قرآن ، احادیث و روایات اسلامی ( فلسطین در - )
فلسطین به عنوان سرزمینی مقدس در میان مسلمانان ، مسیحیان و یهودیان از اهمیت ویژه ای برخوردار است .
اهمیت ویژه فلسطین در میان مسلمانان بیشتر به لحاظ وجود اماکن مقدسه در آن است که از آن جمله می توان به شهر " ایلیاء " اشاره کرد که پس از فتح فلسطین توسط مسلمان " بیت المقدس " نام گذاری شده است .
آیات متعددی راجع به فلسطین که بیشتر در ارتباط با قوم بنی اسرائیل در این سرزمین است در قرآن مجید آمده است در این آیات عمدتا به فساد این قوم در زمین و برتری جویی یهودیان اشاره شده است و مفسرین نیز تفاسیر مختلفی از آنها ارائه کرده اند .
و قضینا الی بنی اسرائیل فی الکتاب التفسن فی الارض متین و لتعلمن علوا کبیرا
فذاخآء و عداولیهما بعثنا علیکم عبادا لنا اولی باسٍ شدید فجاسو اخلال الدیار و کان و عدا مفعولا .
ثم ردد نالکم الکره علیهم و امددناکم بامواللٍ و بنین و حععلناکم اکثر نفیرا " شوره اسراء آیات 4 و 5 و 6 "
ما به بنی اسرائیل در کتاب ( تورات ) اعلام کردیم که دو بار در زمین فساد خواهید کرد و برتری جوئی بزرگی خواهید نمود .
هنگامی که نخستین وعده فرا رسد مردانی پیکارجو را بر شما می فرستیم ( تا سخت شما را در هم کوبند و حتی برای به دست آوردن شما ) خانه ها را جست وجو می کنند و این وعده ای قطعی است .
سپس شما را بر آنها چیره می کنیم و اموال و فرزندانتان را افزون خواهیم کرد و نفرات شما را بیشتر از ( دشمن ) قرار می دهیم .
ان احسنتم احسنتم لانفسکم وان اساتم فلها فاذاجآء وعد الاخرة لیسووا وحوهکم و لید خلو المسجد کمادخلوه
اول مرةٍ و لنبرواما علوا تتبیرا
اگر نیکی کنید بخودتان نیکی می کنید و اگر بدی کنید باز هم به خود می کنید و هنگامی که وعده دوم فرا رسد ( آنچنان دشمن بر شما سخت خواهد گرفت که ) آثار غم و اندوه در صورتهایتان ظاهر می شود و داخل مسجد ( اقصی ) می شوند همان گونه که در دفعه اول وارد شدند و آنچ را زیر سلطه خود می گیرند در هم می کوبند .
در آیات فوق ، سخن از دو انحراف اجتماعی بنی اسرائیل که منجر به فساد و برتری جوئی می گردد به میان آمده است ، که به دنبال هر یک از این دو ، خداوند مردانی نیرومند و پیکارجو را بر آنها مسلط ساخته تا آنها را سخت مجازات کنند و به کیفر اعمالشان برسانند .
گرچه تاریخ پر ماجرای بنی اسرائیل فراز و نشیب بسیار دارد و پیروزی ها و شکستها در آن فراوان دیده می شود اما در اینکه قرآن به کدامیک از این حوادث اشاره می کند در میان مفسران گفت وگو بسیار زیاد است ، که به عنوان نمونه در زیر به چند قسمت از آنها اشاره می گردد .
- آنچه از تاریخ بنی اسرائیل استفاده می شوداین است که نخستین کسی که بر آنها هجوم آورد بیت المقدس را ویران کرد بخت النصر ، پادشاه بابل بود و هفتاد سال بیت المقدس به همان حال باقی مانده ، تا یهود قیام کردند و آن را نوسازی نمودند .
دومین کسی که بر آنها هجوم برد . قیصر دوم " اسپیانوس " بود که وزیرش " طرطوز " را مامور این کار کرد ، او به تخریب بیت المقدس و تضعیف و قتل بنی اسرائیل کمر بست . این حدود یکصد سال قبل از میلاد بود .
بنابراین ممکن است دو حادثه ای که قرآن به آن اشاره می کند همان باشد که در تاریخ بنی اسرائیل نیز آمده است ، زیرا حوادث دیگر در تاریخ بنی اسرائیل آنچنان شدید نبود که حکومت آنها را به کلی از هم متلاشی کند ، ولی حمله بخت النصر ، قدرت و شوکت آنها را به کلی در هم کوبید ، این تا زمان " کورش " ادامه داشت و پس از آن بنی اسرائیل مجددا به قدرت رسیدند و این وضع ادامه داشت تا بار دیگر قیصر روم بر آنها هجوم برد و حکومتشان را متلاشی کرد و این دربدری همچنان ادامه یافت تا در این اواخر که به کمک قدرتهای جهانخوار و استعمارگر حکومتی برای خود دست و پا کردند .
- طبری در تفسیر خود نقل می کند که پیامبر ( ص )
فرمود : مراد از فساد اول قتل حضرت زکریا و گروهی دیگر از پیامبران و منظور از وعده نخستین ، وعده انتقام الهی از بنی اسرائیل به وسیله " بخت النصر " می باشد و مراد از فساد دوم شورشی است که بعد از آزادی به وسیله یکی از سلاطین فارس مرتکب شدند و دست به فساد زدند و مراد از وعده دوم هجوم " انطیاخوس " پادشاه روم است .
این تفسیر با تفسیراول تا اندازه ای قابل انطباق است ولی هم راوی این حدیث مورد وثوق نیست و هم انطباق نارنج " زکریا و یحیی بر تاریخ بخت النصر و اسپیانوس با انطیاخوس " محرز نمی باشد .
بلکه بنا به گفته بعضی بخت النصر معاصر " ارمیا یا دانیال " پیامبر بوده ، قیام او حدود ششصد سال پیش از زمان یحیی صورت گرفته ، بنابراین چگونه قیام بخت النصر می تواند برای انتقام خون یحیی اقدام کرده باشد .
- بعضی دیگر گفته اند بیت المقدس یکبار در زمان داود و سلیمان ساخته شده و بخت النصر آن را ویران کرد که این همان وعده اولی است که قرآن به آن اشاره می کند و بار دیگر در زمان پادشاهان هخامنشی ساخته و آباد شد و آن را " طیطوس " رومی ویران ساخت ( توجه داشته باشید طیطوس یا طرطور که در بالا ذکر شد قابل انطباق است ) و از آن پس همچنان ویران ماند تا در عصر خلیفه دوم که آن سرزمین به وسیله مسلمانان فتح شد .
این تفسیر با دو تفسیر بالا چندان منافات ندارد .
- در برابر تفسیرهای فوق و تفاسیر دیگری که کم و بیش با آنها هماهنگ است ، تفسیر دیگری داریم که سید قطب در تفسیر فی ضلال احتمال آن را داده است که با آنچه گفته شد به کلی متفاوت می باشد و آن اینکه :
این دو حادثه تاریخی در گذشته و در زمان نزول قرآن واقع نشده بوده بلکه مربوط به آینده است که یکی از آنها احتمالاً فساد آنها در آغاز اسلام بود که منجر به قیام مسلمانان به فرمان پیامبر ( ص ) بر ضد آنان شد و به کلی از جزیره العرب بیرون رانده شدند و دیگری مربوط به قیام نازیهای آلمان به ریاست هیتلر بر ضد یهود بوده است .
ولی اشکال این تفسیر این است که در هیچ یک از آنها داخل شدن قوم پیروزمند در بیت المقدس تا چه رسد به ویران کردن آن وجود ندارد .
- آخرین احتمال اینکه بعضی احتمال داده اند این دو حادثه مربوط به رویدادهای پس از جنگ جهانی دوم و
تشکیل حزبی به نام " صهیونیسم " و تشکیل دولتی به نام " اسرائیل " در قلب ممالک اسلامی است ، منظور از فساد اول بنی اسرائیل و برتری جویی آنها همین است و منظور از انتقام اولی آن است که ممالک اسلامی در آغاز که از این توطئه آگاه شدند دست به دست هم دادند و توانستند بیت المقدس و قسمتی از شهرها و قصبات فلسطین را از چنگال یهود بیرون آورند و نفوذ یهود از مسجدالاقصی به کل قطع شد .
و منظور از فساد دوم هجوم بنی اسرائیل با اتکای نیروهای استعماری جهانخوار و اشغال سرزمینهای اسلامی و گرفتن بیت المقدس و مسجدالاقصی است .
در قرآن مجید علاوه بر آیات ذکر شده بالا ، تعابیر مختلفی راجع به سرزمین فلسطین آمده است که عبارتند از :
محتویات
1 - سرزمین مبارک :
سبحان الدین اسری بعبده لیلاً من المسجدالحرام إلی المسجدالأقصی الذیحات بارکناحوله . " پاک و منزه است خداوندی که بنده خود محمد ( ص ) را شبانه از مسجدالحرام به مسجدالاقصی که پیرامونش را به قدم خاصان خود مبارک و پر نعمت ساخت ، سیر داد تا آیات و اسرار غیب خود را به او بنماید...
و بخیناه و لوطا الی الأرض النبی بارکنافیها للعالمین "
ابراهیم و ( برادر زاده اش ) را از شر نمرودیان برهاندیم و به سرزمین شام که ما به جهانیان قرار دادیم فرستادیم . "
در تفاسیر آمده است که مراد از " الأرض الیتما... بلاد شام است . آنچه از زمین کم شود به شام افزوده گردد و آنچه از شام کم شود به فلسطین افزون گردد و گفته می شود که فلسطین سرزمین محشر و منشر است . "
2 - الأرض المقدسة ( سرزمین مقدس ) :
" یا قوم ارخلوا الأرض المقدسة الیتی کتب الله لکم . "
ای قوم وارد سرزمین مقدسی شوید که خداوند برای شما مقرر گردانید .
که الأرض المقدسة همان بیت المقدس و روستاهای اطراف آن است .
3 - مکان قریب ( نزدیک ترین مکان ) :
" واسع یوم نیادی المنادی من مکان قریب "
آنگاه که منادی از جایگاهی نزدیک ( نزدیک ترین اماکن ) ندا سر می دهد گوش فرا ده .
که منظور صخره بیت المقدس است . از آن روی که 18 میل از دیگر اماکن به آسمان نزدیکتر است .
4 - ربوة ذات قرار و معین :
" وجعلنا ابن مریم و أمه آیة و آویناهما إلی بوة ذات قرار و معین "
بنا بر عقیده بیشتر مفسران ربوة ذات قرار و معین همان بیت المقدس است . از لابلای احادیث متعددی که از پیامبر ( ص ) در فضایل بیت المقدس نقل شده اهمیت این سرزمین مقدس بیشتر روشن می گردد .
پیامبر گرامی فرمودند : لاتشد الرجال إلا إلی ثلاثة مساجد مسجدی " و المسجد الحرام و مسجدالأقصی .
جز به سوی سه مسجد حرکت نکنید ( بار سفر نبندید ) مسجد من " مسجدالحرام و مسجدالاقصی .
امام احمد بن نقل از ذی الأصابع می نویسد : که گفت : گفتیم ای رسول خدا اگر پس از شما بخواهیم در جایی سکنی گزینیم ، کجا باشد ؟ فرمود : در بیت المقدس...
ولی همچنین از میمونه نبت سعد استخراج نموده که گفت :
ای پیامبر درباره بیت المقدس به ما بگو : فرمود سرزمین حشر و نشر بدانجا بروید و نماز بگزارید زیرا نماز شما در آنجا منزلت هزار نماز را خواهد داشت .
در این زمینه از ابن عباس نقل شده است که پیامبر ( ص ) فرمود :
هر کس در یک سال هم حج کند و هم در مسجد پیامبر و مسجدالاقصی به نماز ایستد آنچنان از گناهانش پاک می شود که گویی تازه از مادر زاده شده است .
از ابوذر غفاری نقل می شود که گفت : گفتم ای رسول خدا اولین مسجدی که بر زمین پی نهاده شد کدام است ؟ فرمود : مسجدالحرام ، گفتم : پس از آن کدام مسجد است ؟ فرمود : مسجدالاقصی .
عبدالله بن سلام از پیامبر سئوال می کند که وسط دنیا کجاست . می فرماید :
بیت المقدس و وقتی علت را می پرسد ؛ چون که حشر و نشر و صراط و میران در آنجا بر پا می شود .
و یا وقتی از پیامبر گرامی اسلام ( ص ) سئوال شد که
آدم ( ع ) در چه سرزمینی خلق شد ؟ فرمود : سر و صورت آدم ( ع ) از مکان کعبه و بدن او از بیت المقدس .
پیامبر اسلام ( ص ) فرمود : چهار شهر بهشتی هستند . مکه و مدینه و بیت المقدس و منصوره ( که بین سیحون و جیحون واقع است ) .
عبدالله بن سلام از پیامبر ( ص ) سئوال کرد : دری که از آسمان گشوده شد و فرشتگان رحمت به بنی اسرائیل آوردند کجا قرار داشت . گفت : روبه روی صخره ای که در بیت المقدس است و پیامبر از آنجا عروج کرد . از أقوال و روایات پیامبر بزرگوار اسلام ( ص ) درخصوص بیت المقدس چنین بر می آید که این سرزمین مقدس از ابعاد گوناگون مورد تأکید اسلام و پیامبر ( ص ) بوده است .
- بعد عبادی و ثواب نمازگزاردن به طوری که یک رکعت نماز در آنجا به منزله هزار رکعت است و موجب آمرزش گناهان می شود .
- بیت المقدس سرزمینی است که با قیامت و برپایی حشر و نشر و پل صراط و میزان ، ارتباط دارد .
- خلقت آدم ( ع ) و این مسأله به تقدس و مبارکی سرزمین بیت المقدس افزوده است .
- بیت المقدس شهری بهشتی است و از همین شهر پیامبر به معراج رفت .
بیت المقدس را شهر انبیاء و مقدسات نامیده اند .
در مسجد بیت المقدس ابواب مختلفی وجود دارد که هر یک به نوعی با زندگی پیامبران ارتباط دارد .
در این مسجد باب داود ( ع ) و باب سلیمان ( ع ) و باب حطة قرار دارند که قرآن از مورد اخیر یاد کرده است . " قولوا حطة " و آن ذکر لا اله الا الله است . نیز باب محمد ( ص ) و باب التوبه که خداوند توبه داود ( ع ) را در آنجا پذیرفت و باب الرحمه که خداوند در قرآن بدان اشاره فرموده است : " له باب باطنه فیه الرحمة ظاهره من قبله العذاب "
یعنی اینکه وادی جهنم در شرق بیت المقدس قرار دارد .
باب سکینه نیز که محراب مریم دختر عمران در آن جا واقع است جایگاه مقدسی که فرشتگان برای مریم ( ع ) میوه های بهشتی آوردند .
همچنین محراب زکریا که فرشتگان تولد یحیی را به وی بشارت دادند .
مسجد و مقبره ابراهیم خلیل الله ( ع ) در 18 مایلی بیت المقدس و محراب مسجد در غرب آن قرار دارد .
نوشته اند که حضرت عیسی ( ع ) در نزدیکی مسجد بیت المقدس به دنیا آمد . آدم و موسی و یوسف علیهم السلام و تمامی پیامبران بنی اسرائیل وصیت کردند که در بیت المقدس دفن شوند .
بر تربت این سرزمین مقدس انبیاء و رسولان ، ابراهیم و اسحاق و یعقوب علیه السلام گام نهاده اند . همچنین حضرت موسی ( ع ) در آن دفن شده است و عیسی ( ع ) که خدا او را از آنجا به آسمان برد .
سرزمینی که صحابه فتوحات اسلام را شاهد بودند .
عمر بن خطاب که بیت المقدس را فتح کرد و چهار هزار تن از صحابه همراه او بودند . تعداد زیادی از صحابه و تابعین از جمله عبادة بن الصامت انصاری و شداد بن اوس و ابو عبیدة بن الجراح و سعاذ بن جبل و افضل بن عباس و عبدالله بن الزبیر و... در فلسطین مدفون هستند .
در روایات آمده است که حجرالأسود نیز در قیامت به بیت المقدس آورده می شود که در آن زمان بزرگتر از کوه ابوقبیس خواهد بود .
با آنکه قرآن کریم معجزه جاوید پیامبر اسلام ( ص ) است و در هر زمان و نسلی تازگی دارد با این وصف از جمله معجزه های همیشه تازه وی خبرهایی است که توسط آن حضرت از آینده زندگی انسانها و خط سیر اسلام تا فرا رسیدن زمان بازگشت اسلام موعود بیان شده است .
عصری که خداوند دین خود را بر تمام ادیان و مکاتب جهان پیروز می گرداند .
مجموعه روایاتی که از پیامبر و اهل بیت ( ع ) در خصوص عصر ظهور مهدی موعود ( عج ) به دست ها رسیده ، سیمای کلی اوضاع جهان در آن زمان را به خوبی ترسیم کرده و حتی نام مناطق ظهور آن حضرت و مبارزات ایشان با مشرکان و گروههای دیگر را نیز در بر دارد . در این میان به دلیل اهمیت فلسطین در دوره یاد شده به طور اختصار به برخی از این روایات اشاره می شود .
روایات مربوط به سرزمین فلسطین و شام و حوادث و شخصیت های آن در زمان ظهور فروان است و محور اساسی آن روایات جنبش سفیانی است . که در آن جزئیات نبرد حضرت مهدی ( عج ) با لشگریان سفیانی به تصویر کشیده است .
بنا به نقل روایات ، حضرت مهدی ( عج ) نسخه های اصلی تورات را از درون غاری در انطاکیه و کوهی در فلسطین و از دریاچه طبریه بیرون آورده و با استناد به آن یهودیان را محکوم نموده و نشانه ها و معجزات را برای آنان آشکار می سازد . برخی از یهودیان که بعد از نبرد آزادی قدس جان سالم بدر برده اند تسلیم آن بزرگوار شده و آنان که تسلیم نمی شوند از کشورهای عربی اخراج می گردند .
از آنچه گفته شد چنین برمی آید که بزرگترین جنگهای سفیانی نبرد بزرگ فتح فلسطین و جنگ با حضرت مهدی ( عج ) است که یهودیان و رومی ها در این نبرد سفیانی را پشتیبانی می کنند و غائله با شکست و کشته شدن سفیانی و پیروزی حضرت مهدی ( عج ) و آزادی فلسطین توسط آن حضرت و ورودش به قدس پایان می پذیرد .
از جمله رویدادهای روزگار ظهور امام عصر ( عج ) از زبان روایات ، نخست فتنه ای است که بر امت اسلامی پیش می آید و روایات آن را آخرین و سخت ترین فتنه ها توصیف می کند که بر آنان وارد شده و با ظهور امام ( عج ) برطرف می گردد .
نکته قابل توجه این است که تمام ویژگی های کلی این آشوب با فتنه و سلطه غربی ها و نیز کشورهای شرقی هم پیمان با آنان در آغاز این قرن تطبیق می کند چه اینکه این آشوب را سر ممالک اسلامی و تمام خانواده های آنان را در بر می گیرد .
در خانه ای وجود ندارد مگر اینکه آن فتنه داخل آن شده و هیچ مسلمانی نمی ماند مگر اینکه مورد آسیب آن واقع می شود . "
این فتنه از سرزمین شام ، سرزمینی که دشمنان ما سلطه گری استعماری سیاه خویش را از آنجا آغاز نموده شروع می شود و در نتیجه آشوبی به پا می شود که در زبان روایات به " فتنه فلسطین " معروف است . آشوبی که کشور شام در اثر آن چون آب درون مشک به هم می خورد به " چون فتنه فلسطین بر پا شود منطقه شام دچار آشفتگی و نابسامانی گردد . مانند به هم خوردن آب در مشک و آنگاه که زمان پایانش هزار رسد پایان یافته و اندکی از شما پشیمان می شوید . "
احادیث شریف ، به وجود آورندگان این آشوب را
رومیان ( غربی ها ) و تران باشند ، نام برده و آن گاه که حوادث بزرگی در سال ظهور حضرت مهدی ( عج ) رخ می دهد . آنان نیروهای خود را در رمله فلسطین و در انطاکیه در ساحل ترکیه - - سوریه و در جزیره واقع در مرزهای سوریه - - عراق - - ترکیه مستقر می سازند .
هم چنین روایات از حرکتی یاد می کند که در سوریه توسط " عثمان سفیانی " که از هواداران رومیان و هم پیمان با یهود است بر پا شده و وی سوریه و اردن و احتمالاً لبنان را در قلمرو حکومت خویش در می آورد .
در این روایات نبردی که میان سپاه امام ( ع ) و نیروهای سفیانی رخ می دهد به عنوان حماسه ای بزرگ ذکر شده که از عکا تا صور و انطاکیه در ساحل دریا و در داخل منطقه ، از دمشق تا طبریه و قدس امتداد می یابد .
به طور کلی اهمیت فلسطین و بیت المقدس از دیدگاه قرآن و روایات اسلامی را باید در نکات ذیل خلاصه کرد :
- این سرزمین را خداوند به پیامبران اختصاص داده است .
به طوری که از ابن فارسی نقل شده است بیت المقدس را پیامبران ساختند و در آنجا سکنی گزیدند و در جای جای آن به نماز ایستادند و اینکه مدفن اغلب پیامبران می باشد .
که خداوند بیت المقدس را به اسراء بهترین بنده خود اختصاص داد و معراج آن حضرت از بیت المقدس به سدرة المنتهی انجام پذیرفت و پس از معراج اولی به بیت المقدس فرود آمدند و سپس به مکه مکرمه بازگشتند و اختیار این مکان مقدس از جانب خداوند متعادل امری الهی و یک برنامه آمسانی بود که به دنبال آن و تا ابد قلب مسلمانان با بیت المقدس پیوندی عمیق داشته و خواهد داشت .
- اولین قبله در آنجا قرار دارد و پیامبر ( ص ) قبل از هجرت و سالها پس از آن تاریخ به طرف بیت المقدس نماز می خواند .
اگر آنچه که ذکر شد گویای اهمیت فلسطین از دیرباز تا کنون و روایات مربوط به دوران پیامبر باشد . روایات به جای مانده از آن حضرت در مورد امام مهدی ( عج ) و توصیف عصر ظهور آن حضرت مقام و منزلت این سرزمین را دو چندان نموده و توجه همگان را به خود جلب می نماید .
سرزمینی که از خلقت آدم ( ع ) تا ظهور بنده صالح خداوند و پیروزی ایشان بر ظلم و استبداد درباره آن سخن به میان آمده و از جمله مناطق مهم وقوع حوادث تاریخ اسلام به شمار می رود .
باشد که مسلمانان جهان بیش از پیش به این مکان مقدس عنایت کنند و با تأسی به آیات قرآن مجید ، اقوال و روایت پیامبر بزرگوار اسلام ( ص ) پیوند خود را با فلسطین محکم تر ساخته و در صدد نابودی اشغالگران بر آیند به طوری که مسجدالاقصی را از چنگال آنها بیرون آورند و نفوذشان را از این سرزمین اسلامی به کلی قطع کنند تا بدین وسیله زمینه را برای ظهور امام موعود خویش و نجات اصلی بیت المقدس و نابودی یهودیان - - چنانچه خداوند وعده فتح و نصرت مسلمانان را داده است - - فراهم سازند .
مآخذ :
- علامه طباطبایی : تفسیر المیزان ، جلد سیزدهم ، ص 26 .
- تفسیر ابوالفتوح رازی ، جلد هفتم ، پاورق صفحه 209 به قلم مرحوم شعرانی .
- سید قطب : تفسیر فی ضلال القرآن ، جلد پنجم .
- محمود ، معین احمد : بیت المقدس مدینة کل الأدیان ، دارالصادق ، بیروت ، چاپ اول 1970 .
- کورانی ، علی : عصر ظهور ، ترجمه عباس جلالی ، مقاونت پژوهش سازمان تبلیغات اسلامی .
- سعیدی ، غلامحسین : فریاد فلسطین و حریق مسجدالاقصی ، دارالتبلیغ اسلامی ، 1350 .
- محمود ، عبدالحلیم : بیت المقدس فی الاسلام ، مجمع البحوث الاسلامیه ، قاهره .
- حموی ، یاقوت : معجم البلدان ، جلد اول ، بیروت .
- زرکشی : اعلام المساجد .
- مرتضی ، جعفر : الصحیح فی سیرة النبی ، جلد اول .
- طبری ، محمد بن جریر : تاریخ الطبری ، دارالمعارف مصر .
- ابن کثیر : البدایة و النهایة .
- اندلسی ، عبدبه : العقدالفرید ، دار احیاء التراث العربی ، چاپ اول ، ج 4 و 6 ، بیروت 1408 ه .
- موسوعة الکتب الاربعه فی احادیث النبی و العترة ، اصول الکافی کلینی رازی ، تصحیح و تعلیق محمد جعفر#شمس الدین .
- نیشابوری ، فتال : روضه الواعظین و بصیرة ، المکتب الحیدریه ، نجف ، چاپ اول 1386 ه .
- انصاری ، ابراهیم : مجله مکتب اسلام ، شماره 1 ، سال 13 ، بحث تفسیری و شماره 12 سال 12 .
- بولتن خبری وفا ، جایگاه قدس در اسلام ، سفارت فلسطین در تهران .
- النقشه ، شاکر : اسلام و فلسطین ، بولتن خبری وفا ، سفارت فلسطین در تهران .
