حیفا ( شهر - )

الف - موقعیت جغرافیایی :

حیفا شهری ساحلی است که در قسمت شمالی دشت ساحلی فلسطین قرار گرفته و بندری است در کنار دریای مدیترانه . این شهر دارای موقعیت جغرافیایی مهمی است . شهر در نقطه برخورد دریایی مدیترانه با دشت و کوه کرمل قرارگرفته و این دریا حیفا را به یکی از بزرگترین بنادر فلسطین تبدیل کرده و دشت باعث شده که این منطقه حاصلخیزترین منطقه درکنار دریای مدیترانه باشد . اما کوه کرمل چشم انداز زیبا وآب و

[[ پرونده : | ISRAEL ، سیاه ، ص 80 ]]

هوای معتدلی به منطقه داده و این امتیازات طبیعی به این منطقه بعد اقتصادی و نظامی مهمی بخشیده است . اما طمع ورزیهایاستعماری که در طول تاریخ این شهر را مورد هجوم قرار داده با حمله صلیبیها شروع شد و با هجوم صهیونیستها پایان پذیرفت و این تنها به خاطر بعد نطامی آن بود .

در بیشتر زمانها موقعیت حیفا مهم باقی ماند چرا که این شهر بندر اصلی فلسطین و اصلی ترین منفذ فلسطین به سوی دنیای خارج است . این شهر از حمایت بسیار با ارزش مناطق شمالی فلسطین برخوردار است . شکی نیست که واقع شدن آن بر کناره خلیج دریایی عمیق ، این شهر را به لنگرگاه طبیعی مطمئنی برای پهلو گرفتن کشتیهای بزرگ تبدیل نموده ودشت مرج ابن عامر که در پشت بندر حیفا قرار گرفته حلقه اتصال طبیعی بین بندر و پشتیبان دور آنست چرا که این دشت با یک شکاف طبیعی که از میان دره مقطع رود در راه خود به مصبشدر خلیج دریایی حیفا عبور می کند ، ارتباط دارد . می توان گفت که حیفا از اوائل این قرن از یک روستای صید ماهی به یک لنگرگاه دریایی کشتیها تبدیل شده است . هنگامی که حکومت قیمومیت بریتانیا در سال 1929 بندر را گسترش داد و تاسیسات

[[ پرونده : | همان ، ص 82 ، پایین ]]

بزرگی در آن به وجود آورد و با وسایل مدرن آنرا مجهز کرد ، اهمیت این بندر نیز افزایش یافت . در آغاز سال 1933 که در آن بندر جدید حیفا افتتاح شد حیفا تبدیل به مشریان حیاتی فلسطین و اردن و سوریه وعراق و ایران وسایر کشورهای آسیایی شد . در این سال مدیر شرکت نفت عراق لوله انتقال نفت که چاههای نفت کرکوک را به تانکرهای در حیفا متصل می کند و در آنجا تصفیه شده و به خارج صادر می شود ، را افتتاح کرد .

حیفا با منطقه دور و نزدیکش با شبکه ای از راههای آسفالته و راه آهن مرتبط شده . در سال 1905 شاخه غربی خط آهن حیفا حجاز که حیفا را به عفوله ، بسیان ، سمخ و درعا ارتباط می دهد رسما افتتاح شد . همچینن راه آسفالتی به موازات خط آهن به سوی شرق از میان دشت مرج ابن عامر ودشت بسیان به سوی دره اردن و سپس به سوی اردن و عراق کشیده شده است . و از این راه چندین جاده فرعی نیز جدا شده که هر کدام از آنها یکی از شهرهای ناصره در شمال ، جنین نابلس ، رام الله و بیت المقدس و الخلیل در جنوب منتهی می گردند .

در سال 1919 خط آهن قنطره - غزه - لد به حیفا و از آنجا به بیروت وصل شد . و یک راه آسفالتی نیز به موازات آن کشیده شده و با آن حیفا بامصر از طریق دشت ساحلی فلسطین و صحرای سینا ، و از میان دشت عکا به وسیله راه آسفالتی و راه آهن که از عکا و بیروت در راهشان به طرابلس شام می گذرد ، با لبنان ارتباط پیدا کرد . در حیفا فرودگاهی است که شهر را به سایر فرودگاههای داخلی دیگر در فلسطین و دنیای خراج مرتبط می کند .

ب - وضعیت جعرافیایی :

زمین داخل شهر از هر سو متفاوت است و بین 50 و 546 متر بالای سطح دریا در نوسان است . حیفا از زمینهای دشتی باز تا زمینها مرتفع کوه کرمل ترکیب یافته است . این کوه امتداد طبیعی کوههای نابلس به سوی شمال غربی است که در دریای مدیترانهبه شکل زمینهای مرتفع فرو رفته ظاهر گشته و از امتداد و خط شکسگی به موازات دامنه های شمالی و شرق ، ارتفاع کوه به بیش از 500 متر از سطح دریا ناشی شده ، و فرو رفتن زمین در طول خط شکستگی باعث شکل گیری خلیج عکا شده است .

در منطقه حیفا مجرای پایین رود مقطع جریان دارد که مقداری از آبهای خود را از دامنه های شرقی کوه کرمل می گیرد و به خلیج عکا در 4 کیلومتری شهر می ریزد . بیشتر سرزمینهای دشتی ساحلی از رمل و شن جدیدی در جهت غرب و بر دشتهای که بیشتر مارنی ( خاکی که عناصر کلیستی و سلیستی زیاد دارد ) و سنگ ریزه ای شنی است در جهت شرق تشکیل شده ، مکانهای مسطح شهر حیفا و اطراف آن منسوب به دوره چهارم زمین شناسی است .

ج - آب و هوا :

شهر حیفا دارای آب و هوای مدیترانه ای ، گرم و خشک در تابستان و معتدل و بارانی در زمستان است . متوسط درجه حرارت سالانه به 20 می رسد که از 12 زمستان تا 28 در تابستان در نوسان است . میانگین سالانه رطوبت 70% است . و میانگین ارتفاع - به خاطر واقع شدن شهر در کنار دریا - در طول فصل زمستان افزایش یافته و در فصل تابستان برعکس می گردد . میانگین مقدار بارش سالانه در طول سالهای 1904 - 1901 به 4 و 635 میلیمتر رسیده و میانگین روزهای بارانی سال 31 روز است .

شهرکهای اطراف و حیفا از نظر آب و هوایی متفاوتند ، شهرکهای مرتفع با درجات معتدل حرارت در آنها و افزایش مقدار باران سالانه که در آنها می بارد قابل تشخیص هستند به ویژه شهرکهای واقع در دامنه ها و شیبهای کوه کرمل که در معرض بادهای باران زا هستند . اما شهرکهای پائینی کمتر معتدل بارانی هستند ، مخصوصا شهرکهای واقع در نواحی باران خیز ( یعنی دامنه کوهستانی واقع در طرف دوم که بادهای باران زا کمتر می وزند . ) علی رغم این تفاوت آب و هوایی . شهر به طور عمومی دارای آب و هوای متوسط و معتدل و دارای باران کافی است . این وضعیت آب و هوایی در موازنه آب شهر مؤثر است ، این موازنه مثبت است و در بسیاری از ماههای سال به خاطر افزایش مقدار بارش سالانه به خاطر تبخیر زیاد طغیانهای آب زیاد است ، در حالی که این موازنه بر مقدار سالانه به خاطر ارتفاع رقم تبخیر وقوعش بین 900 - 800 میلمتر در مقابل 630 - 600 میلیمتر بارانهای سالانه ، منفی است .

نتیجه این وضعیت آب و هوایی افزایش میزان باران آب در داخل شهر و زمینهای اطراف آنست ، به طوری که تعداد چشمه ها در دامنه های کوه کرمل زیاد شده و چاهها از سرزمینهای باز نزدیک کوه افزایش یافته است . هدر رفتنآبهای چشمه ها و چاههای غنی و فوران زیاد قابل تمایز است . نوع این آبها خوب و قابل استعمال در تمام موارد است . مهمترین آبهای سطحی در منطقه آبهای رود مقطع است که میزان مصرف سالانه نزدیک 10 میلیون متر مکعب است . این علی رغم وجود نسبت متوسط املاح آن قابل استفاده در موارد مختلف می باشد .

د - ایجاد و رشد :

1. نام گذاری :

نام حیفا در تورات وارد نشده ولی در تلمود به شکل حیفا به معنای لنگرگاه آمده است . همچنین در نوشته های تلمودی با نام " سکیمنیوس " وارد شده . صلیبیهاگاهی اوقات بر این شهر نام کیفاCayphas و گاهی نیز سیکامینون Sycaminonاطلاق می کردند که در یونان به معنی درخت توت است . شاید به خاطر کثرت درختهای توت آن به این نام مصروف شده است . آثار سیکیمنیوس واقع در موقعیت تل السمک که در حیفای قدیمی بر بالای دریا قرار گرفته به خوبی نمایان هستند و به خاطر وجود مقدار زیاد صدف دریای در پایگاهش به این نام معروف شده و فنقیها رنگ ارغوانی از آن استخراج می کردند .

و نام پوروفیریا یا پورفیریون Porphyrapolis به بخش شرقی موقعیت حیفای کنونی اطلاق می شود و معنای نام شهر ارجون است . نام حیفا در منابع عربی وارد نشده و قدیمی ترین نام که از حیفا وارد شده در سفرنامه ناصرخسرو 452ه/1060 م . است و بعدا شریف ادریسی 560 ه/1160 م . و یاقوت حموی 626ه/1228 م . از آن شهر به این نام برده است .

1. در تاریخ قدیم :

از قدیم الایام در دوره های ماقبل تاریخ ، منطقه حیفا مسکونی بوده و بقایای پیکرهای انسانها در غارهای کوه کرمل ( معنی کرمل یعنی ثمره دهنده ) کشف شد و در طرف راه ناصره در نزدیکی مستعمره ، " نفه شعنان " ، و در غارهای دره نزدیک عتلیت این بقایا کشف شد ، که همه این بقایا به دو دوره سنگی قدیم و میانه ( نک : دوره های باستان ) برمی گردد . در غارها جمجمه های حیوانات و نقشهای کنده شده بر سنگها پیدا شده است . ساکنان اولیه در دورانهای تاریخی در منطقه حیفا اعراب کنعانی بودند که منطقه را آباد کردند و حیفا را در دو کیلومتری جنوب حیفای کنونی بنا کردند . از این شهر قدیمی آثاری بر جای مانده که از آن جمله گورهای کوهپایه کرمل به شکل سه درگاه قوسی شکل است .

در دوره رمسس 1191 ق . م . جنگی بین فلسطینیان و مصریها در نزدیک سواحل حیفا در گرفت . که بعد از آن فلسطینیان ساحل را از غزه تا جبل متصرف شدند . هنگامی که اسرائیلیها در دوره یوشع بن نون بر فلسطین چیره شدند حیفا در محاصره فرزند منسی قرار گرفت . بعدها وضعیت این شهر دگرگون شد و در دوره های ملتهایی که برفلسطین چیره

[[ پرونده : | ج 2 ، ص 301 ]]

می شدند این شهر بارها خراب و ویران شد مانند زمان آشوریها و کلدانیها و ایرانیان یونانیان و سلوکیان .

شهر حیفا با حوادث و مناسبات دینی که به این شهر مکان ویژه ای داده ارتباط دارد به طوری که گفته می شود پیامبران الیاس و یشیع شاگردانشان را در مکانی که با نام خضر تعلیم می دادند یا در " مدرسه انبیاء " نزدیکی الفنار بین تل السمک و رأس رالکروم که در این مکان یک بنای اسلامی قدیمی در وسط باغی که دارای مسجد و غاری است و کتابهای یونانی در آن است وجود دارد . کوه کرمل در روزگار الیاس پیامبر به خاطر پیروزی این پیامبر در قله این کوه بر دشمنانش و وثنیها ( بت پرستان ) مشهور شد به طوری که بعضی از مردم این کوه را کوه عبور الیاس می نامند . و محل عبور الیاس درنزدیکی خضر است که دارای قطعات معماری و بقایای کلیسای کنده شده در سنگ می باشد .

در انجیل آمده که حضرت مسیح ( ع ) هنگامی که همراه با حضرت مریم ( ع ) از مصر به ناصره می رفت از شهر حیفا عبور کرد . و هنگام فرار از خطر حاکم روم از راه ساحلی گذشت . این راه ساحلی رومی از حیفای قدیم می گذشت و مزار خضر را قطع کرده و از زروه عبور می کرد و در کناره دریا از جلو در کلیسای لاتینی می گذشت . پولس رسول در سومین مسافرتش ( 58 م ) هنگامی که از عکا می آمد از حیفا گذشت . کوه کرمل از زمان ظهور مسیحیت محل اجتماع زاهدان و پارسایان ، از جمله قدیس یعقوب پارسای کرمل بوده است .

حیفا در روزگاران حکومت روم همان طور که گفته شد در مکان تل السمک غرب حیفا و جنوب رأس الکرمل واقع شده بود . در این مکان پایه های ساختمانها و زمینه های کاشی کاری شده و صخره های تراشید ، شده و گورهای کنده شده در سنگهاو لنگرگاه و نیز در سمت شرق آن پایه های کلیساهایی که با کاشی مزین شده اند ، وجود دارند .

در تل السمک مکانی است بنام شیقومونا که تحریف شد ، شیکمای یونانی است و معنای آن توت است . در این مکان دیوارهای نگهدارنده ای سنگهای تراشیده شده ، گورهایی کنده شده و حوضهایی که مخصوص شراب کشی بوده و زمینه آن با کاشی تزیین شده است وجود دارد ، شاید " قلمون " شهرکی که مربوط به روزگاران روم است در مکانی به نام تل ابوحوام در نزدیک مصب رود مقطع واقع شده بود . این شهر بندر بیسان و مجدو بوده است . در حیفای قدیمی یک بارانداز دریایی و یک گور و حمامی که به دوره روم قدیم برمی گردد پیدا شده است .

1. بعد از پیروزی اعراب :

حیفا در دوره یپروزی اعراب دارای اهمیتی نبود و نام این شهر در منابع وارد نشده است . ازجمله قبایل که در اطراف حیفا مستقر شدند بنی جذام بن عامربن لام و بنی فخروم می باشند . حیفا همچنان گمنام باقی ماند . قدیمی ترین ذکری که از آن در منابع اسلامی آمده به قرن پنجم هجری ( 452ه/1060 م ) برمی گردد به طوری که ناصرخسرو در سفرنامه اش می گوید ، عکا را به سوی روستایی بنام حیفا ترک کرد و در راه شنهای نرم زیادی که مجسمه سازان ایرانی از آن استفاده می کنند و به رمل مکی مشهور است ، وجود دارد . حیفا در کنار دریا بنا شده و دارای نخل و درختان زیادی است . کارگرانی هستند که کشتیهای دریایی به نام الجودی می سازند " .

1. در دوران جنگهای صلیبی :

اولین بار صلیبیها در راه خود به بیت المقدس در سال 1099 م . از نزدیکی دیوارهای عکا و حیفا در امتداد ساحل از دامنه کوه کرمل تا قیساریه گذشتند . قبل از اشغال صلیبیها در ژوئیه 1110 م . حیفا تابع فاطمیان بود . حیفا و طبریه و سرزمین جلیل تحت فرمان امر تنکرید بود ، که به نام کایفاس یا کیفا معروف است . و وصف آن در روایات حجاج و سفرنامه های مسیحی آمده و گفته اند که قسمتی از شهر در کنار ساحل است و کوه کرمل مشرف بر قسمت دیگر شهر است . اهمیت شهر از ایام حکومت فرنگیها مشروع می گردد . جغرافی دان شریف ادریسی 560ه/1160 م . می گوید : " و حیفا پائین طرف کرمل است و آن در دریاست و در آن بندرگاه جنوبی برای لنگر گرفتن ( پهلوگرفتن ) ناوگانها و غیره وجود دارد . و شهر حیفا تابع طبریه است و بین این دو سه مرحله وجود دارد " . از جمله آثاری که به دوره صلیبی بر می گردد بقایای قلعه ای است که فرنگیها در جنوب شهر در نزدیکی ویرانه رشمیای غربی " نفه شعنان " بنا کردند ، و این ساختمان مستطیلی شکل دارای یک برج و گورهای کنده شده در سنگ و مخازن آب است .

حیفا در سال 583ه/1188 م به آغوش مسلمانها برگشت ( آن طور که کتاب فتح القسی فی الفتح القدسی از عماد اصفهانی آمده ، ده سال قبل از این تاریخ نیز یاقوت حموی یا دائره المعارف اسلامی ذکر کرده ) . بعد از اینکه صلاح الدین دستور تخلیه شهر و انهدام دیوارها و باروهای آن را صادر کرد در سال 587 ه/1191 م دوباره شهر به دست صلیبیها افتاد و بنای آن را بازسازی کردند . حیفا به موجب صلح رمله در ضمن منطقه ساحلی ( از صور تا یافا ) که همچنان در دست فرنگیها باقی ماند قرار گرفت .

در سال 609 ه/1212 م . صومعه کرمل ( نک : رهبانیات ) تأسیس شد ، پیروان این صومعه زیاد شده و در نقاط مختلف اروپا پراکنده شدند . لوئی نهم به مستحکم سازی حیفا پرداخت و همچنان در حوزه فرنگیها تا سال 663ه/1265 م باقی ماند تا اینکه که ظاهر بیبرس آنرا فتح کرد . سپس فرنگیها دوباره برآن چیره شدند . ملک اشرف خلیل بن قداوون برگشت و در سال 1291 م . آن را پس گرفت و به این ترتیب به حاکمیت فرنگیها در فلسطین پایان داده شد .

1. در دوره ممالیک :

ممالیک حیفا را همانند سایر شهرهای ساحلی ویران کردند تا دشمنان از آنها استفاده نکنند . قلقشندی ( ت 821ه/1418 م ) شهر را در " صبح الأعشی " اینطور وصف کرده : " این شهر خرابه ای است در ساحل " . حیفا در مدت دوره ممالیک جزئی از ناحیه اللجون بود که از توابع صفد همچنین پنجمین پایگاه از پایگاههای کشور به شمار می رفت .

[[ پرونده : | همان ، ص 81 ، بالا ]]

1. در دوره عثمانی ( و تا نیمه قرن نوزدهم ) :

در دوره سلیم اول در 922 ه/1516 م . حیفا به عثمانیها منتقل شد . در ابتدای دوره به آن اشاره شده که حیفا روستاییاز ناحیه ساحل عتلیت غربی از توابع ناحیه اللجون ، یکی از نواحی ولایت دمشق شام می باشد ( نک : تقسیمات کشوری در فلسطین ) .

عثمانیها از نیمه دوم قرن 16 میلادی شروع به آباد ساختن ساحل شام و از جمله حیفا نمودند . عملیات آبادانی به کندی صورت می گرفت . در دفاتر تملیک ( طابو ) آمده که روستای حیفا در ضمن اقطاع آل طربای که به نام خانواده حارثیه در مرج ابن عامیر معروف بودند ( 1088 - 885 ه/1677 - 1480م ) بوده است . این خانواده به تجارت با اروپائیها ( به طوری که فخرالدین االمعنی در بیروت و صیدا و عکا می کرد ) میلی نداشتند و نه بازرگانان اروپایی به خاطر ترسی که از اذیت شدن داشتند به بندر حیفا می آمدند . حیفا به علت درگیری بین امیراحمد حارثی و امیرفخرالدین المعنی زیانهایی دید و فخرالدین در سال 1033 ه/1624 م این شهر را تصرف کرد ولی بین معنیها و حوارث در همان سال صلح برقرار شد و حیفا به امیراحمد حارثی بازگردانده شد که وی بعد از آن سعی کرد بندری در آن ایجاد کند و به راهبان کرملی اجازه ایجاد مسکن در بندر را داد و تعهد کرد تا از آنان حمایت کند .

در قرن هفدهم میلادی قسمت وسیعی از اراضی اطراف حیفا و از جمله خلیج شمالی به ولایت جدید صیدا ضمیمه شد . به علت دوری حیفا از حکومت دمشق ، این شهر مرکز تجارت قاچاق چیان گشت . حتی بر این شهر نام مالت کوچک گذاشته شد . دولت عثمانی در سال 1026 ه/1616 م . فرمان داد که برجهایی در اطراف بندر حیفا برای محدود کردن قاچاق و هجومهای قراصنه ایجاد شود . ( برج شرقی در سال 1136ه/1723 م و برج غربی در سال 1128 ه/1715 م بنا شد ) . و حیفا به ولایت صیدا ضمیمه گردید و دولت شروع به بازسازی حیفا و کل ساحل نمود و سرانجام امنیتت و پشتیبانی در سواحل برقرار شد و این امر منجر به جذب و سکونت عده ای به سوی ساحل گردید ورشد عمرانی و تجاری ، بعد از آنکه سواحل از زمان اخراج صلیبیها در سال 691ه/1291 م متروک باقی مانده بود حاصل شد .

در نیمه اول قرن هیجدهم شیخ ظاهر العمر ، حیفای قدیمی را خراب کرد و در جنوب شرقی آن در انتهای خلیج شهری بنا کرد بنام عماره الجدیده و سپس نام حیفای جدید بر آن نهاده شد و در آن برجی برپا شد و دیواری که دارای دو دروازه بود در اطراف آن کشیده شد و دژی در برآمدگی صخره ای مشرف بر شهر در ناحیه جنوبی برپا شد .

فرزندان شیخ ظاهر مسجد وسرایی برپا کردند . و کرملیها صومعه اشان را بر روی قله کوه در سال 1181 ه/1767 م در 3 کیلومتری حیفا برپا کردند .

بعد از شیخ ظاهر ، حیفا به دست احمد پاشا جزار افتاد وکلیبر در سال 1214 ه/1799 م آنرا اشغال کرده و ناپلئون مرکز فرماندهی اش را در کوه کرمل بنا کرد و صومعه به درمانگاه مجروحین و مریضهای طاعون در طول مدت محاصره عکا تبدیل شد ، و هنگامی که به مصر عقب نشستند آنرا آتش زدند . ( نک : هجوم فرانسویها ) . و دوباره دولت عثمانی سلطه خود را بر حیفا به دست آورد و در سال 1243 ه/1827 م بنای صومعه کرمل تجدید شد . پس تا سال 1256 ه/1840 م . حیفا مانند بقیه سوریه ، تحت حکومت ابراهیم پاشا قرار گرفت . در سال 1248 ه/1840 م . شاعر فرانسوی " لامرتین " از این شهر دیدن کرد و درباره زیبایی خلیج آن ، دشت و کوهش در کتابش به نام " خاطرات و انطباعات و اندیشه ها و دیدنیها در طول مسافرت شرق 33 - 1832 " یا " خاطرات مسافر " چاپ پاریس سال 1835 ، شعر سروده است .

1. اواخر دوره عثمانی ( تا پایان جنگ جهانی اول ) :

حیفا تا قرن نوزدهم همچنان روستای گمنام باقی ماند . تعداد ساکنانش در اوایل این قرن تقریبا 4000 نفر بودند . اما پس از آن به سرعت شروع به رشد نمود و بسیاری از خارجیان قصد عزیمت به آنجا را کردند چه برای ساکن شدن و چه برای کار یا اکتشاف علمی یا فعالیت تبلیغی . به حدود صد خانوداه آلمانی از فرسان هیکل ( الدوایه ) اجازه اقامت سرزمین حیفا داده شد . اینها در شهرک ویژه خود در شمال غربی شهر ساکن شدند . و در اواخر قرن تعدادشان به حدود 800 نفر رسید .

در سال 1304 ه/1886 م . مقامات عثمانی اولین راه عرابه ای از حیفا را افتتاح کردند . حیفا در سال 1305 ه/1887 م مرکز شهرستانی به همین نام ( از توابع استان عکا تابع ولایت بیروت ) شد . و ساختمانهای جدیدی خارج از دیوار ساخته و تا سواحل دریا به سوی باغها و نخلستانها کشیده شد .

در 19/12/1982 در قسمت شمالی شهر نزدیکی دره رشیما جشن افتتاح کار در خط آهن حیفا - دمشق ( شاخه خط

[[ پرونده : | ج 2 ، ص 303 ]]

[[ پرونده : | حیفا و نواحی آن ]]

حجاز ) برگزار شد . و مهندس جورج حفری ، مهندس انگلیسی در حیفا ، گزارش خود را در 29/6/1896 تقدیم کرد .

مقامات عثمانی آمادگی خود برای دیدار امپراتور آلمان ویلهم دوم از شهر حیفا - در سر راهش به بیت المقدس - را آغاز کردند و لنگرگاهی بر کناره دریا برای پهلو گرفتن کشتی امپراتور در نزدیکی شهرک آلمانیها در غرب شهربنا کردند ، و ایجاد راه عرابه رو بین حیفا و یافا تکیمل شده و پلها نیز ترمیم شدند . ابراهیم الاسود سردبیر روزنامه لبنان در کتابش تحت نام " مسافرت امپراتور در سرزمینهای عثمانی " اوضاع آن روز حیفا را این طور وصف می کند : " شهر حیفا بر دامنه کوه کرمل واقع شده و موقعیتش شبیه بیروت است و در آن ساختمانهای جدیدی است ، در برابر شهرهای درجه دوم سوریه ، در حالی که در طول سی سال گذشته روستایی بیش نبوده و بیشتر تجارتش با حبوبات بوده است . در آن تمام کشورها به جز یونان دارای کنسولگری هستند... حیفا دارای هتلهای فراوان و معبدی برای تمام گروههاست " . پدر ماری ژوزف کرملی در مجله " المشرق " در سال 1904 حیفا را این طور وصف کرده که " شهری است آباد شده که انسانها به آن وارد می شوند " .

حیفا در ابتدای این قرن مرکز فرهنگی فلسطین بود ، و در سال 1901 مدرسه رشدیه ( حکومتی ) در آن وجود داشت ( اولین مدرسه حیفا در سال 1293 ه/1876 م تأسیس شد ) ، و مدرسه دیگری برای رومیهای ارتدوکس و پنج مدرسه خارجی که سه تای آن آلمانی بود و 380 دانش آموز داشت و دوتای دیگر فرانسوی بود . تعداد مدارس بیگانه در سال 1903 به هشت باب رسید که چهارتای آن فرانسوی بود ( یکی از یهودیان که 150 دانش آموز داشت ) و دوتای آن انگلیسی و یکی آلمانی و یکی روسی . در سال 1942 تعداد مدارس حکومت به ده مدرسه رسید که 1750 دانش آموز داشت و تعداد مدارس خصوصی علاوه بر هنرستان به 18 مدرسه رسید که 4448 دانشجو داشت . در اواخر دوره عثمانی صنعت چاپ به حیفا آمد و شهر دارای چاپخانه هایی شد که روزنامه های زیادی مانند الصاعقه و النفیر و الکرمل را منتشر می کردند . همچنین شهر دارای کتابخانه های عمومی و موزه و تئاترها شد که نسل روشنفکری از ساکنان آنرا به وجود آوردند . گروههای تبلیغی نیز در گشایش مدارس و کلیساها و بیمارستانها و باشگاههای فرهنگی نقش داشتند . در سال 1323 ه/1905 م افتتاح رسمی راه آهن دمشق - حیفا به طول 289 کیلومتر انجام شد . تعمیرات اساسی در بندر صورت گرفت ، و حیفا وارد دوره جدید شد و به دمشق و حوران و شرق اردن متصل شد و این بندر محل صادرات و مدخل واردات از اروپا و آمریکا در کنار بندر بیروت گردید . شهر از نظر عمرانی و بازرگانی به سوی عکا پیشرفت و گسترش یافت و واردات گمرکی آنافزایش یافت .

در سال 1908 حدود 5 مسجد و تکیه و 6 کلیسا و 13 مدرسه و 9 کاروانسرا و 928 مغازه و 423 انبار و 8 هتل و 4 بیمارستان و یک حمام و دو کارگاه صابون سازی در شهر وجود داشت . بعد از سال 1908 تعداد مهاجرین یهود اشکنازی ( یهودیان غرب ) به حیفا و اطراف آن افزایش یافت . و در سال 1912 کار احداث ساختمان آموزشگاه فنی یهودی " التخنیون " شروع شد ( در سال 1925 گشایش یافت ) . و در سال 1913 شرکت اکتشافی سوریه ( با سرمایه انگلستان ) عملیات جستجوی نفت را شروع کرد ، و در همان سال راه آهن حیفا - عکا افتتاح شد و مقدمات تمدید شاخه دیگری از خط آهن حجاز از حیفا به بیت القدس از میان عفوله و جنین و نابلس فراهم شد .

[[ پرونده : | ISRAEL سفید ، ص 106 ]]

تعداد ساکنان حیفا بر حسب آمار 1916 به حدود 10447 نفر رسید ، که بیشترین این ساکنان را مسلمانان تشکیل می دادند که در منطقه پائین شهر ( حیفای قدیمی ) جمع شده بودند ، و بیشتر مسیحیان در ناحیه غرب حیفا و بعضی از آنها نیز در ناحیه آلمانیها متمرکز شدند . و یهودیان در شرق شهر متمرکز بودند که از اوائل دهه 1920 در شهرک " هادارهاکرمل " که امتداد منطقه هرتسلیا محسوب می شد ساکن شدند .

در آن زمان در شهر سه مدرسه حکومتی برای پسران ودختران وجود داشت و چند مدرسه خارجی و ده آسیاب و 26 موتور بخار برای کشیدن آب و کارخانه یخ سازی و هفت کارخانه چوب ، چهار کارگاه روغن گیری زیتون ، و کارخانه آب انگور آلمانیها و کارگاه صابون سازی صهیونیستها نیز موجود بود و اداره خط آهن حجاز کارخانه ای برای ابزار خط حجاز دایر کرد . حیفا دارای چاپخانه های کرمل ملی و نفیر و روزنامه الکرمل ( نیم هفتگی ) و روزنامه النفیر ( هفتگی ) بود .

1. در دوران حکومت بریتانیا ( 1948 - 1918 ) :

بریتانیائیها در 23/9/1918 پس از جنگی که با بقایای سپاه عثمانی که توسط آتش توپخانه آلمانیها که در جنگهای کوه کرمل متمرکز بودند پشتیبانی می شد ، انجام دادند شهر حیفا را اشغال نمودند . بریتانیائیها در همان سال خط آهنی از مصر به حیفا کشیدند و به این ترتیب شهر نقطه ارتباطی مهم داخلی و خارجی شد که دارای سه ایستگاه راه آهن بود ، شرقی و اصلی و ایستگاه کرمل ، همچنین بریتانیائیها حیفا را با خط آهن به بیروت و طرابلس وصل کردند ، همه اینها باعث بالارفتن ارزش و اهمیت شهر گردید و بازرگانی و صنعت آن را گسترش داد و بازرگانان شام و مصر به آنجا مسافرت کردند و هزاران کارگر به آنجا سرازیر شدند .

مقامات بریتانیایی در سال 1921 بندر کوچکی که عثمانیها در سال 1908 برپا کرده بودند را گسترش دادند و آنرا تبدیل به

[[ پرونده : | ج 2 ، ص 305 ]]

بندر جدیدی کردند و در آن تأسیسات بزرگی ایجاد و آنرا با وسایل مدرن مجهز کردند . و دو مانع موج شکن ایجاد شد و طول لنگرگاه اساسی به 400 متر و عمق گودی آن 930 متر رسید و یک لنگرگاه مخصوصی که درآن نفتکشها پهلو بگیرند ساخته شد ، این بندر به طور رسمی در 31/10/1933 افتتاح شد و هزینه احداث آن به 000,250,1 جنیه فلسطینی رسید . و بندر حیفا از بزرگترین بنادر دریای مدیترانه ( دومین بعد از هرسیلیا ) گردید ، و از نظر تجاری بر شهر یافا برتری یافت و وزن کالاهایی که در سال 1937 از این بندر بارگیری شدند به دو برابر میزان بارگیری یافا رسید و میزان تخلیه بار در حیفا در همین سال به 5 برابر میزان تخلیه در یافا رسید .

فرودگاه حیفا در طی جنگ جهانی دوم فعال بود . و این امر به تأسیس تعدادی صنایع در حیفا و اطراف آن کمک کرد مانند صنعت سیمان ، صنعت بافندگی و ریسندگی ( نک : ریسندگی ، صنعت - ) . و آسیابها و روغن گیری زیتون و انگور ، کارخانه های یخ و چوب و صابون و لوازم صنعتی خط آهن حجاز ، جمع آوری مرکبات ، و انتهای خط لوله شرکت نفت عراق و ایجاد پالایشگاه نفت برزگی که به نیروهای متفقین در خاورمیانه نزدیک در طول جنگ سوخت می رساند . و حیفا مرکز کار و کارگران در فلسطین گردید ، و این کارگران جمعیت منظم و صندوقهای پس انداز و گروههای تعاونی به وجود آوردند ( نک : کارگران و جنبش کارگری ) .

حیفا بین دو جنگ جهانی اول و دوم به رتبه بزرگی بین شهرهای خاورمیانه دست یافت و دارای خیابانهای منظم وتمیزی که مرکز شهر را به نواحی آن وصل می کرد گردید ، و محلات تجاری و مخازن بزرگ و کارخانه ها و مساجد و هتلها و کلیساها و مدارس و بیمارستانهایی دایر گشت . ساختمانهای شهر در نقاط مخلف حیفا احداث شده اند و به عمران و آبادانی شهر افزوده اند . منطقه ممتد از قسمت جنوب شرقی از خلیج دریایی تا شهر عکا مشخص است به طوری که مشتمل بر مناطق فرعی داری وظایف مخصوص خود است . در جنوب در نزدیکی بندر منطقه صنعتی برپا شده و در وسط منطقه مسکونی است که از سال 1930 مجموعه ای از مستعمرات صهیونیستی برپا شده مانند " قریات حییم قریات موتسکین و قریات یم " و اراضی شمالی به کشاورزی اختصاص داده شده است . مهمترین خیابانهای حیفا خیابان الملوک ( به طول 3 کیلومتر و عرض 40 متر ) که بیشتر مؤسسات بازرگانی و حکومتی در آنست . از جهت غرب شهر کناره خیاط و دره جمال و کولونی آلمانی از جهت شرق خیابان ناصره ، و پس از آن ایستگاه توزیع برق ، و با انحراف به سوی شمال پل دره رشمیا سپس کرمل به سوی ساختمانهای جدید ، و نزدیک دامنه کرمل مقبره بهاء عباس افندی است که از مکانهای سیاحتی مهم است . در انتهای بالایی دیر مارالیاس ( کرملیت ) و فنار است . و اما شهر قدیمی ، در آن مسجد بزرگی وبازار و حمله های تجاری است که حالت شرقی خود را حفظ کرده است .

ساکنان حیفا افزایش یافت و از 10447 نفر سال 1916 به 24634 نفر در سال 1922 و 50483 نفر در سال 1931 و 9909 نفر در سال 1938 و 138300 نفر در سال 1945 رسید .

1. در سایه اشغال اسرائیل :

به علت اشغال شهر توسط اسرائیلیها و اخراج ساکنان جمعیت شهر در اواخر سال 1948 به 97544 نفر کاهش یافت و پس از اخراج اکثریت اعراب صهیونیستها 96 درصد ساکنان شهر را تشکیل می دادند . در پایان سال 1950 با افزایش مهاجرت صهیونیستها جمعیت شهر افزایش یافته و به 140000 نفر رسید . و پس از آن شهر رشد زیادی یافت ، در سال 1952 تعداد ساکنان آن بیش از 150000 نفر و در 1955 به 158700 نفر و در 1961 به 183000 و در 1967 به 209900 و در سال 1973 به 225800 نفر رسید .

همراه با رشد جمعیتی ، رشد عمرانی شهر نیز گسترش یافت ، و از دهه 1950 تاکنون در حال امتداد در طول کناره دریا و بالای شیبهای کوه کرمل و قله آن بوده است . تراکم جمعیت و حرکت بازرگانی در شهرک " هادار هاکرمل " افزایش یافت و به مرکز بازرگانی پراکنده و خدمات و سرگرمی تبدیل شد .

شهر پائین ( حیفای قدیمی ) به منزله شهرک کارهای مرکزی بعد از اینکه برنقشه های مهندسی آن تعدیلاتی وارد شد ، باقی ماند . قله کوه کرمل از ساکنینی که برای سکونت در

[[ پرونده : | سفید ، ص 174 ]]

بالا به سوی آن می رفتند استقبال می کرد . و طرحهای اسکان بزرگ برپا شد و ناحیه های بزرگی مانند " قریات الیعزر " بر ساحل و " رومیما جنوبی " بر دامنه کرمل به وجود آمد .

منطقه صنعتی بر بالای زمینهای شنی در موازات خلیج دریایی تا شهر عکا امتداد یافت و شهر صلب مهمترین پشتیبان منطقه صنعتی به شمار آمد . شهرکهای مسکونی از خلیج بر بالای قله ها و دامنه های کرمل به سوی شرق امتداد یافت و این ساختمانهای مسکونی درمیان مناظر و درختها جای گرفته و دره ها و گذرگاهها و پرتگاهها را زیبا نموده است . اما حیفای قدیمی به سوی غرب و جنوب به سوی منطقه ساحل کرمل گسترش می یابد . حیفا شهری پیشرفته است که در حال حاضر به بالای قسمت شمال غربی کوه کرمل و بالای شیب شمالی ساحل کرمل و بر نوار ساحلی موازی شیب شمالی کرمل کشیده شده ، و عمران آبادی نیز به سوی قسمت جنوبی خلیج عکا در گسترش است . این گسترش باعث افزایش مساحت شهر از 54 کیلومتر مربع قبل از 1948 به 181 کیلومتر مربع در سال 1980 شده است .

ه - ترکیب شغلی :

از ابتدای قرن حاضر حیفا شغلهای زیادی به خود دیده از جمله مهم ترینشان :

1 - شغل بازرگانی :

شغل بازرگانی به اهمیت موقعیت جغرافیایی حیفا به دلیلسرزمین خاصش یا سرزمینهای دور مربوط است . شهر با حومه اش با وسایل ارتباطی زیادی متصل می شود و شبکه خیابانهای داخلی منظمش با شبکه راهها و راه آهنهای خارجی مربوط است . اثر این در افزایش فعالیت بندر حیفا و رشد و شکوفایی تجاری شهر آشکار است . شاخه راه آهن حجاز دمشق - حیفا سهم زیادی در بهبود وضعیت بندر داشته و بندر را وارد دوره جدیدی کرده است . بندر آن وسیله انتقال کالاهای وارداتی از خارج به بخشهای دیگر فلسطین و اردن و سوریه شده ، همچنین این بندر در صادرات بسیاری از تولیدات فلسطین و کشورهای عربی مجاور مانند مرکبات و گندم و نفت به سود خارج ، سهم زیادی دارد .

بندر حیفا به دلیل اهمیت مکانی و موقعیت جغرافیایی اش از یک سو و تراکم حرکتهای بازرگانی بالا در آن از سوی دیگر در صدر بنادر فلسطین قرار دارد . در سال 1936 مثلاً حدود 756722 تن کالا از طریق بندر حیفا وارد شده و 1164028 تن کالا صادر شده است . این میزان صادرات و واردات سودهای زیادی دربرداشته که قیمت آن در سال 1939 نسبت به واردات 8/7 میلیون جنیه فلسطین و نسبت بر صادرات به 9/2 جنیه فلسطین رسیده است . این بندر از حرکت بیش از حد کشتیهای تجاری رنج می برد . بالاترین رقم کشتیهای وارد شده به بندر در سال 1942 به حدود 8000 کشتی رسیده که همین مقدار کشتی از آن خارج شده و مجموع کل محموله داخل شده و خارج شده به 4/1 میلیون تن رسید .

[[ پرونده : | همان ]]

[[ پرونده : | شهر حیفا در گذشته ]]

[[ پرونده : | سفید ، ص 196 ]]

[[ پرونده : | شهر جدید حیفا ]]

[[ پرونده : | همان ، ص 197 ]]

[[ پرونده : | شهر حیفا در سال 1920 ]]

[[ پرونده : | سفید ، ص 196 ]]

[[ پرونده : | شهر جدید حیفا ]]

حیفا تجار زیادی از بعضی از شهرهای فلسطین و سوریه و مصر را برای کار در آنجا به خود جذب کرده است . و محلات تجاری که خیابانهای اصلی و میادین بزرگ شهر را تزین می کنند ساخته شده است ، مانند خیابان النبی و استانتون و لور دبلومد و میدان خمره و جرینه و بازارهای تجاری که در آنها انواع کالاها عرضه می شود مانند بازار سفید و بازار شوام وغیره . بازارهای حیفا محل برخورد عده یادی از ساکنان روستاهای عرب اطراف شهر است که تولیداتشان را در آن عرضه می کنند و مایحتاج خود را از آنجا می خرند . و این وضع پس از سال 1948 تغییر کرد و حیفا به مرکز بازاری برای مستعمرات صهیونیستی نزدیک تبدیل شد اسرائیل پیش از سال 1948 بندر حیفا را توسعه و گسترش داد و بر میزان لنگرگاهها و تأسیسات آن افزود و مخازنی که گنجایش 75000 تن را داشت ایجاد شد . در سال 1954 در کنار بندر حیفا بندر دیگری در مصب رود مقطع ایجاد شد و در آن به امکاناتی افزوده شد و در سال 1964 حوضی برای ایجاد و اصلاح کشتیها و لنگرگاه مناسب و لنگرگاه کشتیهای صیادی در آن ایجاد شد . از هنگامی که در سال 1965 مقامات اشغالگر مانع پهلو گرفتن کشتیهای بازرگانی در بندر یافا شدند ، بندر حیفا به بزرگترین بنادر سرزمین اشغالی تبدیل شد . و فعالیتها کاری در آن افزایش یافت و ظرفیت کاری آن افزایش یافت و به 56% مجموع حرکت کاری در بنادر رسید . مجموع کشتیهای که در سال 1951 وارد بندر حیفا شدند ( به جز نفتکشها ) به 1168 کشتی رسید . در حالی که کل کشتیهایی که در آن سال وارد بنادر فلسطین شدند به 1370 کشتی رسید . در سال 1967 حدود 2372 کشتی وارد این بنادر شد که 1545 تای آن وارد حیفا گردید . در سال 1965 بندر یک رقم مقایسه ای از تعداد مسافرین که از این طریق رفت وآمد کرده اند ثبت کرد که به حدود 250 هزار مسافر می رسید .

2 - شغل صنعتی :

حیفا از سالهای دهه 1930 فعالیت صنعتی خود را آغاز کرد به طوری که اداره معارف در سال 1936 در این شهر مدرسه صنعتی تأسیس کرد که تعدادی از کارهای فنی مانند نجاری و تراشکاری و آهنگری و تعمیر اتومبیل و غیره ، را آموزش می داد . و گروههای صنعتی ماهری از این مدرسه فارغ التحصیل شدند که تعداد شاگردان آن در سال 46 - 1965 به حدود 69 شاگرد رسید . در حیفا سندیکاها و گروههای تعاونی متشکل از صاحبان حرف تشکیل شد . پالایشگاه شرکت انحصاری تصفیه نفت کارگران زیادی را در خود گنجانده بود . و هزاران کارگر در بخش حمل و نقل ارتباطات ، مخصوصا در کارهای بندری و راه آهن و کامیونها ، مشغول به کار بودند .

بعد ازسال 1948 صنعت در حیفا پیشرفت کرد و گسترشآن ادامه یافت ، به ویژه داخل منطقه صنعتی در نزدیکی خلیج دریایی . در حال حاضر در حیفا دو کارخانه تولید و مونتاژ اتومبیل و کارخانه های تولید مواد شیمیایی و پتروشیمی و کودهای استخراج شده از نفت و آبهای تصفیه شده جاری ( نک : صنعت ) مشغول به کارند . در آنجا مرکز صنعتی در مورد صنایع هوایی و آموزشگاه تخنیون که ناظر بر فارغ التحصیل شدن کارشناسان فنی عمومی و صنعتی خاصی می باشد در حیفا وجود دارد . دفتر شرکت راه آهن صهیونیستها نیز در حیفا قرار گرفته است و در این شهر ، شرکت برق ، شرکت مقاطعه کاری سوللی بونیه ، شرکت زیم دریانوردی و شرکتهای دیگر قرار دارد . بندرگاه حیفا برای حدود 1/0 ساکنان شهر کار فراهم نموده و صنایع نیز در ایجاد فرصتهای شغلی برای بسیاری را از کارگران سهیم می باشد .

3 - شغل اداری :

از اواخر قرن نوزدهم از هنگامی که قائم مقام برای شهرستان حیفا تعیین شد ، حیفا به مرکز شهرستان حیفا تبدیل شد . این شهرستان در سال 1899 از شهر حیفا و ناحیه قیساریه و 62 روستا تشکیل شده بود . به هنگام جنگ جهانی اول شهرستان حیفا متشکل از 3 ناحیه و 84 روستا بود . در سال 1945 حدود 52 روستا و 14 عشیره به این شهرستان پیوست . در آن زمان مساحت حیفا به 1031 کیلومترمربع رسید که 364 کیلومتر مربع آن در تصرف صهیونیستها بود ، یعنی 5/35% از مجموع مساحت شهرستان . تعداد ساکنان شهر به 224630 نفر رسید که 104510 نفرشان صهیونیستها بودند . یعنی نسبت صهیونیستها در اواخر دوره قیمومیت 5/46% مجموع ساکنان شهرستان بود . در زمان اشغال صهیونیستها حیفا مکان مرکزی خود را به عنوان مرکز اداری ناحیه حیفا حفظ کرد که بیشتر ساکنان آن پس از اخراج اعراب یهودی بودند .

4 - شغل کشاورزی :

این شغل نسبت به مشاغل دیگر در حیفا یک وظیفه و شغل ثانوی محسوب می گردد . این شهر در اساس علی رغم اینکه به وسط منطقه کشاورزی کشیده می شود که از نظر خصوصیات زراعتی کوهستانی و دشتی آن متفاوت است ، شهری تجاری و صنعتی است ، جنگلهای طبیعی مساحت وسیعی از زمین زراعتی اطراف حیفا را اشغال می کند به ویژه بالای کوه کرمل . شکی نیست که وجود جنگلهای کوهستانی مشرف بر کناره دریای مدیترانه از حیفا یک منطقه محیط سیاحتی جاذبی ساخته است .

در سال 1943 مجموع تولید گندم روستاهای عربی شهرستان در حیفا به 4392 تن رسید در حالی که تولیدات مستعمرات صهیونیستی این شهرستان به 863/1 تن رسید . این روستاهای عربی در این سال 900/3 تن زیتون و 310/13 تنسبزیجات و میوه تولید کردند . به جز مرکبات که 436 تن بود . در حال حاضر در حیفا کشت درختان و سبزیجات که دارای بازار پررونقی در این شهر است ، ارحجیت دارد .

مآخذ :

1. بخیت ، محمد عدنان : حیفا فی العهد العثمانی الاول ، دمشق 1978 .
2. کرملی ، پدر ماری جوزیف : حیفا ، ماضیها و مستقبلها ، ژانویه 1904 .
3. تمیمی ، رفیق و بهجة ، محمد : ولایة بیروت ، القسم الجنوبی ، بیروت 1979 .
4. دباغ ، مصطفی مراد : بلادنا فلسطین ، ج 7 ق 2 ، بیروت 1974 .
5. حماده ، سعید : النظام الاقتصادی فی فلسطین ، بیروت 1939 .
6. حموی ، یاقوت : معجم البلدان ، بیروت 1957 .
7. ابن شداد : الاعلاق الخطیره فی ذکر الشام و الجزیره ، دمشق 1963 .
8. اصفهانی ، عماد : الفتح القسی فی الفتح القدسی ، قاهره 1965 .
9. ادریسی : نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق ، رم 1974 .
10. ناصرخسرو : سفرنامه (ترجمه شده) بیروت 1970 .
11. صفدی ، احمد خالدی : تاریخ الامیر فخرالدین المعنی الثانی ، بیروت 1969 .
12. الصباغ العکاوی ، میخائیل نقولا : تاریخ الشیخ ظاهر العمر الزیدانی ، حریصا ، لبنان .
13. نقشه فلسطین : مقیاس 000,501 تابلو حیفا .
14. Archdeacon Dowling : The Town of Haifa, 1914.