تألیف معاصر ( جنبش - )

فلسطین در دوران نوین شاهد جنبشی بود که تألیفات بسیاری به بار آورد و ذخایر معرفت انسانی و عربی را در شاخه های گوناگون غنی تر کرد .

برای کسی که می خواهد جنبش تألیف در فلسطین را بررسی نماید لازم است که دستاوردهای این دیار را در زمینه تألیف با در نظر گرفتن عامل زمان در نظر بگیرد تا بتواند تصویری روشن از آن به دست آورد . از این رو در زمینه های اصلی تألیف یعنی زبان ، ادبیات ، هنر ، علوم انسانی مانند فلسفه و جامعه شناسی ، روان شناسی ، تاریخ ، جغرافیا و همچنین اقتصاد و علوم تربیتی و علوم کاربردی سخن خواهد رفت .

الف - مطالعات زبان شناسی :

زبان شناسان فعالیت زیادی در تدوین کتابها درباره آموزش زبان و پدیده شناسی آن انجام دادند . خلیل بیدس کتابهای " الکافی فی الصرف " ( 1925 ) و " نحن و اللغه - ما و زبان " و " مجموعه احادیث لغویة - مقاله های زبان شناسی " را تألیف کرد . از کتابهای سکاکینی و زبان شناسی " و علیه قس " یا " وقس علی هذا " ( 1943 ) در نحو را می توان نام برد . پدر روحانی اگوستین مرمرجی به مطالعات سامی توجه داشت و از کتابهای وی " المعجمیه العربیه علی ضوء الثنائیه السامیه - فرهنگ لغات عربی براساس دوگانگی سامی " ( 1937 ) و " هل العربیه منطقیه ؟ مباحث فی الثنائیه - آیا زبان عربی منطقی است ؟ بحثهایی درباره دوگانگی زبان " ( 1967 ) را می توان یاد کرد . محمد اسعاف نشاشیبی کتاب " کلمه فی اللغه العربیه - گفتاری درباره زبان عربی " را در سال ( 1925 ) تألیف کرد . ودیع بستانی رساله ای در صرف و لغت تألیف نمود و آن را " رساله فی الف والهمزه والیاء " نام نهاد . محمد عدنانی کتاب " اعراب " را در پنج جلد ( 1956 ) والالنحوالبسیط - دستور ساده زبان ( 1946 ) و " معجم الاخطا الشائعه - فرهنگ غلطهای رایج " ( 1972 ) را منتشر کرد . حسن کرمی گفتآر رادیویی خود را به عنوان " قول علی قول - گفته ای بر یک گفته " در پنج جلد در سالهای 70 - 1968 منتشر کرد . پدر روحانی پولس سوید نیز مطالعاتی دارد که از آنها " التعریب نظرات و نماذج - عربی کردن - نمونه ها و نقطه نظرها " و " اسم الفاعل " در زبان عامیانه و درست . فؤد حناترزدی کتاب " الاشتقاق - دراسه لغویه - مشتق کردن - بررسیهایی درباره زبان شناسی " و ربحی کمال کتاب " التضاد فی ضؤاللغات السامیه ، دراسه مقارنه - تضاد و زبانهای سامی ، بررسی مقایسه ای " ( 1972 ) را تألیف کردند .

دکتر محمود غول کتاب " المصادر العربیه الاسلامیه و نقوش الجزیره قبل الاسلام : دراسه مقارنه بالمصادر الاسلامیه علی ضؤالنقوش - مآخذ عربی اسلامی درباره نقشهای شبه جزیره عربستان پیش از اسلام : یک بررسی مقایسه ای درباره مآخذ اسلامی با استفاده از نقشها . دکتر نایف خرما " اضواء علی الدراسات اللغویه المعاصره - بررسی مطالعات زبان شناسی معاصر " ( 1978 ) را تألیف کرد . عده ای از پژوهشگران توجه خود را به لهجه های محلی معطوف کردند مانند : دکتر آلبرت پطرس و دکتر ماجدفرحان سعید و دکتر عبدالله دنان . پژوهشگرانی نیز بودند که فرهنگهای زبانهای دیگر را تألیف کردند ، از جمله دکتر بندلی صلیبا جوزی که " فرهنگ لغات روسی - عربی " را در دو بخش منتشر کرد . پدر روحانی اگوستین مرمرجی " المعجم الثنایی - الالسن - السامی - فرهنگ دوگانه - زبان شناسی - سامی " و " معجمیات - عربیه - سامیه : لغت نامه های عربی - سامی " ( 1950 ) را تألیف نمود . پدر استپان یوسف سالم با همکاری محمود غول " معجم الثقافه الیونانیه الرومانیه - فرهنگ تمدن یونان و روم " را تالیف کرد . ربحی کمال " المعجم الحدیث ، عبری - عربی ، لغت نامه نوین عبری - عربی را برای مترجمان ( 1975 ) " و دانشجویان تدوین نمود . حسن کرمی نیز " المنار " لغت نامه انگلیسی - عربی ( 1970 ) را منتشر کرد . کنستانتین تیودوری به لغت نامه های عربی - انگلیسی اهتمام می ورزید و " الفرید فی المصطلحات الحدیثه - فرید در اصطلاحهای نوین " ( 1960 ) و " المعجم التجاری " الاقتصادی - فرهنگ بازرگانی اقتصادی و " الفرید فی المصطلحات الصحفیه و السیاسیه و الدبلوماسیه - الفرید در اصلاحهای روزنامه نگاری و سیاسی و دیپلماتیک " ( 1969 ) را تدوین نمود . او و احمد شفیق خطیب نیز در سالهای گذشته مطالعات وسیعی را درباره لغت نامه های عربی از آغاز تدوین تاکنون انجام دادند .

ب - مطالعات ادبی :

بررسیهای ادبی و انتقادی که نخست با تردید آغاز گشت به تدریج جایگاه خود را در میان تألیفات ادبی به دست آورد .

درویش دباغ کتاب " کشکول الدرویش " را درباره ادبیات نوشت ، ابراهیم دباغ کتاب " الشعراء قدیما و حدیثا فی المیزان - ترازنامه شاعران قدیمی و نوین " را تألیف کرد . حبیب خوری دو کتاب درباره معلقات منتشر کرد و ودیع بستانی یک بررسی درباره رباعیات و مآخذ آن با نام " عمرالخیام " تألیف کرد . محمداسعاف نشاشیبی چندین تألیف داشت که از جمله آنها " مجموعه النشاشیبی " ( 1928 ) را می توان نام برد . از تألیفات فؤدحنا ترزی " مسلم بن الولید - صریح الغوانی یا به خاک افتاده زیبا رویان رامشگر " و از تألیفات محمد سیف الدین ایرانی کتاب سه جلدی " فی الادب و الحیا " درباره ادبیات و زندگی را می توان نام برد . نجاتی صدقی علاوه بر بررسی زندگی و آثار داستان نویسان بزرگی چون پوشکین و چخوف و گورکی ( 1967 - 1945 ) داستانهایی از روسی و اسپانیایی و چینی را برای ترجمه انتخاب کرد . عبدالکریم کرمی ( ابوسلمی ) زندگینامه احمد شاکر کرمی ( 1964 ) و شیخ سعید کرمی ( 1973 ) را منتشر کرد . نام آورانی نیز بودند که پایگاهی در آموزش آکادیمیک و مطالعات علمی به دست آوردند و در تألیف کتابهای انتقادی و ادبی سهیم شدند . مانند دکتر اسحاق موسی الحسینی که کتاب " ابن قتیبه " را به انگلیسی ( 1950 ) منتشر کرد . نیز کتابهای " الادب العربی المعاصر - ادبیات معاصر عربی ( 1962 ) " و " النقد الادبی المعاصر " ( 1962 ) از وی است . احسان عباس ، در غنی تر کردن میراث و تمدن عربی در زمینه تألیف و تحقیق نقش داشت و از کتابهای وی می توان " تاریخ النقد الادبی عندالعرب - تاریخ نقد ادبی نزد اعراب " ( 1971 ) و " تاریخ الادب الاندلسی - عصر الطوایف و المرابطین " تاریخ ادبیات اندلس در زبان ملوک الطوایف و مرابطین ( 1962 ) و " تاریخ الادب الاندلس - عصر سیاده قرطبه : تاریخ ادبیات اندلس در دوران سرکردگی قرطبه " ( 1960 ) ، و " بدر شاکر السیاب ، دراسه فی حیاته و شعره - بدرشاکرسیاب بررسی سفر و زندگی او " ( 1969 ) ، و " الادب العربی فی المهجر - ادبیات عربی در مهاجرت " ( 1957 ) ، و " ملامح یونانیه فی الادب العربی - بازتاب یونان در ادبیات عرب " ( 1978 ) را می توان نام برد . از بررسیهای محمدیوسف نجم " القصه فی الادب العربی الحدیث - داستانویس در ادبیات معاصر عربی " و " الادب العربی فی المهجر - ادبیات عربی در مهاجرت " ( 1957 ) را می توان یاد کرد . کتابهای " مقالات فی النقد الادبی - مقاله هایی در نقد ادبی " ( 1959 ) و " ادباء معاصرون من الغرب - ادبای معاصری از غرب " ( 1962 ) ، و " الفاض الجرجانی " ( 1966 ) و " فی النقد الادبی - درباره نقد ادبی " ( 1974 ) از تألیفات محمد سمره را می توان یاد نمود . هاشم یانمی کتابهای " النقد الادبی الحدیث فی لبنان - نقد ادبی معاصر در لبنان " را دو جزٔ ( 1968 ) ، و " القصه القصیره فی فلسطین والاردن 1965 - 1850 - داستان کوتاه در فلسطین و اردن " را منتشر کرد . موسی خوری کتابهای " مقدمه فی النقدالادبی - مقدمه ای در نقد ادبی " ، و " النقد الادبی الحدیث فی فلسطین - نقد ادبی معاصر در فلسطین " ( 1960 ) ، و " النقد الادبی فی انگلتره - نقد ادبی در انگلستان " ( 1966 ) را تألیف نمود . و از کتابهای عبدالرحمن یاغی می توان " حیاه القیروان - زندگی در قیروان ( 1961 ) ، و " حیاه الادب الفلسطین الحدیث من اول النهضه حتی النکبه - تاریخچه ادبیات نوین فلسطین از آغاز نهضت تا فاجعه ( 1968 ) ، و " الجهود الروائیه من البستانی الی نجیب محفوظ تلاشهای داستانویسی از بستانی تا نجیب محفوط ( 1974 ) ، " الجهود المسرحیه کوششهای نمایشنامه نویسی " ( 1980 ) را نام برد . محمود ابراهیم " صنوی الغزو الصلیبی فی شعرابن القیران - بازتاب حمله صلیبیها در شعرابن القیرانی " ( 1971 ) ، و " ابوحیان التوحیدی فی قضایا الانسان و اللغه و العلوم - نظرات ابوحیان توحیدی درباره انسان ، زبان و دانشها " ( 1974 ) را تألیف کرد . حسام خطیب کتابهای " الروایه السوریه فی مرحله النهوض - رمان نویسی در سوریه در دوران نهضت " ( 1975 ) ، و " سبل المؤرات الاجنبیه و اشکالها فی القصه السوریه - شیوه های تأثیرات بیگانه و اشکال آن در داستانهای سوریه ای " ( 1973 ) را منتشر کرد . کامل سوافیری نیز کتابهای " الشعرالعربی الحدیث فی مأساه فلسطین - فاجعه فلسطین در شعر نوین عرب " ( 1969 ) ، و " الاتجاهات الفتیه فی الشعرا الفسلطینی المعاصر - گرایشهای هنری در شعر معاصر فلسطین " ( 1973 ) را تألیف کرد . عبدالرحمن کیالی کتاب " الشعر الفلسطینی فی نکبة - فلسطین شعر فلسطین در فاجعه فلسطین " ( 1975 ) را نوشت . حسین عطوان نیز کتابهای " الشعراالعربی بخراسان فی العصر الاموی - شعر عربی در خراسان در دوران بنی امیه " ( 1974 ) و " الشعراء الممالیک فی العصر العباسی الاول - شاعران عیار در دوران اول خلافت عباسی " ( 1972 ) را تألیف نمود . عبدالمجید محتسب کتاب " نقائض جری و الاخطل - نقیضه گونیهای جریر و اخطل " ( 1972 ) را منتشر کرد ، و عبدالجلیل عبدالمهدی " الحرکه الفکریه فی ظل المسجد الاقصی - جنبش فکری در سایه مسجداقصی " ( 1980 ) را به چاپ رسانید . یوسف بکار کتابهای " اتجاهات الغزل فی القرن الثانی الهجری - گرایشهای غزل سرایی در قرن دوم هجری " ( 1971 ) ، و " بناء القصیده العربیه - ساخت قصیده در شعر عرب " ( 1979 ) را منتشر نمود . نصرت عبدالرحمن " الصوره الفنیه فی الشعر الجاهلی - تصویرگری هنری در شعر جاهلیت " را منتشر کرد . عنیف عبدالرحمن کتاب " الجهود اللغویه فی القرن الرابع عشرالهجری - کوششهای زبان شناسی در قرن چهاردهم هجری " ( 1981 ) را تألیف نمود . واصف ابوالشباب کتاب " صوره الفلسطینی فی القصه الفلسطینیه المعاصره - تصویر فلسطینی در داستانهای فلسطین معاصر " را تألیف کرد ، و احمد ابومطر " الروایه فی الادب الفلسطینی - داستانویس در ادبیات فلسطین " ( 1980 ) را به چاپ رسانید . صالح ابواصبع کتاب " فلسطین فی الروایه العربیه - فلسطین در رمان نویسی عربی " ( 1975 ) را منتشر کرد ، و ابراهیم سعافین کتابهای " مدرسه الاحیاء و التراث - مدرسه بازسازی و میراث " و " تطور الروایه العربیه فی بلاد الشام - تکامل رمان نویسی عربی در دیار شام " ( 1980 ) رابه چاپ رسانید .

ج - تألیفات در تاریخ و جغرافیا و علوم سیاسی :

پژوهشگران فلسطینی توجه بسیاری به این مطالعات علوم انسانی و به ویژه آنها که به مسأله فلسطین مربوط می شوند ، نشان می داد . توجه عمده اینان - پس از فاش شدن نقشه های استعماری صهیونیسم - بر تاریخ جغرافیا و به طور کلی مسأله فلسطین معطوف شد . پژوهشگری که این مطالعات را بررسی می کند در می یابد که مسأله فلسطبن در چارچوب مسایل ملتهایی عربی و مشکلات اجتماعی سیاسی و اقتصادی ، تاریخی و قانون آنان مورد بررسی قرار گرفته است .

روحی خالدی را می توان پیشتاز بررسیهای تاریخی در فلسطین به شمار آورد . از تألیفات وی می توان از " تاریخ علم الادب عندالافرنج و العرب و فیکتور هوغو - تاریخ ادبیات نزد فرنگیها و عربها و ویکتورهوگو " ( 1940 ) ، و " رساله فی سرعه انتشار الدین المحمدی - جزوه ای درباره سرعت گسترش دین محمدی " ، و " فی اقسام العالم الاسلامی - درباره بخشهای جهان اسلام " ( 1896 ) ، و " و المقدمه فی المسأله الشرقیه منذ نشأتها الاولی الی الربع الثانی من القرن الثامن عشر - مقدمه ای بر مسأله شرق از آغاز ظهور آن تا ربع دوم قرن هیجدهم " ( 1897 ) ، و " انقلاب العثمانی و ترکیا الفتاة - انقلاب عثمانی و جنبش ترکیه جوان " ( 1909 ) نام برد .

نجیب نصار کتابهای " الصهیونیه " و " القضیه الفلسطینیه - مسأله فلسطین " رانوشت . بندلی صلیبا جوزی نیز در بررسیهای تاریخی سهیم شد و از تألیفات وی " اصل سکان سوریه و فلسطین المسیحین . اصل ساکنان مسیحی سوریه و فلسطین " ، " جبل لبنان ، تاریخه و حالته الحاضره - تاریخ و اوضاع فعلی جبل لبنان " ، و " العلاقات الانگلو مصریه - روابط انگلستان و مصر " ( 1930 ) را می توان نام برد . خلیل بیدس نیز کتابهای " تاریخ روسیا القدیم - تاریخ قدیمی روسیه " ( 1898 ) ، و " الدوله الاسلامیه " ( 1912 ) ، " امم البلقان - ملتهای بالکان " ( 1914 ) ، و " تاریخ القدس - تاریخ بیت المقدس " ( 1922 ) را نوشت . آنتون شکری لورنس کتابهای " تاریخ فلسطین من اقدم الازمنه الی یومنا هذا - تاریخ فلسطین از دورترین زمانها تا امروز " ( 1934 ) ، و " عظمأالماضی - بزرگان گذشته " ( 1926 ) را به چاپ رسانید . یکی از سرشناس ترین تاریخ نویسان فلسطین و پرکارترین آنها محمد عزه درروزه است . نزدیک به پنجاه کتاب درباره تاریخ ملتهای عربی و اسلامی از قدیم تا زمان معاصر تألیف کرده و چندین بررسی درباره مسایل عربی و اسلامی انجام داده است . او به ویژه مطالعات عمیقی درباره یهودیان داشته است و مسأله فلسطین مورد توجه ویژه او قرار داشت . از کتابهای او " مشاکل العالم العربی - مشکلات جهان عرب " ( 1952 ) ، و " تاریخ بنی اسرائیل من اسفارهم - تاریخ بنی اسرائیل در کتابهای دینی آنان " ( 1969 ) ، و " تاریخ الجنس العربی فی الادوار و الاطوار - تاریخ نژادعربی در دوره ها و حالتهای گوناگون " که در 7 جلد است ( 64 - 1959 ) و " مأساة فلسطین - فاجعه فلسطین " ( 1960 ) ، و " قصه الغز و الفلسطینیه - داستان هجوم بر فلسطین " ( 1969 ) ، و " فی سبیل قضیه فلسطین و الوحده العربیه و من و حی نکبتها و سبیل معالجتها - در راه مسأله فلسطین و وحدت اعراب با الهام از فاجعه آن و روشهای حل مشکلات آن " ( 1973 ) ، و " حول الحرکه العربیه الحدیثه - درباره جنبش نوین عربی " که در شش جلد است ( 52 - 1950 ) را می توان برشمرد . عبدالله مخلص با تاریخ نویسی درباره چندین شهر فلسطین مانند خلیل ، و صفد ، و بیت لحم شناخته شد . احمد سامح الخالدی نیز تاریخ بعضی از مناطق مهم را تدوین کرد و از کتابهای چاپ شده وی " اهل العلم بین مصر و فلسطین - دانشمندان در میان مصریان و فلسطینیان " ( 1946 ) ، و " رجال الحکم و الاداره فی فلسطین - من عهدالخلفأ الراشدین الی القرن الربع عشر الهجری - مردان حکومت و اداره در فلسطین از زمان خلفای راشدین تا قرن چهاردهم هجری " ، و " العرب و الحضاره الحدیثه - اعراب تمدن نوین " ( 1946 ) ، و " رحلات اهل العلم و الحکم فی ریف فلسطین - گشتها و مسافرتهای اهل علم و حاکمان در روستاهای فلسطین " ( 1968 ) ، و از کتابها خطی وی " تاریخ بیت المقدس " را می توان نام برد . رفیق تمیمی نیز کوششهای نیکویی در بررسیهای تاریخی داشته است و از کتابهای او " تاریخ ولایه بیروت " در دو جلد ، و " التاریخ العمومی " در هشت جلد و " الحروب الصلیبیه - جنگلهای صلیبی " ( 1945 ) را می توان شمرد . عارف العارف نیز از تاریخ نویسان سرشناس فلسطین به شمار می رود و از تألیفات وی " القضأ بین البدو - داوری میان صحرانشینان " ( 1933 ) ، و " تاریخ بئرالسبع و قبائلها - تاریخ بیرسبع و قبایل آن " ( 1934 ) ، و " تاریخ غزه " ( 1943 ) ، و " الموجز فی تاریخ عسقلان - خلاصه ای در تاریخ عسقلان " ( 1943 ) ، و " تاریخ الحرم القدس - تاریخ حرم بیت المقدس " ( 1947 ) ، و " الموجز فی تاریخ القدس - خلاصه ای در تاریخ بیت المقدس " ( 1951 ) ، و " النکبه - فاجعه در هفت جلد ( 61 - 1956 ) و " المفصل فی تاریخ القدس - المفصل در تاریخ بیت المقدس " ( 1961 ) را می توان نام برد . محمدعلی طاهر ، صاحب روزنامه " الشوری " نیز نوشته هایی درباره جهان اسلام و مسأله فلسطین دارد ، و از جمله آنها " نظرات الشوری " ( 1932 ) ، و " اوراق مجموعه " ( 1948 ) را می توان یاد کرد .

ودیع بستانی کتاب " قیمومیت بر فلسطین باطل و محال است " ( 1936 ) را تألیف نمود . قرانک چارلز سکران نیز تألیفات ارزشمندی در قانون و سیاست و مسأله فلسطین دارد مانند " أحجیه فلسطین - حکایتهای فلسطین " ( 1948 ) که درباره تاریخ فلسطین از قدیم تا سال 1948 می باشد ، و " امریکا و الصهیونیه و العرب " ( 1966 ) ، و " القدس لمن ؟ - بیت المقدس از آن کیست ؟ " ( 1968 ) سلیم شحاده کتاب " الحرب العالمیه الاولی - جنگ جهانی اول " ( 1917 ) را منتشر کرد و به همراهی حناصلاح کتاب " فلسطین و تجدید حیاتها - تجدید حیات فلسطین " را به چاپ رسانید . موسی علمی کتاب " عبره فلسطین - عبرت آموزی از فلسطین " ( 1947 ) را تألیف کرد و با شرکت عیسی سفری کتاب " فلسطین العربیه بین الانتداب و الصهیونیه - فلسطین عربی در چنگال قیمومیت و صهیونیسم " ( 1937 ) را منتشر نمود که خود سندی غنی در مورد جزئیات وقایع بیست ساله مربوط به مسأله فلسطین می باشد . عزه طنوس کتابی بزرگ و خطی دارد به عنوان " انطبا عاتی عن القضیه الفلسطینیه - برداشتهایی درباره مسأله فلسطین " که در بر گیرنده تجربیات ممتد او در زمینه فعالیتهای سیاسی در فلسطین است در قسمت اول آن به عنوان " الفلسطینیون " ( 1983 ) به چاپ رسیده است . سعید صباغ با بررسیهای تاریخی و جغرافیایی خود شناخته شده است ، و از جمله " جغرافیه سوریه العمومیه " ، " تاریخ سوریه المصور - تاریخ مصور سوریه " و " المدنیات القدیمه و تاریخ سوریه و فلسطین - تمدنهای کهن و تاریخ سوریه و فلسطین " ، و " الاطلس العربی العام " که بیشتر آنها کتابهای درسی هستند .

مصطفی مراد دباغ کوششهای فراوانی در زمینه تاریخ فلسطین و جغرافیای آن انجام داده و از کتابهای وی می توان " بلادنا فلسطین - کشور ما فلسطین " در هشت جلد ( 66 - 1947 ) یاد کرد که برخی از جلدهای آن بیش از یک جزء است ، و یکی از مهم ترین کتابهای مرجع درباره تاریخ و جغرافیای عمومی فلسطین می باشد . همچنین کتابهای " الموجز فی تاریخ فلسطین - خلاصه تاریخ فلسطین " ( 1956 ) ، و " التاریخ القدیم للوطن العربی - تاریخ میهن عربی در گذشته " ( 1951 ) ، و الجزیره العربیه " در دو جزء ( 1962 ) ، " قطر ، مافیها و حاضرها " - گذشته قطر و زمان حال آن " ( 1963 ) را می توان یاد کرد . عمرصالح برغوش و خلیل طوطح کتابی به عنوان " تاریخ فلسطین " ( 1922 ) تألیف کردند . از مطالعات توفیق کنعان می توان کتابهای " قضیه عرب فلسطین - مسأله اعراب فلسطین " را به انگلیسی ( 1936 ) ، و " الصراع فی ارض السلام - نبرد در سرزمین صلح " ( 1938 ) ، و " العادیات فی جنوب الجزیره العربیه - آثار باستانی در جنوب جزیره العرب " ( 1938 ) را شمرد . هنری کتان از سرآمدان پژوهش درباره مسأله فلسطین به شمار می آید و کتابهای " نهب الارض المقدسه - غارت زمین مقدس " ( 1955 ) ، و ابعاد القضیه الفلسطینیه " ( 1967 ) و " فلسطین و طریق السلام - فلسطین در راه صلح " ( 1970 ) از اوست . اکرم زعیتر نیز از تاریخ نویسان سرشناس مسأله فلسطین است که در کتاب " القضیه الفلسطینیه " ( 1956 ) شناخته شد ، و با درویش مقدادی کتاب " تاریخفا " ( 1935 ) را تألیف کرد . امیل غوری یکی از منابع عمده اطلاعات درباره مسأله فلسطین شمرده می شود و از تألیفات وی کتابهای " المؤمره الکبری و اغتیال فلسطین - توطئه بزرگ و ترور فلسطین " ( 1955 ) ، و " حرکة القومیه العربه و معرکه القناة - جنبش ملی گرایی عربی و نبرد کانال " ( 1957 ) ، و " ملحمه الفداء الفلسطینی - جهاد الفلسطینی ضد الاستعمار و الحرکه الیهودیه من 84 - 1918 - حماسه فداکاری فلسطینی - جهاد فلسطیینها علیه استعمار و جنبش یهودی از 48 - 1918 " ( 1968 ) ، و " دور التبشیر فی خدمه الاستعمار و الصهیونیه - نقش مبلغان مسیحی در خدمت استعمار و صهیونیسم " ( 1970 ) ، و " فلسطین عبرستین عاما - فلسطین در شصت سال " ( ورد و جزء 74 و 1972 ) را می توان یاد کرد . احسان النمر در تاریخاسلام پژوهشهایی دارد و از تألیفات وی در تاریخ معاصر کتابهای " تاریخ جبل نابلس و البلقاء " ، و " نظرات و تحقیات فی التاریخ العثمانی - دیدگاهها و پژوهشها در تاریخ عثمانی " ( 1975 ) را می توان ذکر نمود . شکری مهتدی مسأله " سقوط مملکه القدس اللاتینیه " را به زبان انگلیسی بررسی نمود ( 1926 ) . سامی هداوی از کارشناسان مسأله فلسطین است . و بیشتر تألیفات خود را به زبان انگلیسی نوشته است و از جمله " فلسطین : المیراث الضائع - فلسطین : میراث گمشده " ( 1963 ) ، و " الحصاد المر - برداشت تلخ " درباره مسأله فلسطین ( از 68 - 1948 ) ، و " المفکره الفسطینیه - روز شمار فلسطینی " ( دو جزء 1970 ) ، و " السلطه الفلسطینیه امام هیئة الامم المتحده - مسأله فلسطین در سازمان ملل متحده ( 6519 ) ، " ملکیه و تصنیف الاراضی فی فلسطین - مالکیت و طبقه بندی زمینها در فلسطین " ( 1957 ) ، و " الاقلیه العربیه فی اسرائیل " و " ملف القضیه الفلسطینه فی الاعلام العربی - پرونده مسأله فلسطین در فعالیت تبلیغاتی اعراب " ( 1970 ) .

احمد شقیری یکی از مقتدرترین سخنگویان مسایل عربی و فلسطینی است و از تألیفات وی کتابهای زیر رامی توان شمرد : " فلسطین علی منبر الامم المتحده ( 1962 ) ، و " مشروع الدوله العربیه المتحده - طرح دولت عربی متحد " ( 1967 ) ، و " اربعون عاما فی الحیاه العربیه و الدولیه - چهل سال فعالیت عربی و بین المللی " ( 1969 ) ، و " حوار و اسرار مع الملوک و الرؤاء - گفت و شنودها و رازها با شاهان و سران " ( 1970 ) . محمد ادیب عامری در کتابهای خود " القدس العربیه " ( 1971 ) - قدس عربی ، و " عروبه فلسطین فی التاریخ - عربیت فلسطین در تاریخ " ( 1972 ) به باطل کردن ادعاصای صهیونیستها پرداخته است . محمود عابدی از پرکارترین تاریخ نویسان محسوب می شود و از تألیفات وی در تاریخ و باستان شناسی می توان کتابهای " القصور الامویه - کاخهای امویان " ( 1958 ) و " مأساه بیت المقدس - فاجعه بیت المقدس " ( 1969 ) ، و " امان مافیها و حاضرها - گذشته و زمان حال عمان " ( 1971 ) ، و " الاثار الاسلامیه فی فلسطین و الاردن " - ( 1973 ) را یاد کرد . دیمتری برامکی تحقیقاتی درباره تاریخ و آثار باستانی دارد و از تألیفات وی کتابهای " الطریق الی البتراء - راه به بتراء " و " الفن و الاثار فی فلسطین الحدیثه - هنر و آثار باستانی در فلسطین نوین " ( 1970 ) را می توان یاد کرد . شیخ عبدالحمید سائح مخصوصا به مطالعه درباره بیت المقدس اهمیت می داده است و کتاب " ماذا بعد احراق المسجدالاقصی - پس از سوزانیدن مسجداقصی چه خواهد شد " ( 1970 ) از وی است . اسحاق موسی حسینی کتابهای " الاخوان المسلمون " ( 1952 ) ، و " عرو به بیت المقدس " ( 1967 ) را تألیف کرد .

نقولا زیاده تألیفات تاریخی ارزشمندی دارد . از جمله " رواد الشرق العربی فی العصور الوسطی - پیشاهنگان شرق عربی در قرون وسطی " ( 1942 ) ، و " ابعاد التاریخ البنانی الحدیث - گستره تاریخ معاصر لبنان " ( 1972 ) .

انیس صایغ مطالعات تاریخی و سیاسی عمیقی دارد از جمله " الاسطول الاموی فی البحر الابیض المتوسط - ناوگان آمویها در دریای مدیترانه " ( 1956 ) ، و " لبنان الطائقی - لبنان فرقه گرا " ( 1957 ) ، و " الهاشمیون و قضیه فلسطین - نقش خانواده هاشمی در مسأله فلسطین " ( 1966 ) ، و " فلسطین و القومیه العربیه " ( 1966 ) ، و " میزان القوی العسکریه بین الدول العربیه و اسرائیل - مقایسه نیروهای نظامی کشورهای عربی و اسرائیل " ( 1967 ) ، و " المستعمرات الاسرائیلیه الجدیده منذ عدوان 1967 - مهاجرنشینهای جدید اسرائیل پس از تجاوز 1967 " ( 1969 ) . عبداللطیف طیباوی در زمینه های مختلفی فعالیت دارد و کتابهای " المصالح البریطانیه فی فلسطین ( 1900 - 1800 ) - منافع بریتانیا در فلسطبن ( 1900 - 1800 ) " ( 1961 ) ، و " المصالح الامریکیه فی سوریه 1901 - 1800 " ( 1966 ) ، و " محاضرات فی تاریخ العرب و الاسلام - سخنرانیهایی درباره تاریخ عرب و اسلام " ( در دو جلد 4 - 1936 ) ، و " القدس : مکانتها فی الاسلام و التاریخ العربی - جایگاه بیت المقدس در تاریخ اسلام و اعراب " از تألیفات اوست . خیری حماد علاوه بر ترجمه هایش چندین تألیف درباره تاریخ نوین اعراب و مسأله فلسطین دارد از جمله ، " قضایا فی الامم المتحده - مسایل ما در ملل متحد " ( 1962 ) ، و " ابعاد المعرکه مع اسرائیل و الاستعمار - گسترده نبرد با اسرائیل و استعمار " ( 1967 ) ، و " الصهیونیه : جذورها و اهدافها - ریشه ها و هدفهای صهیونیسم " ( 1968 ) قسطنطین خمار کتابهای " الموجز فی تاریخ القضیه الفسلطینیه - تاریخ مسأله فلسطین " ( 1964 ) ، و " موسوعة فلسطین الجغرافیه - فرهنگ جغرافیایی فلسطین " ( 1969 ) را منتشر کرد . کتابهای " رساله المفکر العربی - رسالت اندیشمند عرب " ( 1955 ) ، و " الاستعمار الصهیونی فی فلسطین " ( 1965 ) ، و " الدبلماسیه الصهیونیه " ( 1967 ) از فایز صیانع است که یکی از نخستین و بزرگترین محققان مسأله فلسطین و مدافعان حقوق اعراب در فلسطین بود . یوسف هیکل به مسایل قانونی و فلسطین توجه داشت و کتابهای " نحوالوحده العربیه - به سوی وحدت عربی " ( 1942 ) ، و " القضیه الفلسطینیه " ( 7 - 1936 ) از وی است .

امیل توما در زمینه های سیاست و اندیشه فعال بود و کتابهای " العرب و التطور التاریخی فی الشرق الاوسط - نقش اعراب در تکامل تاریخی خاورمیانه " ( 1962 ) ، و " ستون عاما علی الحرکه القومیه فی فلسطین - شصت سال بر جنبش ملی گرایی فلسطین گذشت " ( 1978 ) از اوست . عبدالله ریماوی تألیفات ملی گرایانه دارد ، از جمله " المنطق الثوری الحرکهالعربیه الحدیثه - منطق انقلابی جنبش عربی نوین " ( 1960 ) ، و " الحرکه العربیه الواحدة " ( 1962 ) ، و " الاقلیمیه الجدیده - اقلیم گرایی نوین " ( 1970 ) . حکم دروزه نیز در همین زمینه فعالیت داشته است و کتابهای " مع القومیه - همراه با ملی گرایی " ( 1957 ) ، و " الشیوعیه المحلیه و معرکه العرب القومیه - کمونیسم محلی و نبرد ملی گرایی عرب " ( 1960 ) از اوست . ناجی علوش کتابهای " الثوری العربی المعاصر - انقلابی معاصر عربی " و " سبیل الحرکه العربیه الثوریه الشامله - راه جنبش فراگیری انقلابی عرب " ( 1963 ) را منتشر کرد .

محمود زاید از تاریح نویسان است و کتابهای " التغییر السیاسی و الاجتماعی فی مصر الحدیثه - دگرگونیهای سیاسی و اجتماعی در مصر نوین " ( 1968 ) ، و " ابعاد القضیه الفلسطینیه " ( 1970 ) ، از اوست . محمدمصطفی حاکمه نیز چنین است و کتاب " تاریخ شرق الجزیره العربیه فی العصور الحدیثه " ( 1967 ) از وی است . خالد بعباع مطالعاتی در زمنیه خبررسانی و تبلیغات عربی و فلسطینی دارد و کتابهای " البحث عن الانصاف " ( 1956 ) که موضوع آن پناهندگان فلسطینی است ، و " عدم الانحیاز کمبدأ دبلوماسی و عقائدی - بی طرفی به عنوان یک اصل عقیدتی و دیپلماتیک " ( 1969 ) ، و " المحترفون السیاسیون و قضیه فلسطین - نقش سیاستمداران حرفه ای در مسأله فلسطین " ( 1962 ) از آن جمله اند . عمید امام نیز کتاب " الصلح مع اسرائیل " ( 1954 ) را منتشر کرده است .

از تألیفات انیس قاسم " معنی الحریه فی العالم العربی - مفهوم آزادی در جهان عرب " و " نحن و الفاتیکان و اسرائیل - ما وایتکان و اسرائیل " ( 1969 ) رامی توان یاد نمود . حشام شرابی از کسانی است که به سیاست و مسایل فلسطین اشتغال دارد و از تألیفات وی کتابهای " السیاسه و الحکم فی الشرق الاوسط فی القرن العشرین - سیاست و حکومت در خاورمیانه در قرن بیستم " ( 1962 ) ، و " القومیه و الثوره فی العالم العربی - ملی گرایی و انقلاب در جهان عرب " ( 1967 ) ، و " المقاومه الفلسطینیه فی وجه اسرائیل و آمریکا " ( 1969 ) ، و " الفدائیون الفسلطینیون " ( 1970 ) را می توان ذکر نمود . کتابهای " المساعدات الامریکیه و الالمانیه الغربیه الاسرائیل - کمکهای آمریکا و آلمان غربی به اسرائیل " ( 1966 ) و " التسلل الاسرائیلی فی آسیا - نفوذ اسرائیلیها در آسیا " ( 1967 ) ، و " المنظمه الصهیونیه تنظیمها و اهدافها - سازمان صهیونیستی و تشکیلات و هدفهای آن " از تألیفات اسعد عبدالرحمن است .

عبدالوهاب کیالی از محققان این رشته است و کتابهای " تاریخ فلسطین الحدیث " ( 1970 ) ، و " الکیبوتز " ( 1966 ) از تألیفات وی است . احمد صدقی دجانی در مطالعات تاریخی عربی و فلسطینی سهم داشته است و از کتابهای وی " احادیث عن تاریخ لیبیا فی القرنین الثامن عشر و التاسع عشر - روایتهایی درباره تاریخ لیبی در قرنهای هیجدهم و نوزدهم " ، و " الحرکه السنوسیه ، نشأتها و نمؤا فی القرن التاسع عشر - جنبش سنوسی آغاز و رشد آن در قرن نوزدهم " ( 1964 ) ، و " من المقاومه الی الثوره الشعبیه فی فلسطین - از مقاومت تا انقلاب مردمی در فلسطین " ( 1969 ) را می توان شمرد . صبری جریس از محققان مسایل سرزمینهای اشغالی محسوب می شود و کتابهای " الحریات الدیمقراطیه فی اسرائیل - آزادیهای دمکراتیک در اسرایل " و " العرب و اسرائیل " ( 1967 ) ، و " المؤمر الصهیونی السابع و العشرون - کنگره صهیونیستی بیست وهفتم " ( 1968 ) از تألیفات اوست .

تاریخ نگاران و نویسندگان سیاسی دیگری نیز هستند که در شکل دادن به فعالیتهای فرهنگی نقش داشته اند و ، از جمله افراد ذیل : برهان غزال ، سلیمان بشیر ، شکری تاجی فاروتی ، صبحی یاسین ، عبدالقادر یاسین ، ولید قمحاوی ، عرفان عارف قعوار [عرفان شهید] و عادل سماره ، عیسی نخله و نبیه قاسم و دیگران را می توان یاد کرد .

مطالعاتی در زمینه جغرافی نیز انجام گرفت که توسط پیشگامانی چون وصفی عنبتاوی و محمود عابدی و سیعید صباغ آغاز گشت و به دست محققان آکادمییک و کارشناسانی چون حسن عبدالقادر صالح رسید که مطالعاتی درباره رود اردن دارد و از تألیفات وی می توان کتابهای " مدینه عمان " ( 1980 ) ، و " اسماءالمواقع الجغرافیه فی الاردن و فلسطین - نام محلهای جغرافیایی در اردن و فلسطین " ( 1973 ) ، و " انتاج الغذاء فی الاردن - تولید مواد غذایی در اردن " ، و " مشکلات الغذاء فی العالم و الوطن العربی - مشکلات تغذیه در جهان و کشورهای عربی " ( 1973 ) را نام برد . محمود علی فرا کتابهای " مناهج البحث فی الجغرافیا بالوسائل الکمیه - روشهای کمی در تحقیقات جغرافیایی " ( 1973 ) ، و " مشکله الغذاء فی الوطن العربی " ( 1979 ) را تألیف نمود . مطالعات اقلیمی چندی نیز بوده است که به بررسی شهرها و نامهای جغرافیایی زمینهای اشغالی اختصاص داشته توسط ولید مصطفی و کمال عبدالفتاح و سایرین انجام گرفته است .

د - مطالعات اقتصادی و اداری و حقوقی :

این مطالعات از اهمیت زیادی برخوردار بود و در بسیاری از موارد با مسایل حاد سیاسی پیوند داشت . نقولاخوری از نخستین اقتصادانان سیاسی در فلسطین بوده و در آوایل این قرن بازرس کل مالیه در روسیه شد . علی طاهر دجانی تألیفاتی در این زمینه داشت مانند کتاب " الاقتصاد العربی " ( 1958 ) . موسی یونس حسینی نیز سهم عمده ای در مطالعات اقتصادی داشته است و کتاب " النظریه الحدیثه فی السیاسه المالیه - نظریه نوین سیاستهای مالی " از تألیفات وی است . تخصصصلاح الدین دباغ در اقتصاد و حقوق است و از تألیفات وی کتب " السیاده العربیه علی خلیج العقبه و مضائق تیران - حاکمیت عربی بر خلیج عقبه و تنگه های تیران " را می توان یاد نمود . فؤد صالح سابا یکی از سرشناس ترین کارشناسان اقتصاد و حسابداری است و کتابهای " النهضه الاقتصادیه فی الشرق الادنی " ( 1924 ) ، و " ضریبه الدخل و قضایاها فی فلسطین - مالیات بردرآمد و مشکلات آن در فلسطین " از تألیفات اوست رشیدشعث کتاب " المدیر العربی و الخطر الاسرائیل " ( 1966 ) را تألیف نمود . نبیل شعث از کارشناسان رشته مدیریت محسوب می شود و کتاب " الاستراتژیه و الادواره العلیا - استراتژی و مدیریت عالی " ( 1967 ) از تألیفات اوست . از اقتصاددانان می توان افراد زیر را نام برد : عصام عاشور مؤف کتب " النقد و الأئتمان فی البلاد العربیه - نقدینگی و پس انداز در کشورهای عربی " ( 1961 ) ، و محمدصقر مؤف کتابهای " دور الاقتصاد الاسلامی فی احداث نهضه معاصره - نقش اقتصاد اسلامی در ایجاد نهضت معاصر " و " التجاره الخارجیه اسرئیل : حجمها ، ترکیبها ، اتجاهها ، و سیاستها " ( 1971 ) ، نیز برهان دجانی و یوسف شبل وادمون عصفور و شارل عییسوی . فیصل مرار و باسم فارس و دیگران نیز در زمینه مدیریت و اقتصاد مطالعاتی داشته اند . سعدی بسیسو در مطالعات حقوقی سهم داشته و از تألیفات وی کتابهای " موجز علم المالیه و التشریع المالی - خلاصه درباره علوم و قانون گذاری مالی " ( 1950 ) ، و تاریخ المذاهب الاقتصادیه " ( 1964 ) ، و " المصطلحات الحقوقیه " ( 1962 ) ، و اسرائیل جنایه و خیانه " ( 1965 ) را می توان نام برد .

ه - - مطالعات در علوم تربیتی جامعه شناسی و روان شناسی :

متخصصان علوم تربیتی در دوره زوردرسی از تاریخ فلسطین کوششهای خود را در زمینه های نظری و عملی آغاز کردند . اینها تجربیات و آموخته های خود را در خدمت سایر رشته های علمی قرار دادند و در این زمینه ها اصالت و تبحری یافتند . وهبه الله صروف که خود یک معلم بود تألیفات زیادی در رشته های علوم تربیتی ، زبان شناسی و الهیات دارد . از پیشگامان بزرگ علوم تربیتی می توان خلیل سکاکینی را نام برد که در تدریس زبان عربی و انجام تحقیقات نظری درباره آن سهم عمده ای داشت و کتاب " الجدید فی اللغه العربیه " در چهار جلد ( 33 - 1924 ) از تألیفات اوست . ژرژحناسکک نیز در این زمینه کوششهایی داشته است . از پیشگامان مربیان می توان احمد سامح خالدی را نام برد که فعالیتهای سودمندی در رشته آموزش و پرورش در فلسطین داشته است و کتابهای " اداره الصفوف - مدیریت کلاسها " ( 1928 ) ، و " ارکان التدریس " ( 4192 ) ، و " طرق التدریس المثلی - روشهای ایده آل آموزش " ( 1937 ) از وی است . خلیل بیدس نیز از پیشروان بزرگ است و در رشته های حساب و کتابخوانی و صرف تألیفاتی دارد مانند " العقدالثمین فی تربیه البنین - گره گشای گرانبها در تربیت فرزندان " ( 1898 ) ، مرآه المعلمین - آینه آموزگاران " ( 1898 ) . مصطفی مراد دباغ کتاب " مدرسه القریه " را تألیف کرد ژرژ شهلا از مربیان سرشناس بود و کتابهای " الوعی التربوی و مستقبل البلاد العربیه - آگاهی تربیتی و نقش آن در آینده کشورهای عربی " ( 1965 ) ، و " الموجز فی تاریخ التربیه " ( 1965 ) از تألیفات اوست . خلیل طوطح نیز از نخستین نویسندگان در مسایل تربیتی است و کتاب " التربیه عندالعرب " از اوست . احمد خلیفه کتاب " التربیه و اسالیبها العلمیه - تربیت و روشهای علمی آن " را منتشر کرد . کتابهای " التعلیم العربی فی فلسطین فی عهد الانتداب - آموزش عربی در فلسطین در دوره قیمومت " و " التربیه الاسلامیه " از عبداللطیف طیباوی است . محمود عابدی نیز کتاب " کناشه معلم " را به چاپ رسانید .

اسحاق حسینی کتابهای " رأی فی تدریس اللغه العربیه " ( 1937 ) ، و " اسالیب تدریس اللغه العربیه - روشهای آموزش زبان عربی " ( 1927 ) را منتشر نمود . فؤد حنا ترزی کتاب " الوسائل المسحیه و البصریه المساعده فی تعلیم اللغه العربیه " را تألیف کرده . کتاب " دراسه مقارنه لنظم التقنتیش فی الاردن و استرالیا و نیوزیلنده - مقایسه نظامهای بازرسی در اردن و استرالیا و نیوزلند " از سیف الدین کیلانی است و کتاب " المرشد الحدیث فی اصول تدریش الریاضیات - راهنمایی نوین در آموزش ریاضی " ( 1954 ) از آن فوزی کیالی است . عبدالحمید یاسین کوششهای زیادی در زمینه علوم تربیتی کرده است و کتاب " رساله التربیه الحدیثه " ( 1975 ) از وی است .

عبدالقادر یوسف کتابهای " مستقبل التربیه فی العالم العربی فی ضؤالتجربه الفلسطینیه - تأثیر واقعه فلسطین بر آینده علوم تربیتی در جهان عرب " ( 1962 ) ، و " التربیه و المجتمع - اجتماع و تربیت " ( 1964 ) را تألیف کرد ، و حسنی أشهب " عرض عام لوضع التعلیم فی المملکه الاردنیه الهاشمیه - بازبینی کلی وضعیت آموزش در مملکت اردن هاشمی " ، ( 1962 ) را به چاپ رسانید . اسحاق احمد فرحآن توجه زیادی به مسایل تربیتی و مشکلات آنها دارد و از کتابهای وی " العلم و الایمان " ( 1972 ) ، و " التربیه الاسلامیه : اهدافها و سماتها و تجدیدات العصر لها - تربیت اسلامی : هدفها و ویژگیهای آن و تأثیر دوران نوین بر آن " را می توان نام برد . عبدالرحمن عدس کتاب " مبادی الاحصاء فی التربیه و علم النفس - اصول آماری و علوم تربیتی و روان شناسی " ( 1973 ) را به چاپ رسانید . کتابهای " مقدمه الی الانتر و بولوجیه التربویه - مقدمه ای در مردم شناسی تربیتی " ، و " علم الانسان التربوی " ( 1974 ) از هانی عبدالرحمن است . عبدالرحمن صالح عبدالله کتاب " دورالتربیه العلمیه فی اعداد المعلمین - نقش آموزش علمی در آمادگی آموزگاران " ( 1975 ) ، و انطوان زحلان کتاب " العلوم و التعلیم العالی فی اسرائیل - علوم و آموزش عالی در اسرائیل " ( 1970 ) ، و صالح عبدالله سریه ، کتاب " تعلیم العرب فی اسرائیل " ( 1973 ) را منتشر کردند . علاوه بر اینها سعود جلاد و قسطندی نقولا و عمرشیخ و سبع ابولبده و نایف خرما و عبدالملک ناشف و دیگران نیز تالیفاتی داشته اند .

گروهی از مربیان نیز در تألیفات کتابهای درسی در دوره های مختلف آموزش عمومی سهم داشتند . در زمینه ادبیات و زبان می توان مربیان سرشناس را نام برد ، مانند : معلم وهبه الله حروف ، و خلیل بیدس ، و جریس خوری ، و خلیل سکاکینی ، و بندلی صلیبا جوزی ، و ژرژحنا سکک ، و اسحاق موسی حسینی و مطران جبرئیل ابوسعدی ، و عبدالرحمن بشناق ، و محمود سیف الدین ایرانی ، و سیف الدین کیلانی ، و فایز علی غول ، و جمیل سعید ، و راضی عبدالهادی ، و عبدالرحمن کیالی ، و محمدمحمود نجم ، و شریف نشاشیبی ، و عبدالرؤف مصری ، و الیاس دانیال و دیگران .

از کسانی که در زمینه های علوم اجتماعی و دینی سهم داشتند ، افراد زیر را می توا نام برد : رفیق ، تمیمی ، و خلیل طوطح ، و ژرژ شهلا ، و مصطفی مراد دباغ ، و احمد خلیفه و اکرم زعیتر ، و درویش مقدادی ، و صفی عنبتاوی ، و سعید صباغ ، و موسی غول ، و عباس کرد ، و محمد حسینی ، و عبدالرحیم مرعب ، و محمود عابدی ، و راضی عبدالهادی ، و عبدالحمید سائح ، و دیگران . در رشته ریاضیات و علوم طبیعی نیز بعضی از مربیان سهمی داشتند که عبارتند از : خلیل بیدس ، علی رشید شعث ، محمد ادیب عامری ، فوزی کیالی ، زهیر کرمی ، احمد سعیدان ، احمد طوقان ، و اسحاق فرحان و دیگران .

جنبش تألیف در رشته های فلسفه و روان شناسی و جامعه شناسی نیز فعال بود . سلیم شحاده توجه زیادی به روان شناسی داشت و کتاب " در اسات فی السلوک البشری - مطالعاتی در رفتار انسانها " ، از وی است . از کسانی که به این رشته ها اشتغال داشتند باسم فارس مؤف کتاب " مصادر العلوم الاجتماعیه فی الشرق الاوسط " ( 1934 ) می باشد . سعدی بسیسوبه مطالعات روان شناسی و جامعه شناسی توجه داشت و از تألیفات وی کتابهای " مبادی علم النفس الجنائی " ( 1949 ) ، و " الوجیز فی المجتمع العربی - خلاصه ای درباره جامعه عربی " ( 1962 ) را می توان یاد کرد . لیوون ملکیان کتاب " التباعد الاجتماعی و التغییر الحضاری فی الشرق الاوسط - دور افتادگی اجتماعی و دگرگونی تمدن در خاورمیانه " و هشام شرابی کتاب " مقدمه فی دراسه المجتمع العربی " ، و محمد ربیع " حجره الکفایات العلمیه - مهاجرت مغزهای علمی " ( 1972 ) ، اسحاق قطب " دراسه میدانیه فی بعض الاتجاهات نحو تنظیم قریه مصریه - مطالعات کاربردی درباره برخی گرایشها در سامان دادن به روستاهای مصر " ( 1972 ) را تألیف کردند . یوسف نجار مطالعاتی در فلسفه و جامعه شناسی دارد که " مبادی فی علم الاجتماع - اصول روان شناسی " از جمله آنهاست . فهمی جدعان از سرشناس ترین اندیشمندان جهانی عرب است که به کارهای فلسفی اشتغال دارند و " اسس التقدیم عند مفکری الاسلام فی العالم العربی الحدیث - اصول پیشرفت از نظر دانشمندان مسلمان جهان عرب در دوران معاصر " ( 1978 ) یکی از تألیفات وی است .

و - مطالعات اسلامی :

علمای چندی هستند که در مطالعات اسلامی شهرت یافته اند که بعضی از آنها عبارتند از : شیخ عیسی منون که ریاست دانشکده شریعت دانشگاه ازهر را داشت و کتاب " محاظرات فی التوحید و اصول الفقه - سخنرانیها در توحید و اصول فقه " را تألیف کرده است . همچنین شیخ یوسف نبهانی مؤف کتاب خلاصه الکلام فی ترجیح دین الاسلام " ( 1907 ) ما و شیخ سلیم یعقوبی مؤف کتاب " حکمه الاسلام " ( 1907 ) ، و محمد اسعاف نشاشیبی مؤف کتاب " الاسلام الصحیح " ( 1935 ) ، و شیخ محی الدین ملاح مؤف کتاب " عمده الحاکم و من یتردد للمحاکم - تکیه گاه قاضی و مراجعه کنندگان دادگاهها " در دادوری ، و شیخ منیب هاشم مؤف کتاب " حمید الاثار فی تنوبر الابصار " . روحی خالدی کتاب " رساله فی سرعه انتشار الدین المحمدی و فی اقسام العالم الاسلامی " ( 1896 ) را منتشر کرد . محمد عزه دروزه مطالعات اسلامی چندی دارد از جمله ، " التفسیر الحدیث " ( در دوازده جلد 64 - 1961 ) ، و " الدستور القرآنی فی شؤن الحیاه " ( 70 - 1968 ) ، و " القرآن و الیهود " ( 1949 ) ، " القرآن و الضمان الاجتماعی - قرآن و بیمه های اجتماعی " ( 5119 ) . از علمای سرشناس می توان عبدالحمید سائح مؤف " التضا من الاجتماعی فی الاسلام " ( 1941 ) ، شیخ عبدالحمید غوشه مؤف کتابهای " الاجتهاد و التقلید " ، " فلسفه الحریات فی الاسلام " ( 1952 ) ، شیخ عبدالله قلقیلی مؤف کتاب " الفتاوی الاردنیه " ( 1969 ) ، شیخ حسن خیرالدین فتیان ، شیخ حسن دجانی و شیخ تقی الدین نبهانی و شیخ عبدالعزیز خیاط مؤف " الشرکات فی الشریعه الاسلامیه و المؤدات الننشریعیه : نظریه العقوبات - شرکتها در شریعت اسلام و گواهیهایی فقهی : نظریه مجازاتها ، ( 1974 ) " ، و شیخ عادل شریف ، و شیخ اسعد بیوض تمیمی و شیخ عزالدین تمیمی را نام برد .

عده ای از محققان دانشگاهی نیز در جنبش تألیف فعالیت چشم گیری داشتند ، که عبارتند از : عبدالله عزام ، و عبدالمجید محتسب ، و محمدعبدالقادر ابو فارس ، و کامل سلامه الدقس ، و محد سلیم اشقر و محمد نعیم یاسین و دیگران .

مطالعات اینان به ژرف نگری و بهره گیری از معارف بشری و سایر علوم در روشن کردن و فهم موضوع مطالعه ، تمایل دارد .

ز - علوم طبیعی و کاربردی :

برخی فلسطینیها در پیشبرد جنبشی علمی در رشته های علوم تربیتی و آموزشی و بحث و تألیف سهیم بودند . در رشته کشاورزی محققانی چند فعال بودند از جمله علی نصوح طاهر مؤف کتاب " شجر الزیتون " ( 1947 ) ، و سعید ناجی فاروقی که کتاب " الوضع الزراعی العام فی البلاد العربیه " ( 1954 ) را منتشر کرد . عدنان عبدالسلام عرفات و ماری سوداح و خلیل قعبور مطالعاتی در زمینه کشاورزی تخصصی دارند و علاوه بر اینها پژوهشگران دانشگاهی دیگری نیز بودند که مقاماتی در مراکز پژوهش علمی و دانشگاهها و دانشسراها اشغال کرده بودند . در رشته فیزیک انتوان زحلان تحقیقات چندی به زبان انگلیسی منتشر کرده است . قدری حافظ طوقان نیز یکی از برجسته ترین ریاضی دانان جهان عرب شمرده می شود و کتاب " ابن حمزه و التمهید الی اللوغارتمات - ابن حمزه و مقدمه لوگاریتم ها " ( 1958 ) از تألیفات اوست . احمد سعیدان به پژوهش درباره ریاضیات و ریاضی دانان عرب و تحقیق در کتابهای آنان اشتغال دارد و کتاب " تطور الریاضیات الهندسیه العربیه - تکامل ریاضیات هندسی عربی " ( 1966 ) از تألیفات وی است . علی نایقه نیز از دانشمندان سرشناس ریاضی و هندسه در جهان به شمار می آید .

در رشته مهندسی معماری نیز مهندسانی سرشناس شدند مانند رائف یوسف نجم مؤف کتاب " المواصفات العامه للأنبیه مشخصات عمومی ساختمانها " . و در زمینه شیمی می توان عادل جرار مؤف کتاب " المطاط - لاستیک " ( 1980 ) را نام برد . ابراهیم ابویمن در رشته علوم زیست شناسی و به ویژه حشرات و کاربردهای عملی در این زمینه تبحر دارد .

امروز نسل جدیدی از فلسطینیها به دانشسراها و دانشگاهها و مراکز پژوهش علمی در رشته های ریاضی و فیزیک و شیمی و زیست شناسی و هندسه و داروسازی و علوم پزشکی روی آورده است . اینان تحقیقات و تألیفات خود را به پیش می برند و کوشش دارند آنها را به اجرا در بیاورند . علاوه بر اینها عده ای نیز در زمینه علوم نظامی تألیفاتی دارند مانند محمدابراهیم شاعر مؤف " الهندسه العسکریه المصوره - هندسه مصور نظامی " ( 1954 ) ، و " الالغام و المصائد و المتفجرات ، نارنجکها و مینها و مواد منفجره " ( 1951 ) .

توجه به مطالعات فولکریک و هنری و روزنامه نگاری و کتاب داری نیز روز افزون است و امروزه رشته ای از رشته های معرفت نمانده است که تألیف کنندگان و پژوهش گران فلسطینی از آن سهمی نبرده باشند .

مآخذ :

1. جندی ، ادهم : أعلام الادب و الفن ، دمشق 1954 .
2. ابواحمد ، عرفان : اعلام من أرض السلام ، حیفا 1979 .
3. أخرس ، محمود : البیبلوغرافیا الفلسطینیة الاردنیة 1900 - 1970 ، عمان 1972 .
4. أخرس ، محمود : البیبلوغرافیا الفلسطینیة الاردنیة 1971 - 1975 ، عمان 1976 .
5. داغر ، یوسف اسعد : مصادر الدراسات الادبیة ، بیروت 1956 .
6. عودات ، یعقوب : من أعلام الفکر و الادب فی فلسطین ، عمان 1976 .
7. یاغی ، عبدالرحمن : حیاة الأدب الفلسطینی من أول النهضة حتی النکبة ، بیروت 1968 .