ممالیک
حکام مصر و سرزمین شامات و پیرامون آن دو را در خلال مدت طولانی 922 - 648 ه ( 1517 - 1250 م ) را گویند . ممالیک شامل اقوامی از ترکها و چرکسها می باشند که برخی دیگر مانند کسانی که در جنگها به اسارت در آمده و یا از مغولها به فدیه گرفتند شده و یا برای خدمت سپاه خوانده شده اند نیز بدانها افزوده می شوند . ایوبی ها از آنها چندین گردان نظامی تشکیل داده و شاید نام " ممالیک " که نشاهنده وضع بردگی آنها بوده و برای معرفی آنها به کار گرفته می شود ، چهره حقیقی آنها را نشان ندهد .
زیرا آنها نقش بزرگی در از بین بردن صلیبی ها و ایستادگی در برابر حمله مغول داشته و این عنوان نقش آشکار آنها در تمدن مصر را نشان نداد . دوره ممالیک به دو دوره ممالیک ترک یا ممالیک بحریه و دوره ممالیک چرکس یا ممالیک برجیه ، تقسیم می شود .
الف - ممالیک ترک ، 784 - 648 ه ( 1382 - 1250م ) :
این گروه از سپاهیان صالح ایوبی بوده و از آن جهت به ممالیک بحریه نامیده می شوند که صالح آنها را در دژهایی در جزیره روضه واقع در " دریای " نیل اسکان داد .
سردار ( اتابک ) سپاه عزالدین ایبک ( تاریخ حکومت 656 - 648 ه 1257 - 1250 م ) اولین فرد به قدرت رسیده ایشان می باشد . ولی از نگهبانان صالح بود که بعد از مرگ وی نیز با همسرش " شجرة الدر " ازدواج نمود و پس از خلع " اشرف " وارث او ، خود را به عنوان سلطان معرفی نمود . ایبک ایوبیان را نابود و بیشتر عمرش را در میدانهای جنگ در مصر ، فلسطین و سوریه گذارند .
او به حیله همسرش شجرة الدر کشته شد و پس از وی پسر کوچکش نورالدین علی به جای پدر بر تخت نشست . اما چیزی نگذشت که قطزبن عبدالله معزی خود را کفیل او معرفی کرده و پس از خلع وی به حکومت رسید . در روزگار قطز بود که سپاه انبوه مغول به سرزمین شام رسید و او لشکر را به مقابله آنها گسیل داشت و در عین جالوت ( 658 ه/1260 م ) دو سپاه به یکدیگر رسیدند . قطز به همراهی بیبرس در این جنگ فرماندهی سپاه را عهده دار بودند . این جنگ به پیروزی قاطع ممالیک بر مغول انجامید که فرمانده شان کتبغا در آن کشته شد و لشکریانش شکست سختی را متحمل شدند .
قطر پس از این جنگ و در مسیر بازگشت به مصر به قتل رسید . گفته می شود که ظاهر بیبرس بند قداری ( 676 - 658 ه/1277 - 1259 م ) وی را کشته و در مصر و شام بر اریکه قدرت نشست . در حقیقت بیبرس اولین ممالیک بزرگ و مؤسس حکومت واقعی آنها شمرده می شود . عظمت و اقتدار او به علت حملات موفقش علیه صلیبی ها بود . که زمینه را برای پیروزی های حاکمان پس از وی ، فراهم نموده است .
او سرزمین مسیحی نشین انطاکیه را نابود ( 667 ه/1268 م ) و به بسیاری از مواضع صلیبی ها و دژهای آنها دست یافت . قیساریه ، صفد ، هونین ، تبنین ، رمله و قلعه شقیف را فتح کرد و چندین بار به دو شهر صور و عکا حمله نمود . اروپاییان تلاش بسیاری در انعقاد صلح با وی نمودند او بسیار شجاع و دارای تدبیر جنگی بوده و در بسیاری از اوقات خود شخصا وارد میدان نبرد می شد . در کنار این دلاوریها همچنین ، به تدبیر امور کشورش پرداخته و لشکریانش را سازماندهی می نمود .
ناوگان دریایی اش را بهبود بخشید و بنادرش را آباد ساخت ، قناتهای بسیاری حفر و مساجد ، مؤسسات دینی و خیریه بسیاری بنا نمود خلافت عباسی را نیز در قاهره تجدید نمود . همین خدمات بوده است که از او اسطوره ای در داستانهای ملی ساخته اند . وی در دمشق وفات یافت .
ملک منصور قلاوون بن عبدالله ( 689 - 678 ه/1290 - 1279 م ) بزرگترین حکام بعد از بیبرس شمرده می شد . او تنها کسی است که قدرتش تا چهار نسل پس از وی به فرزندانش منتقل گردید . منصور مغول را در حمص شکست داده و بسیاری از مواضع صلیبی ها ، از جمله قلعه مرقب را فتح نموده . بنای قلعه ها را بازسازی و بیمارستانهایی احداث کرد .
فرزندش ملک اشرف ، خلیل بن قلاون پس از وی به قدرت رسید ( 693 - 689 ه/1293 - 1290 م ) .
روزگار او با خطر حمله فرنگیان صلیبی آغاز شد . وی آنچه را که پدرش آغاز نموده بود به پایان رساند . این جنگها به فتح عکا و پایان بخشیدن به قدرت صلیبی ها در آنجا خاتمه یافت و همه سواحل و بسیاری از شهرها از جمله بیسان ، بازگردانده شد .
برادرش ملک ناصر ، محمدبن قلاوون او را در روبه روی ساحل سوری الداویه به قتل رساند . روزگار وی به دوره های سه گانه و اینکه طولانی ترین دوره حکومت ممالیک بوده ، شهرت یافته است . آخرین حمله های مغول که به شکست آنها در مرج صفر در جنوب دمشق منجر گردیده است ، در روزگار وی بوده است . دوره او به بناهای فراوان و جلوه های تمدن مشهور است .
بعد از ناصر ، دوازده نفر از خاندان او و به مدت چهل و دو سال زمان قدرت را در دست گرفته که هیچ یک از آنها فعالیت چشمگیر و قابل ذکری نداشته اند . برقوق چرکس به حکومت آنها پایان بخشید و بدین وسیله دولت ممالیک بر جیه یا ممالیک چرکسی ها را بنیان گذارد .
فلسطین در روزگار ممالیک ترک ( بحریه ) به خاطر موقعیتش در بین مصر و سرزمین شام ، وجود اروپاییان صلیبی در آن و محل برخورد مغول ها حائزاهمیت خاصی گردید . در برخی از دوره ها از نظر اداری به سه ایالت یا منطقه تقسیم گردید که عبارت بودند از : ایالت صفد ، ایالت غزة و ایالت بیت المقدس . نیابت حکومت در این ایالات را نائب السلطنه یا نائب السلطان برعهده داشت که سه گروه از کارکنان زیر نظر او جریان امور را در دست داشتند ، گروه اول : شمشیرزنان بوده که نائب القلعه ، فرمانده سپاه و نگهبانان از ایشان بوده اند .
گروه دوم اهل قلم یا صاحبان و مشاغل دیوانی همچون دبیر ( نامه نگار ) و ناظر اموال را تشکیل می داد . گروه سوم کارمندان دینی مانند قاضی ، مفتی ، محتسب ( کارگزار ) و وکیل بیت المال بوده اند . ( نک : تقسیمات کشوری فلسطین )
اوزان ، پیمانه ها و سکه ها ، همان اوزان و سکه های رایج در مصر و سرزمین شام بوده و ممالیک پست را نیز ایجاد و به بسبب به موقعیت خاص فلسطین بدان توجه بسیار نمودند . پست راههایی از جمله راهی بین غزه و قاهره ، راهی بین غزه و دمشق و راهی بین غزه و کرک داشت .
ممالیک همچنین به کبوتران پیک توجه نموده و ایستگاهها و برجهای بسیاری برای این کار در فلسطین در نظر گرفتند . در روزگار آنها مشعل های بسیاری در جاهای بلند و قله های کوهها برافروخته می شد و این مشعل ها سریع ترین وسیله باخبر نمودن مردم از آمدن دشمن ، با دودی که از آنها به هوا می خاست بوده است . که البته در شب این کار با افروختن آتش صورت می پذیرفته است . ( نک : دژها و برجها )
بسیای از علما ، فقها و مورخین در دوره آنها ظهور یافته اند اما جدا کردن حیات علمی فلسطین از مراکز همانندش نظیر شام و مصر بسیار دشوار است ، زیرا دانشمندان فلسطین پیوندی عمیق و ارتباطی نزدیک با آن مراکز داشته اند و ایالات فلسطین در صحنه های مختلف علم شاهد شکوفایی بسیاری بوده است . همچنین روند آبادانی فلسطین در این دوره سرعت چشمگیری یافته و مساجد ، مدارس ، تکایا ، زاویه ها ، کاخها ، حمام ها و مسافرخانه های بسیاری که آثار آن تاکنون نیز پابرجاست ، ساخته شدند .
ب - ممالیک چرکس ( 922 - 784 ه/1517 - 1382 م ) :
سلطان منصور قلاوون بیش از هر کس از افراد چرکس در سپاه خود استفاده می نمود به طوری که تعداد آنها به 700/3 نفر جنگجو رسید که آنها را در برجهای قلعه قاهره اسکان داده بود . لذا به ممالیک برجیه شناخته می شدند .
این گروه در حقیقت برای حفاظت از جان منصور و حفظ حکومت وی تعلیم می دیدند . به همین سبب بود که ورودشان در عرصه حوادث مختلف در مصر و سرزمین شام به عنوان مجموعه ممتازی بود که بعدها توانست به یاری سیاست و زیرکی یکی از فرماندهانش - - ظاهرسیف الدین برقوق - - به عمر حکومت ممالیک ترک پایان بخشیده و دولت ممالیک چرکسی را بنیان نهد . از این زمان بود که عناصر چرکس ، چرکسها را که سلاطین گذشته به فدیه گرفته و یا در سپاه خود به خدمت گرفته بودند - در مجموعه های جدیدی سازماندهی نمودند .
نفوذ قدرت چرکسی به مرکزیت قاهره ، به همه مناطقی که در حوزه حکومت ممالیک ترک بود ، کشیده شد از آن جمله مصر ، سرزمین نوبه ، سوریه ، مناطق کیلیکیا ، کوههای طوروس میانی ، مدائن صالح ، حجاز و حتی قسمت کمی از شبه جزیره عربستان بوده است فلسطین از این میان به دلیل قداست و موقعیت مهمش ، اهمیت خاصی پیدا نمود بود . که این امر موجب توجه فراوان سلاطین چرکسی گردید . ایالات بیت المقدس از مناصبی بود که فرماندهان و
امرای سپاهشان ، در دستیابی بدان با یکدیگر به رقابت می پرداختند .
تعداد سلاطین چرکس ممالیک که به قدرت دست یافتند . بیست و چهار نفر بود که اولینشان ملک ظاهر سیف الدین برقوق و آخرین آنها ملک اشرف طومان بای بوده اند . پنج نفر از آنها 89 سال از 135 سال قدرت چرکسها را در دست داشته اند . این پنج نفر عبارتند از : ظاهر برقوق ، اشرف برسبای ، ظاهر جقمق ، اشرف قایتبای و ظاهر قانصوه الغوری .
برقوق اساس سیاست خود را مقابله با مغول و صلیبی ها ، حفظ حاکمیت و رهبری دولت و برقراری روابط دوستانه با کشورهایی که منافع مشترک مادی و ادبی با آنها داشت ، استوار نمود . نقش خلیفه عباسی در قاهره تنها یک نقش صوری بوده که به موافقت باخلغ یا نصب حاکمی ، محدود می گشت .
انتصاب حکام محلی پس از انتخاب با کفایت ترینکاندیداهای آن پست صورت می پذیرفته و " شورای سلطنت " یا " هیأت دولة " متشکل از فرماندهان و امرای ارشد ، که به نام صاحبان شمشیر خوانده می شدند ، آنان را در اداره امور یاری می نمود .
این منصوبین تنها کسانی بودند که با سلطان بیعت نموده و سپس این بیعت را به خلیفه تبریک می گفتند . همچنین قضات مذاهب اربعه بودند . آنها اعضای فعال سپاه بودند که همه امرای ارشد چرکسی را تشکیل می دادند .
این سازماندهی دقیقا " مانند سازماندهی چرکسها در قفقاز بوده است . در حکومت ممالیک چرکس جایی برای حکومت موروثی که ممالیک ترک سعی در آن داشتند ، وجود نداشت ، بلکه شیوه حکومت ، شیوه ای نظامی بود که در رأس آن سلطان ، مجلس دولت و کارگزاران ( والیان ) سلطان در ایالات مختلف قرار داشتند .
اما علی رغم وجه شترک دینی ، مردم پیوسته از طبقه حاکم به دور بوده و آنها نیز تقریبا خود را در حصار بسته ای ، محدود نموده بودند .
ممالیک چرکس در تقسیمات اداری به ارث رسیده از دو دوره ایوبی و ترک ، تغییر صورت نداده و فلسطین در روزگار آنها دو ایالت غزه و صفد بوده است و اجزاء شرق میانه آن مانند ، بیسان ، نابلس ، بیت المقدس و الخلیل جزء ایالت دمشق و نقب نیز جزئی از سینا بوده است .
ممالیک چرکس در فلسطین تأسیسات بسیاری را بنا نمودند و آثار عمران و آبادی آنها به حدی است که تقریبا آثار گذشتگان را محو می کند . از جمله این بناها ، مزار سیدی بشیر در پل دختران یعقوب ، خان پاشا در صفد ، آژانس فروحیه در نابلس ، مدرسه اشرفیه و راه مقام در بیت المقدس شریف ، مدرسه زمینیه و مدرسه مزهریه می باشند که همگی از آثار به جامانده از سلطان قایتبای به شمار می رودند . برقوق نیز مدرسه چرکسیه در بیت المقدس ، برکه سلطان در پشت شهر بیت المقدس ، خانه سلطان ، سرای الست و... را بنا نمود .
قناة " عروب " نیز در این دوره ساخته و امیریونس نوروزی خانه ای بنا نمود که بعدها شهر خان یونس فعلی گردید . همچون گذشته غزه در این روزگار ایستگاه مهمی بین سرزمین شام ، مصر و سایر مراکز تجاری و محل تجمع سپاهیان بود .
توجه به جنبه های فکری و فرهنگی از جانب آنان ، عاملی برای حفظ حاکمیت سلطان گردید . بنای مدارس افزایش یافت ، تشویق علمأ به درس و علم شدت گرفته و تألیفاتی ، به ویژه در فقه ، شرح حال ( تراجم ) و آثاری با ظاهر و شکل دایره المعارف ( کشکول ) ، به وجود آمد . دانشمندان و ادبا از حمایت حکام و امرأ در دو دوره ترکی و چرکی برخوردار شده و لذا معارف رشد چشمگیری یافتند .
به دنبال پیروزی عثمانی ها بر ممالیک در نبرد مرج دابق ( 921 ه/1516 م ) که در شمال حلب به وقوع پیوست و حمله دیگر در جنوب که آنها را به طرف مصر رانده و در خارج قاهره به شکست کشاند ، دولت ممالیک چرکس از هم پاشیده و دوره جدیدی در تاریخ فلسطین و سایر کشورهای عرب ، به نام دوره عثمانی ، به وجود آمد . ( 922 ه/1517 م ) .
شکست دولت چرکس به دلیل عوامل متعددی بوده است که می توان آنها را در موارد ذیل خلاصه نمود : عوال اقتصادی ناشی از خشکسالی و قحطی ها ، آفت ملخ و رواج بیماریهایی چون وبا و بالأخره فقر عمومی ، عوامل سیاسی و نظامی ناشی از جنگها و شورشهای داخلی و عدم ثبات سیاسی در دوره حاکمیت سلاطین ضعیف ، دستیابی دشمنان به مناصب حکومتی و حملات پی درپی به فرماندهی تیمور لنگ . در کنار همه این عوامل ، می توان از به کارگیری سلاحهای قدیمی ( مانند شمشیر ) توسط چرکسها نام برد . این در حالی بود که عثمانی ها از سلاحهای آتشزایی که در آن روزگار تازه به وجود آمده بودند ، استفاده می کردند .
مآخذ :
- قلقشندی : صبح الأعشی فی صناعة الانشار ، قاهره 1963 .
- شیخ ربوه الدمشقی : نسخة الدهر فی عجائب البر و البحر ، لیبزنح 1923 ( لایپزیک ) .
- ابن شاهین الظاهری : زبدة کشف الممالک و بیان الطرق و المسالک ، پاریس 1894 .
- محیی الدین بن عبدالناصر : الروض الزاهر فی سیره الملک الظاهر ، ریاض 1894 .
- ابن حجر عسقلانی : الدر الکافه فی اعیان المئة الثاضه ، قاهره 1967 - 1966 .
- مقریزی : المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار ، قاهره 1853 .
- ابراهیم طرخان : النظم الاقطاعیه ، قاهره 1968 .
- علی ابراهیم حسن : تاریخ الممالیک البحریه ، مصر 1967 .
- نظیر سعداوی : نظام البرید فی الدولة الاسلامیه ، قاهره 1953 .
- سمید عبدالفتاح عاشور : مصر فی عصر دولة الممالیک لبحریه ، قاهره 1959 .
- Abdul Aziz Baibars the First London 1978.
- Khowaiter : Poliak, A. N : Feudalism in Egypt, 1250, Syria, Palestine and the, 1900, London 1939.
- LLebanon, Ziadeh. N. A : Urban Life in Syria, Under the Early Mamluks, Beirat 1953.
