر بیبرس دستور تأسیس این مسجد را در سال 674 ه/1275 م داد . این مسجد اولین مرکز علمی شهر به شمار می رفت . جهانگرد ترک اولیا جلبی ( قرن 11 ه/17 م ) درباره شکوه و عظمت آن می گوید : " خارج مسجد را گنبدی سربی می پوشاند ، همچنین بالای منارهکه در ضخامت و ارتفاع شبیه برج می باشد پوشیده از سرب بود ، این مسجد به خاطر سنگهای صیقلی سرخ به مسجد سرخ معروف است و در بالای محراب سوره عرش با خط واضح و زیبائی نوشته شده است . "

2 - مسجد جو کنداری یا مسجد جوکندار :

در محله کردنشین صفد واقع است و مسجد مملوکی قدیمی است . مسجد جوکنداری از موقوفات مدرسه طازی بیت المقدس به سال 763 ه/1361 م به شمار می رفت .

3 - مسجد یونسی :

به مسجد جامع یا مسجد دارالمکومة و یا مسجد بازار معروف است و آن بزرگترین مسجد صفد است که در اواخر دوره عثمانی ( سال 1318 ه/1900 م ) بنا گردید . صهیونیستهای غاصب آن را به نمایشگاه عکس و نقاشی تبدیل کردند .

4 - مسجد صواوین :

از مساجد قدیمی صفد است . شاید همان مسجدی است که اولیا جلبی به آن اشاره کرده است : در محله صواوین مسجد شیخ عیسی قرار دارد که صاحب آن در حیاط مسجد مدفون است . این مسجد به مسجد سویقه ( بازارچه ) نیز معروف است . صهیونیستها این مسجد را ویران کردند و چیزی جز یک منارهاز آن باقی نماند .

5 - مسجد شیخ نعمة :

در نزدیکی کاخ حاکم عثمانی در بازار سلطان واقع بود . آن ساختمان مربع شکلی است به طول هر ضلع آن 24/15 م می باشد . گنبد بزرگی آن را می پوشاند و نمازجمعه در آنجا برگزار می شود . دیوارهای آن پوشیده از مرمر و کاشی جدید بود . حاج یاقوت عبدالله آن را به سال 984 ه/1576 م بنا کرد . شیخ نعمة که مسجد به نام وی منسوب است در خارج درب جنوبی مدفون است .

6 - مسجد امیر فیروز :

آن را امیرنجم الدین فیروزه از امرای طبلخانات صفد قبل از سال 727 ه/1326 م بنا نمود و موقوفات زیادی به آن بخشید .

به این مساجد مذکور ، مسجد یعقوب که به مسجد شعره شریف هم معروف است ، مسجد غار ، مسجد خفا که به مسجد حارة جورة معروف می باشد ، مسجد معلق در نزدیکی مسجد شیخ نعمة که بر روی ایوان خالی بنا شده

بود ، مسجد انسی یا مسجد شهدا که در غرب صفد قرار داشت به مسجد اربعین یا أثرطه معروف بود مسجد سنماریه یا مسجد مدرسه ، مسجد حمام عنبری که توسط ظاهر یبیرس در سال 674 ه/1276 م بنا گردید .

مسجد ابن ابی الخیر که یکی از اهالی صفد آن را در قرن هشتم هجری و چهارده میلادی بنا نمود و مسجد امیراحمدبن علی بن صبح کردی دمشق که توسط نماینده صفد به سال 753 ه/1352 م تأسیس شد ، اضافه می شوند .

ح - ناصرة :

مسجد اصلی ناصرة ، مسجد سفیدی می باشد . که معاون سلیمان پاشا والی عکا ، علی پاشا ، بین سالهای 1220 ه/1805 م و 1223 ه/1808 م آن را بنا کرد و موقوفات زیادی به آن وقف نمود .

ط - طبریه :

شر حبیل بن حسنة طبریه را به سال 13 ه/634 م فتح کرد . می گویند او با اهالی این شهر بر سر جان و مال و کلیساهایشان مصالحه و آشتی نمود و محل خاصی را برای مسجد مسلمانان اختصاص داد . باستان شناسان در سال 1973 ، در سرای منیة در کنار دریاچه طبریه ، مسجدی راکشف کردند که از مساجد قدیمی به طول 20 م و عرض 13 م می باشد و به قصر خلیفه ولیدبن عبدالملک متصل است . این مسجد یک درب شرقی داشت که نمازگزاران خارج قصر از آن داخل می شدند و یک درب غربی که خلیفه از داخل قصر وارد آنجا می شد و درب سومی که از حیاط داخلی قصر داشت ، عمومی بود .

در قرن 6 ه/12 م مسجد جامع حسن در طبریه بود که به روی ستونهای سنگی بلندی استوار بود . در قرن 11 ه/17 م مسجد جمعه در وسط شهر قرار داشت . در کنار درب آن چشمه آب گرم قرار داشت . در سمت غرب مسجد ، مسجدی به نام یاسمین بود و در وسط آن حیاطی بزرگ و محرابهای زیاد که دور آنها را یاسمن فراگرفته بود .

از جمله مساجد طبریه :

1 - مسجد جامع :

ظاهرعمر زیدانی آن را در قرن دوازده ه/هیجده میلادی بنا کرد . که به مسجد زیدانی و مسجد فوقانی معروف است . در سال 1156 ه/1743 م بنا شد . در منطقه شمالی طبریه واقع است . این مسجد تا به امروز پابرجاست .

2 - مسجد پل :

در حاره جنوبی و در ساحل دریاچه واقع است . به سال 1280 ه/1813 م تجدید بنا شد . اشغالگران صهیونیست آن را به یک موزه محلی تبدیل کردند .

ی - عکا :

در آغاز قرن هیجده میلادی فقط یک مسجد در عکا وجود داشت و پس از آن تاریخ چندین مسجد در این شهر بنا گردید که عبارتند از :

1 - مسجد رمل :

در سرای شواردة شمال غربی واقع است . به احتمال زیاد بر محل کلیسای اروپایی که تاریخ آن به قرن 7 ه/13 م می رسد ، قرار دارد . ظاهرعمر زیدانی آن را حدود سال 1163 ه/1750 م بنا کرد .

2 - مسجد جزار :

بزرگترین مسجد عکا و از بدیع ترین مظاهر هنر اسلامی در دوره عثمانی می باشد . در انتهای بازار سفید واقع است . احمد پاشا جزار آن را به سال 1196 ه/1781 م بنا کرده و موقوفات زیادی به آن بخشید . ورودی مزین آن در سمت شمال قرار دارد که به صورت مربع و با سقفی به شکل گنبد بزرگ می باشد . منارهباشکوه و بلند آن در وسط صحن مستطیلی شکل که سه سایبان طاقدار در سه طرف آن ، بر روی ستونهای سنگی از گرانیت و مرمر که از صور و قیساریه و غیر ، آورده شده اند ، قرار دارد . در داخل سایبانها حجره های گنبدداری برای کارکنان و زوار ساخته

شده است .

در مسجد جزار مدرسه احمدی ، که مدرسه ای دینی با کتابخانه اسلامی دارای کتب و نسخه های خطی قیمتی می باشد ، قرار دارد . در گوشه شمال غربی حیاط مسجد حجره ای است که قبر جزار و خلیفه اش سلیمان پاشا را دربردارد .

3 - مسجد بحر :

در نزدیکی بندر عکا واقع است ، سلیمان پاشا عادل آن را در سال 233 ه/1816 م تجدید بنا کرد . در نزدیکی مسجد بحر ، در مقابل سرای اروپاییان مسجد دیگری قرار داشت . در روزگار جزار ، بجز منارهآن ویران شد . سلیمان پاشا آن را خراب کرده و مسجدی در آن زمین بنا کرد .

4 - مسجد مجادلة :

بنای این مسجد توسط شخصی به نام علی آغا در سال 1225 ه/1810 م تجدید شد ، وی منارای بر آن ساخت و باغها و املاک زیادی را در زمان حکمرانی سلیمان پاشا عادل برای آن وقف کرد .

5 - مسجد معلق :

در نزدیکی میدان کرکون واقع است و به ارتفاع آن از سطح زمین و باغ بزرگ و غنی آن معروف است .

به مساجد مذکور ، مسجد ابن سنان که به جرینه هممعروف است و به بندر قدیم عکا چسبیده است و مسجد لبابیدی ، که تنها مسجد بیرون از قلعه ها و دیوارها می باشد ، و در زمان سلطه انگلستان ساخته شده است ، اضافه می شوند . در سالهای اشغال صهیونیست چندین مسجد بخاطر نبودن اوقاف و کمبود نمازگزار بسته شدند .

ک - حیفا :

در حیفا مسجد جامعی به نام مسجد استقلال وجود دارد که در زمان سلطه انگلیس و در دهه بیستم قرن حاضر توسط اداره اوقاف اسلامی تأسیس شد . منبر ( تریبون ) جنبش ملی فلسطین به شمار می رفت و از پیشنمازان ، آن شیخ عزالدین قسام بود .

در دامنه کرمل مسجد نسبتا قدیمی وجود دارد که مسجد سعدالدولة نامیده می شود . در حیفا مسجد جزینة یا مسجد جامع در مرکز شهر واقع است و مسجد حاج عبدالله در دامنه کوه کرمل در منطقه حلیصا قرار دارد ، که توسط حاج عبدالله ابویونس بنا گردید .

ل - سیاست تخریب مساجد توسط اسرائیل :

همان طور که ذکر شد ، مساجد و اماکن اسلامی جزئی از هویت ملتهای مسلمان و از جمله فلسطینیان محسوب می شوند به گونه ای که فرهنگ ، هنر ، معماری و هویت مسلمانان را می توان در مساجد آنان جستجو کرد . اسرائیل نیز به خوبی به اهمیت مساجد برای فلسطینیان پی برده است .

یهودیان پس از اشغال سرزمین فلسطین ، ایجاد جامعه یکپارچه یهودی در آن سرزمین را دنبال و با توسل به شیوه های مختلف سعی کردند ملت عرب و مسلمان آن سرزمین را از صحنه حذف کنند . در این راستا یهودیان در مرحله اول سعی کردند ساکنان مسلمان فلسطین را مجبور به مهاجرت و فرار کنند و در مرحله بعد سیاست اسلام زدایی و یهودی کردن فلسطین را دنبال کردند و در این میان توجه ویژه ای به مساجد و مظاهر اسلامی نشان دادند و این اماکن را آماج حملات و اهانت های خود قرار دادند . این اقدامات به خوبی سیاست هدفمند اسرائیل در جهت از بین بردن هویت اسلامی فلسطینیان را نشان می دهد که به شدت آن را دنبال می کند .

تنها مانعی که اسرائیل بر سر راه این سیاست خود می بیند ، فشار بین المللی و افکار عمومی جهان و منطقه است ، که باعث شده تا از شدت حملات مستقیم دولتی به اماکن مذهبی بکاهد و به گروههای غیردولتی و افراطیون میدان دهد تا این وظیفه را عهده دار شوند .

اسرائیل در حالی به مساجد مسلمانان فلسطینی تعرض می کند که کوچکترین اقدامی علیه کنیسه های یهودیان در سراسر دنیا به عنوان آنتی سمیتیسم محکوم می شود . در گزارشهایی که برخی سازمانهای اروپایی و هم اکنون

وزارت امور خارجه کشورهای اروپایی در آمریکا منتشر می کنند ، حتی شکستن شیشه یک کنیسه نیز به عنوان اقدامی آنتی سمیتیک محکوم می شود ، همین مسأله در مورد قبرستان یهودیان نیز وجود دارد .

1 - شیوه های اسرائیل برای حمله به مساجد و اماکن مذهبی :

دولت اسرائیل برای از بین بردن هویت اسلامی مردم فلسطین ، از شیوه های مختلفی استفاده می کند که تخریب ، هتک حرمت ، مصادره املاک وقفی و تبدیل آنها به کنیسه ، رستوران ، مغازه ، اصطبل و جلوگیری از مرمت و برگزاری نماز در آنها از جمله شیوه های اسرائیل برای مقابله با مظاهر اسلامی فلسطین به حساب می آیند .

همچنین تل آویو با خودداری از تخصیص بودجه برای اماکن مذهبی غیر یهودی و به رسمیت نشناختن این اماکن و عدم حفاظت فیزیکی لازم از آنها ، این اماکن را از حمایت دولتی محروم و زمینه را برای تخریب و آسیب پذیری آنها فراهم کرده است .

بعد از اشغال فلسطین در سال 1948 ، تمام مکانهای مذهبی اسلامی که جزء املاک وقفی بودند ، توسط اسرائیل مصادره و صدها مسجد و زیارتگاه اسلامی تخریب شدند . البته مبارزه با مظاهر اسلامی فلسطینیان مختص دولت اسرائیل نیست و یهودیان افراطی و گروههای تندرو نیز بخشی از این وظیفه را عهده دارند و در موارد بسیاری اقدام به تخریب ، بمب گذاری و آتش زدن مساجد کرده اند و دولت اسرائیل با آزاد گذاشتن آنها علاوه بر تبرئه خود در مورد نقض حقوق مسلمانان ، به اهداف خود می رسد .

یهودیان افراطی غالبا به مساجد حمله کرده وخساراتی را وارد می کنند و حتی آنها را آتش می زنند و در مواردی مساجد را تخریب می کنند . به عنوان نمونه ، در فوریه 2000 ، یهودیان افراطی با حمله به مسجد وادی الحوادث در نزدیکی خضیره در استان طولکرم آن را ویران کردند .

همچنین در ژانویه 2000 زیارتگاه شیخ شعا در عین غزل و در مارس 2004 چند مسجد در بیت شین را آتش زدند . به دنبال این حادثه ، برخی افراد سعی کردند از این حادثه عکس بگیرند که توسط پلیس دستگیر شدند . مسجدالعمری در طبریه نیز چندین بار مورد حمله تندروهای یهودی قرار گرفته است . به عنوان نمونه در ژوئن 2004 یک یهودی افراطی در حالی که سعی می کرد این مسجد را آتش بزند فریاد می زد که " نمی خواهم هیچ عرب مسلمانی را جلو چشمان خود ببینم . من همه آنها را آتش می زنم . "

در آگوست 2004 نیز افراد ناشناس با سنگ مسجد حسن بیک در یافا را مورد حمله قرار داده و شیشه های آن را شکستند . آنها حتی سر خوکی را که نام پیامبر اسلام روی آن نوشته شده بود به داخل این مسجد پرتاب کردند .

یهودیان افراطی حتی برای هماهنگی و وارد کردن خسارات بیشتر به اماکن مذهبی مسلمانان ، گروههایی را نیز ایجاد کرده اند ، از جمله ، گروهی از فعالان جنبشهای صهیونیستی کاخ و کاهانا سازمانی را تشکیل داده اند که هدفش تخریب مساجد در فلسطین است . اعضای این گروه اولین بار در 1968 یک مسجد در عکا را به کلی تخریب کردند .

در بیشتر این موارد ، مهاجمانی که اقدام به تخریب و ایجاد خسارت کرده اند ، شناسایی نمی شوند و پلیس از تحقیق درباره حادثه خودداری می کند و در واقع به طور تلویحی این اقدامات را مورد تأیید قرار می دهد .

2 - تخریب مساجد :

یکی از شیوه های دولت اسرائیل برای محو مظاهر اسلامی فلسطین ، تخریب آنهاست که این شیوه را از 1948 در پیش گرفته است به گونه ای که تغییری در این سیاست ایجاد نشده و در شرایط کنونی نیز به بهانه های

مختلف ، مساجد را توسط ارتش یا یهودیان تخریب می کند . براساس آماری که مؤسسه الاقصی ارائه کرده ، اسرائیل از سال 1948 تا 2004 ، 1200 مسجد و مکان مذهبی در فلسطین را از بین برده است و در گزارش دیگری که توسط مؤسسه عربی حقوق بشر فلسطین تهیه شده از 253 مسجد و مکان مذهبی نام برده شده است .

از مساجدی که در سالهای اخیر تخریب شده اند ،

می توان به این موارد اشاره کرد : در 5 فوریه 2003 اسرائیل مسجد روستای تل المیله در جنوب نقب که با هزینه 22 هزار دلار توسط اهالی ساخته شده بود را به بهانه نداشتن مجوز تخریب کرد ، اگرچه ساکنان ، مسجد را دوباره ساختند ، ولی به دلیل نداشتن مجوز ، احتمال تخریب مجدد آن وجود دارد .

در اکتبر 2003 نیز دادگاه حکم تخریب مسجد روستای حسینیه در جلیله را به دلیل اینکه این مسجد در مکانی که کاربری کشاورزی دارد ، ساخته شده است ، صادر کرد .

در دسامبر 2003 بولدوزرهای اسرائیل مسجد سلام در روستای زارو واقع در نقب که تنها شش ماه از زمان ساخته شدن آن می گذشت ، را ویران کردند .

در همین سال نیروهای اسرائیل مسجدی را در ناصریه بزرگترین شهر عرب نشین اراضی اشغالی 1948 ویران کردند .

همچنین در 5 مارس 2003 بولدوزرهای اسرائیل با حمایت تانکهای ارتش وارد رفح در نوارغزه شدند و مسجدالنور را ویران کردند . این دومین مسجد رفح بود که در کمتر از یک ماه توسط اسرائیل نابود می شد . اولین مسجد رفح به نام صلاح الدین در فوریه 2003 تخریب شده بود .

3 - تغییر کاربری مساجد و اماکن مذهبی به اماکن یهودی :

اسرائیل پس از تخریب شهرها و روستای مسلمان نشین و مهاجرت اجباری ساکنان آنها اقدام به تبدیل برخی از مساجد آنها به اماکن یهودی کرد . همچنین تعدادی از زیارتگاهها و مقبره های مورد احترام مسلمانان را نیز به بهانه آنکه پیامبران و شخصیت های یهودی در آن دفن شده اند ، به زیارتگاههای یهودی تبدیل و مسلمانان را ازدسترسی به آنها محروم کرد .

اسرائیل طی سالهای بعد از اشغال فلسطین ، 18 مسجد و زیارتگاه اسلامی را به کنیسه و زیارتگاه یهودی تبدیل کرد که عبارتند از :

1. مسجد مقام یعقوب در صفد به کنیسه یهودی
2. زیارتگاه یعقوق در استان طبریه به کنیسه و مقبره ای به نام حبقوق
3. زیارتگاه الست سکینه در طبریه به مقبره راحل یهودی و کنیسه
4. زیارتگاه شیخ دانیال در دنه در شرق طره الزعبیه در استان بیسان به مقبره یک یهودی به نام دان
5. مسجدالعفوله تبدیل به کنیسه
6. مسجد کفرینا تبدیل به کنیسه
7. مسجد طیره الکرمل در استان حیفا تبدیل به کنیسه
8. زیارتگاه شیخ شحاده تبدیل به مقبره تیسون بن جدعون یهودی
9. زیارتگاه سمعان در شمال غربی قلقیلیه تبدیل به مقبره شمعون یهودی
10. زیارتگاه بنیامین در غرب قلقیلیه تبدیل به مقبره بنیامین
11. زیارتگاه علی یازور تبدیل به کنیسه
12. زیارتگاه ابوهریره در یبنه رمله تبدیل به مقبره الراب جملیئیل یهودی
13. مسجدالنبی روبین در جنوب یافا تبدیل به مقبره روبین بن یعقوب یهودی
14. زیارگاه شیخ غرباوی در روستای مدیه در نزدیکی مودیعین تبدیل به مقبره متیناهو
15. مسجد وادی حنین در رمله تبدیل به کنیسه گولات یسرائیل
16. مسجد روستای عباسیه در یافا تبدیل به کنیسه شده است که در حال حاضر در مرکز شهر یهودی نشین یهودیا در نزدیکی فرودگاه بن گوریون قرار دارد و روی قبرستان آن نیز خانه سازی شده است .
17. مسجدنبی ساموئل در قدس به کنیسه
18. مسجد حاره الجوره تبدیل به کنیسه

در زیارتگاههای یهودیان ، نشانه ها و آثار اسلامی را با سمبل های یهودی تعویض و ادعا می کنند که به طور تاریخی این اماکن به آنها تعلق دارد و پیامبران و بزرگان بنی اسرائیل در آنها مدفونند ولی علی رغم ادعاهای خود

نمی توالنند تمامی مظاهر اسلامی آنها را از بین ببرند از جمله در زیارتگاه بنیامین بن یعقوب هنوز نشانه هایی از محراب مسجد مسلمین در آنجا وجود دارد ولی دولت اسرائیل و یهودیان بر یهودی بودن زیارتگاه تأکید کرده و از ورود مسلمانان به آنجا جلوگیری می کنند .

ادعاهای یهودیان به موارد ذکر شده خلاصه نمی شود و آنها سعی دارند تا بسیاری از زیارتگاههایی که به ادعای آنها ، پیامبران یهود در آنجا مدفونند ، را در اختیار گیرند اما مسلمانان در برابر خواسته آنها مقاومت می کنند ، از جمله این موارد روستای ویران شده عین غزل است که در آن زیارتگاه شیخ شحا وجود دارد . یهودیان مدعی اند حاخام جدعون بن عزرا در آنجا مدفون است و افراطیون یهودی بارها به آنجا حمله کرده و خساراتی به آن وارد کرده اند .

4 - تبدیل مساجد به مغازه ، کافه ، اصطبل و... :

اقدام دولت اسرائیل در جهت تحقیر و از بین بردن هویت اسلامی مردم فلسطین ، به اشکال مختلف جلوه پیدا می کند . دولت اسرائیل در این راستا بسیاری از مساجد و اماکن مذهبی/مسلمانان را به اماکن غیرمذهبی ، فروشگاه و حتی به شکل تحقیرآمیزی به مراکز نگهداری حیوانات و مراکز فساد تبدیل کرده است .

براساس آمار موجود ، دولت اسرائیل جمعا کاربری 24 مسجد را به اماکن غیرمذهبی تغییر داده است که عبارتند از :

1. مسجدالاحمر در صفد تبدیل به محل اجتماع هنرمندان
2. مسجدالسوق در صفد تبدیل به نمایشگاه عکس و تصویر
3. مسجدالقلعه در صفد تبدیل به دفاتر شهرداری صفد
4. مسجدالخالصه در کریات شمونه تبدیل به موزه
5. مسجد عین حوض در استان حیفا تبدیل به رستوران و مشروب فروشی
6. مسجد قدیم قیساریا واقع در ساحل حیفا تبدیل بهدفتر مهندسان شرکت توسعه
7. مسجد جرید قیساریا واقبع در ساحل حیفا تبدیل به رستوران و مشروب فروشی
8. مسجد داراالبیضاء در غرب تین تبدیل به دفتر اداری
9. مسجدالبرج در عکا تبدیل به دفتر امور دانشجویان
10. مسجدالحمه در جنوب بلندیهای جولان تعطیل است ولی لوازم رستوران از جمله مشروبات الکلی در آن نگهداری می شود .
11. مسجدالسکسک در یافا که طبقه همکف آن به کارگاه پلاستیک سازی و طبقه بالا به قمارخانه تبدیل شده است .
12. مسجدالطابیه تعطیل است و به عنوان محل سکونت از آن استفاده می شود .
13. مسجد مجدل عسقلان به موزه و بخشی از آن به رستوران و کازینو تبدیل شده است .
14. مسجدالمالحه در قدس به محل سکونت یکی از یهودیان تبدیل شده است و از پشت بام آن نیز برای شب نشینی های همسایگان استفاده می شود .
15. مسجد صغیر در بئرالسبع تبدیل به مغازه یک یهودی شده است .
16. مسجد کبیر در بئرالسبع که بزرگترین شهر فلسطین در نقب است در 1906 ساخته شد . ابتدا این مسجد در 1966 به زندان تبدیل شد ولی بعد به عنوان موزه مورد استفاده قرار گرفت که با اعتراض مسلمانان در 1991 موزه تعطیل شد و شهرداری نیز از آن زمان به بعد به بهانه تعمیر مسجد آن را تعطیل کرده و اجازه برگزاری نماز در آن نداده است .
17. مسجد اشکلون به رستوران تبدیل شده است .
18. مسجد سیساریا به رستوران تبدیل شده است .
19. مسجد ایسسو در بئرالسبع ، ابتدا به رستوران و سپس به مغازه تبدیل شد .
20. مسجد عین کارم در قدس متروکه شده و برای استعمال مواد مخدر و اعمال غیراخلاقی مورد استفاده قرار می گیرد .
21. مسجد زیت در استان عکا تبدیل به محل

نگهداری ادوات کشاورزی .

علاوه بر موارد فوق ، تعدادی مسجد نیز به طویله و محل نگهداری حیوانات و ابزارآلات کشاورزی تبدیل شده است که عبارتند از :

1. مسجد بصه در استان عکاء به محل نگهداری گوسفندان تبدیل شده است و در اراضی روستا نیز شهرک یهدی شلومی ساخته شده است .
2. مسجد عین الزیتون در صفد به محل نگهداری گاو تبدیل شده است .
3. مسجد ام الفرج در شمال عکره برای مدتی به انبار علوفه تبدیل شد .

اقدامات دولت اسرائیل به موارد ذکر شده خلاصه نمی شود و هر از چندگاهی اخبار مربوط به تغییر کاربری مساجد فلسطین منتشر می شود .

5 - تعطیل کردن مساجد :

دهها مسجد نیز در فلسطین هستند که به دلیل مهاجرت سکنه روستاهای اطراف یا به دلیل ممانعت دولت اسرائیل از بازگشایی و برگزاری نماز در آنها تعطیل و متروکه شده و به تدریج رو به ویرانی می روند .

ارتش اسرائیل با حمله به مساجد و ضبط اموال داخل آن نظیر قرآن ، املاک اطراف متعلق به مسجد را نیز مصادره و با تعطیل کردن و عدم رسیدگی ، آنها را در معرض ویرانی قرار می دهد . براساس آمار مؤسسه الاقصی 41 مسجد و زیارتگاه در فلسطین ، بدین شیوه تعطیل و متروکه شده اند . از جمله این مساجد می توان به مسجد :

لفتا در قدس ، مسجد و حرم الفالوجه در استان غزه ، مسجد زکریا در شمال بیت جریل ، مسجد اسدود در استان غزه ، مسجد معلول در استان ناصره و مسجد ام العلق در الروجه اشاره کرد .

6 - جلوگیری از تعمیر و بازسازی مساجد :

یکی از شیوه هایی که دولت اسرائیل برای اعمال فشار به مسلمانان و در جهت جلوگیری از شکل گیری و تقویت هویت اسلامی و ملی فلسطینیان مورد استفاده قرار می دهد ، جلوگیری از تعمیر و بازسازی مساجدی است که متروکه شده اند . ساکنان مسلمان اراضی اشغالی سعی دارندتا با بازسازی آنها ، بار دیگر در این مساجد ، نماز جماعت برگزار کنند اما این شیوه به شدت در اراضی اشغالی 1948 به کار گرفته می شود و فلسطینیان اراضی اشغالی 1948 که در اقلیت قرار دارند ، از طرف اسرائیل با محدودیتهای زیادی مواجه می شوند .

تل آویو که درنظر دارد تا جامعه یکدست یهودی را ایجاد کند ، سعی دارد با مقاومت در برابراحساسات مذهبی مسلمانان و بازگشایی مساجد که نماد هویت اسلامی فلسطینیان محسوب می شوند ، به اهداف خود برسد و در این راستا ، با استفاده از نیروهای نظامی و اداره اراضی اسرائیل ، جلو تعمیر و بازگشایی مساجد را می گیرد .

به عنوان نمونه ، مسجد روستای ام الفرج در شمال شرق عکره بعد از مهاجرت ساکنان آن به شهر عرب نشین مزارع ، برای مدتی متروکه شد و در اراضی روستا نیز یک شهرک یهودی به نام " بن امی ماشو " ساخته شد که ساکنان آن در دسامبر1997 اقدام به تخریب مسجد کردند . ساکنان قدیمی روستا بعد از این حادثه خواستار بازسازی مسجد شدند ولی دادگاههای اسرائیل اجازه ندادند .

از دیگر موارد ، می توان به مساجد اجزم صغیر در حیفا ، مسجد حطین در طبریه و مسجد روستای عین کریم در جنوب غرب بیت المقدس اشاره کرد که توسط اداره اراضی اسرائیل بسته شده اند و اجازه تعمیر و بازگشایی آنها را به مسلمانان نمی دهند .

7 - حمله به مساجد :

علاوه بر این موارد ، ارتش اسرائیل بارها به بهانه سرکوب انتفاضه و مخالفین فلسطینی ، مساجد را مورد حمله قرار داده و خساراتی را به آنها وارد کرده است که البته این گونه حملات بیشتر در اراضی اشغالی کرانه باختری و نوارغزه که مرکز مقاومت هستند به وقوع می پیوندند ، از جمله در سپتامبر 2002 صدها سرباز اسرائیلی با حمایت دهها تانک و بالگرد ، کنترل بیت حانون در نوارغزه را در دست گرفتند و به چند مسجد خسارت وارد کردند .

در دسامبر همین سال نیز نیروهای اسرائیلی به یکی از

قدیمی ترین مساجد فلسطین که در روستای بیت دجان در نابلس قرار دارد حمله کرده و با ایجاد چند انفجار ، خساراتی را به آن وارد کردند .

در سال 2003 براساس آمار حکومت خودگردان فلسطین ، نیروهای اسرائیلی حداقل به سمت 21 مسجد در کرانه باختری و نوارغزه شلیک کردند و حتی برخی مساجد نظیر مسجد کبیر در نابلس ، مسجد قدیمی شهرک مزک و مسجدالنور در رفح را چندین بار مورد حمله قرار دادند .

از دیگر مساجدی که در سالهای اخیر مورد حمله ارتش اسرائیل قرار گرفته اند ، می توان از مسجد قدیمی اردوگاه بلاته در نابلس ، مسجد عمر بن خطاب در بیت لحم و مساجد عبادالرحمن ، الناصر ، الصلاحی ، الخبیر ، التینا ، الخادر و العجاج در کرانه باختری نام برد .

8 - جلوگیری از برگزاری نماز و پخش اذان :

اسرائیل همچنین به بهانه کنترل فعالیتهای مسلمانان و نیز درجهت اعمال فشار به فلسطینیان ، به دفعات مساجد را موقتا تعطیل و اجازه برگزاری نماز در آنها را نمی دهد . از مهمترین این مساجد حرم حضرت ابراهیم ( ع ) است که به دلیل حساسیت بالا و ادعای یهودیان نسبت به آن ، ارتش اسرائیل بارها به بهانه های مختلف جلو برگزاری نماز در آنجا را گرفته است .

همچنین اسرائیل به بهانه آلودگی صوتی و ایجاد ناراحتی برای ساکنان یهودی ، جلو پخش اذان در برخی مساجد را می گیرد و برای تحت فشار گذاشتن مسلمانان ، از آنها به خاطر پخش اذان جریمه می گیرد .

9 - کنترل رهبران مذهبی و امامان جماعت :

دولت اسرائیل برای کنترل رهبران مذهبی مسلمانان ، ائمه جماعات تمام مساجد منطقه 1948 را تعیین و منصوب کرده و به آنها حقوق پرداخت می کند که باعث وابستگی آنها به دولت اسرائیل و محافظه کاری می شود و احتمال وارد شدن آنها در روند مبارزه علیه اسرائیل را کاهش می دهد .

در مقابل ، دولت اسرائیل رهبران مذهبی مستقل را تحت فشار می گذارد و با اعمال محدودیتهای مختلف از جمله بازداشت و زندانی کردن آنها جلو فعالیتشان را می گیرد که از مهمترین آنها دستگیری شیخ رائد صلاح از رهبران مسلمان اراضی اشغالی 1948 است .

همچنین برای تحت فشار گذاشتن رهبران مذهبی ، گاهی در مسیر آنها به مساجد برای برگزاری نماز جماعت ، مانع ایجاد می کنند و به بهانه بازرسی و... مانع رسیدن به موقع آنها به نماز جماعت می شود .

10 - حمله و اهانت به مسجدالاقصی :

مسجدالاقصی به عنوان مهمترین مکان مذهبی فلسطین و سومین مسجد مورد احترام مسلمانان و همچنین به ادعای یهودیان ، محل معبد سلیمان ، نقش و جایگاه ویژه ای در مناقشات فلسطینی - اسرائیلی دارد . به همین دلیل ، اسرائیل به شیوه های مختلف سعی کرده تا مسجدالاقصی را تخریب و هیکل سلیمان را در آنجا بنا کند .

در واقع مسجدالاقصی در صف اول تهاجمات اسرائیل به مساجد و مظاهر مذهبی و ملی فلسطین قرار دارد و تل آویو برنامه های مختلفی را برای تخریب آن درنظر گرفته که بعد از اشغال بیت المقدس در جنگ 6 روزه در 1967 آنان را به اجرا گذاشته است . در خلال جنگ 6 روزه در 1967 اسرائیل مسجدالاقصی را بمباران کرد که طی آن بخشهایی از این مسجد از جمله گنبد آن صدمه دید . بعد از اشغال نیز یهودی ها تا مدتها در کنترل مسجدالاقصی دخالت داشتند و در این مکان تظاهرات ، مجالس رقص و جشنهای غیراخلاقی برگزار می کردند ، در آن زمان ، دروازه های مسجدالاقصی به روی بازدیدکنندگان یهودی که حتی سگهای خود را نیز به همراه می آوردند باز شد ، این بازدیدکنندگان غالبا لباسهای نامناسب پوشیده و حرکات ناشایستی انجام می دادند .

اسرائیل بعد از اشغال مسجدالاقصی 135 مسجد و ساختمان که متعلق به املاک وقفی بیت المقدس بودند را تخریب کرد تا میدان جلو دیوار براق را توسعه دهد . بعد از مدتی نیز اسرائیل به بهانه باستان شناسی ، تونل های متعدد را در زیر مسجدالاقصی حفر کرد که درواقع این تونل ها برای سست کردن پایه های مسجد بود تا احتمال تخریب آن

افزایش یابد .

غیر از اقدامات رسمی دولت اسرائیل ، یهودیان افراطی نیز بارها مسجدالاقصی را به اشکال مختلف مورد حمله قرار داده اند که یکی از مهمترین آنها به آتش کشیدن مسجد توسط یک یهودی افراطی استرالیایی الاصل در سال 1969 بود .

بعد از این حادثه نیز در روز جمعه 9 می1980 مقدار 120 کیلوگرم مواد منفجره در نزدیکی مسجدالاقصی کار گذاشته شده بود که پیش از انفجار کشف شد و بعدا مشخص شد که کار گروه یهودی افراطی گوش آمونیوم بوده و برای وارد کردن خسارت و تلفات به مسجد و نمازگزاران کار گذاشته شده است . در 7 آوریل 1982 نیز گروه مزبور اقدام به بمب گذاری در ورودی مسجدالاقصی کرد که آن نیز کشف شد .

دولت اسرائیل همچنین کلیه راههای منتهی به مسجدالاقصی را تحت کنترل درآورده و با ایجاد دیوار حائل در اطراف آن امکان دستیابی به مسجد را محدود کرده است و پیوسته بر سر راه دسترسی مسلمانان به مسجدالاقصی برای برگزاری نماز موانعی ایجاد می کند .

11 - اهانت و تخریب قبرستانهای مسلمین :

قبرستانهای مسلمین علاوه بر محل دفن اجساد ، ارزش مذهبی نیز برای مسلمانان دارند و جزئی از هویت تاریخی و مذهبی مسلمانان هر منطقه به شمار می روند که از تهاجم اسرائیل بی بهره نمانده اند ، به گونه ای که بعد از اشغال در 1948 تعداد 410 قبرستان به دلایل مختلف نظیر ساخت جاده ، کارخانه ، مناطق صنعتی و توسعه زمین های کشاورزی تخریب شده اند .

بیشتر گورستانهای فلسطین تحت نظر اداره اراضی اسرائیل ( ILA ) قرار دارند که به راحتی آنها را برای کارهای کشاورزی و سایر موارد تخصیص می دهد . اهانت و تخریب گورستانها به گذشته مختص نبوده و در سالهای اخیر نیز تعدادی از آنها به بهانه های مختلف تخریب شده اند ، از جمله در آوریل 2004 کمپانی خانه سازی ماتز ، سنگ قبرهای گورستان روستای ویران شده تیرا در جنوب حیفا را برای ساخت جاده در تیرات کرمل مورد استفاده قرار داد . همچنین زمانی که روستای العمار صرفند به شهرک اسرائیلی تبدیل شد ، قبرستان آن به زمین فوتبال تبدیل شد و شکایت مؤسسه الاقصی به دادگاه نیز نتیجه نداد .

در سال 1993 نیز گورستان روستای مسیکا در مرکز اسرائیل برای کشاورزی شخم زده شد .

مآخذ :

1. حنبلی ، مجیرالدین : الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل ، 1968 نجف اشرف .
2. دباغ ، مصطفی مراد : بلادنا فلسطین ، 1965 - 1974 بیروت .
3. عابدی ، محمود : الاثار الاسلامی فی فلسطین و الاردن ، 1973 عمان .
4. العارف ، عارف : تاریخ غزه ، 1943 قدس .
5. العارف ، عارف : تاریخ قبة الصخره المبارکه و المسجد الاقصی المبارک ، 1955 قدس .
6. علی ، محمد کرد : خطط الشام ، 1928 دمشق .
7. مخلص ، عبدالله : مئذنه الجامع الابیض فی الرملة ، بیروت .
8. أ . س . مرمرجی دومنیکی : بلدانیه فلسطین العربیه ، 1943 بیروت .
9. مقدسی بشاری : احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، 1906 لیدن .
10. الشرق الاوسط ، ( 5/10/2003 ) .
11. Creswell. K.A.C. : Early Maslim Architecture Vol I.partII. Oxford 1969
12. Gibb and Kramers : Shorter Encycloped of Islam, Leiden 1965.
13. Le Strange, Guy : Palestine under the moslems, London 1890.
14. Marguerite Gaultierr, van Berchem et solange Ory :

#Musulmane, La lerusatem, Lausanne 1978.

1. WWW.arabhra.org
2. WWW.islamic-aqsa.com ( 2005/9/25.24 ) .
3. WWW.pna.gov.ps ( 2003/10/5 ) .
4. WWW.jerusalemites.org