خاک

خاک همان سطح روئی تشکیل شده از مواد نرم و پوشاننده پوسته زمین در قسمتهای خشک آن است . و از آنجا که عوامل تشکیل دهنده خاک نظیر سنگها ، آبها ، آب و هوا و مواد آلی بسیار ، متنوع و فراوانند ، خاک فلسطین نیز علی رغم مساحت کم این سرزمین ، با توجه به گوناگونی سنگها و تفاوت قسمتهایپراکنده آن در شرایط آب و هوایی مختلف ، از تنوع بسیاری برخوردار است .

همچنین فشار ، در انواع خاک از نظر جابه جائی ، ارتفاع و نازکی آن تأثیر داشته و از آن جهت که در معرض از بین رفتن ، تخریب و یا استقرار در نقطه ای می باشد ، قابل بررسی است .

خاک از به هم پیوستن عوامل فیزیکی و شیمیائی حاصل از مواد متعدد پوسته روئی زمین و اجزاء کوچک و نرم متشکل از مواد معدنی با ترکیبی پیچیده به وجود می آید .

[[ پرونده : | نمونه ای از تپه های خاکی در بیرالسبع ]]

خاک بر دو نوع است :

1. خاک سطحی که انواع محصولات کشاورزی در آن رشد نموده و ریشه های انواع گیاهان برای تغذیه و جذب آب در آن نفوذ می کند و با عنوان " خاک کشاورزی " نیز شناخته می شود .
2. خاک زیرین که قسمتی از آن موادمعدنی و موجودات زنده است و ارتفاع آن بین چند سانتی متر تا چندین متر متغییر می باشد .

سنگها عامل اساسی در به وجود آمدن خاک و انواع آن به شمار می آید و به همین خاطر نگاهی به نقشه طبیعی فلسطین تعدد انواع خاک بر حسب گوناگونی انواع سنگ در مناطق مختلف در این سرزمین را آشکار می کند و مشاهده می شود که در کناره دریاها ، مناطق پست ساحلی ، دشتها و حوزه های داخلی نظیر دشت " جرج بن عامر " و همچنین در سرزمینهای پست دره اردن ، خاک از مواد رسوبی حمل شده بدین مناطق از ارتفاعات مجاورشان و به وسیله سیل ، باران و رودخانه ها و یا به عبارتی آبهای جاری دائم و موقت ، تشکیل یافته است .

این آبها ارتفاعات و سنگهای جدا شده از آنها را شسته و مواد نرم و جدا شده را با خود حمل و در سرزمینهای پست رسوب می دهند . امواج دریای مدیترانه و جریانهای ساحلی آن نیز خاک دشت ساحلی را با مواد تجدید کننده که رود نیل در آن می ریزد ، غنی می سازند .

در فلسطین همچنین سفره های سنگی به وجود آمده از رسوبات دریاچه های داخلی به چشم می خورد . نظیر آنچه درمناطق پست دریاچه قدیمی " لسان " وجود دارد . که قسمت عمده آن را سنگهای سخت تشکیل داده و مساحت زیادی از سرزمینهای پست دره اردن و دشت بین دو دریاچه " طبریه " و جنوب " حجر میت " را فرا می گیرد .

انواع خاک در این دشتها و مناطق کم ارتفاع و دره ها از بهترین مناطق مناسب برای کشت انواع میوه ها و سبزیجات به شمار می رود . به ویژه اینکه شرایط ضروری دیگر که برای شکوفایی این نوع از کشاورزی ، نظیر آب کافی و حرارت مناسب لازم است ، که در قمستهای عمده مناطق یاد شده وجود دارد .

ولی انواع خاک در ارتفاعات نظیر مناطق " الجلیل " و " کرمل " و سلسله جبال میانی فلسطین شامل کوههای نابلس ، قدس و الخلیل و همچنین در ارتفاعات جنوبی فلسطین به دلیل تنوع فراوان سنگهای تشکیل دهنده آنها ، بسیار متنوع می باشد . اما علیرغم این تنوع می توان به شباهت و نزدیکی شرائط ایجاد خاک در کوههای میانی ( مرکزی ) فلسطین و بیشتر کوههای کرمل و الخلیل ، اعتراف نمود در قسمتهای عمده دره ها بیشتر سنگهای مولد خاک آهک و گچی می باشند . که هر دو از سنگهای کربن دار ( ذغالی ) هستند که خاک را با مواد آهکی غنی ساخته و خاکی مولد حاصل از تجزیه و تحلیل [کارستی] در سنگهای آهکی ، به وجود می آورند .

دو عامل طبیعی دیگر نیز در تنوع خاک فلسطین مؤثر هستند که عبارتند از :

1. بادهایی که مواد نرم را از خارج فلسطین به ویژه صحرای سینا با خود آورده را با پوششی گسترده از خاک نرم می پوشانند .
2. فعالیتهای آتشفشانی : به ویژه در شمال فلسطین و الجلیل که نوعی از سنگها یعنی همان گدازه های آتشفشانی را از درون زمین خارج می سازد که " بازالت " عنصر اصلی آن بوده و بعد از تجزیه شدن ، غنا و حاصلخیزی را در مناطق انتشارش به زمین می بخشد . دره ها و کوههای فلسطین به جز جنوب خشک آن ، محل کشت درختان میوه . نظیر زیتون انجیر ، انگور ، انواع بادم و سیب در کنار کشت غلات است که آب عمده آن را باران تأمین می کند .

نقش آب و هوا در توزیع گونه های مختلف خاک مشخص است . چه اینکه ارتباط نزدیکی بین توزیع باران و تا حدی حرارت و اختلاف خاکها ملاحظه می شود .

جنوب فلسطین خشک و مساحتی پهناور با خاک نرم و شنی صحرا و میانگین سالانه 50 تا 150 میلی متر بارش باران است . این ناحیه همچنین درجه حرارت بسیار متغیر داشته و میزان تبخیر آب آن نیز بالاست در حالی که خاک قرمز و زرد در مناطق مرطوب دامنه کوههای قدس ، نابلس و الجلیل با باران سالیانه 600 میلی متر پراکنده است .

نقش واقعی سنگها و عناصر آب و هوایی در به وجودآمدن و پراکندگی انواع خاک در بررسی ذیل و همچنین انواع خاک و ویژگیهای هر یک در فلسطین به خوبی به چشم می خورد .

انواع خاک : علی رغم تعدد تقسیم بندیهای خاک و معیارهای هر یک ، باید اذعان داشت که بهترین تقسیم بندی تقسیمی است که براساس عوامل آب و هوائی - کوهها و مواد عالی تشکیل دهنده مواد خاک ، استوار باشد لذا می توان به طور خلاصه خاک فلسطین با همه تنوع آن را به دو دسته اصلی و دو دسته ثانوی تقسیم نمود . که این 4 گروه عبارتنداز : خاک مناطق خشک ، مناطق شبه خشک و خاک مناطق مرطوب و شبه مرطوب .

اما تقسیم بندی آب در برخی منابع به دو گروه خاک دریای مدیترانه و خاکهای مناطق خشک عملاً از تقسیم بندی اول خارج نیست و تنها اختلاف در روش و شیوه پرداختن به مسأله است و تقسیم اول و موثق تر ، ساده تر و دور از پیچیدگی تخصصی است .

1. خاک مناطق خشک و شبه خشک :

این خاک به خاک صحرائی نیز معروف است و در قسمتهای مختلف جنوب فلسطین از دشت الخلیل ، منطقه بیرالسبع و غزه تا خلیج عقبه دیده می شود .

خاک صحرائی که همه منطقه " النقب " ( نک : نقب ) را فراگرفته به گونه ای است که آن را به فلاتی تقریبا خشک تغییر داده و به طرف مناطق الخلیل و بیرالسبع و غزه در شمال امتداد می یابد . علی رغم تنوع این مجموعه که به دلیل تنوع سنگهایی است که این خاکها از آن تشکیل یافته اند آنها در بسیاری از ویژگیها و خواص مشترکند . به عنوان مثال همگی رنگهای روشن زرد و خاکستری ، ترکیبی ساده ، و چسبندگی تقریبا اندکی دارند . به استثناء خاکها که بهوسیله باد به این منطقه آمده شده اند نظیر خاکهای خیلی نرم یا تپه های شنی ، که خاکهایی فقیر و غیر زراعی هستند و یا به دلیل نازکی و عدم ضروری برای کشاورزی مناسب نمی باشد . به خصوص مواد عالی که نسبت بالای نمک در ترکیب آنها نیز مزید بر علت گردیده است .

وضعیت آب و هوایی خشک ، درجه حرارت زیاد ، تبخیر ، بارش کم ، از بین رفتن آبهای لازم برای کشاورزی نیز به شرایط فوق افزوده می شوند . بنابراین کار کشاورزی در این مناطق تلاش بسیاری برای اصلاح خاک و آوردن آب می طلبد این مناطق تنها چراگاه گله هایی است که از پوشش پراکنده علف در آن استفاده می کنند . اقسام این نوع خاک عبارتند از :

1. خاک سیاه : این خاک در جنوب " نقب " ، دره های مرکزی و قسمتهای بلند آن و همچنین در دشتهای جنوبی و شرقی " نقب " و در سایر قسمتهای کناره صحرای " عربه " وجود دارد .

این خاک از سنگهای محکم آهکی و دولومیتی و گچی و چخماق به خصوص در قسمتهای بلندتر تشکیل می یابد . اما دردشتهای جنوبی و شرقی خاک سیاه در شکافها و سوراخ سنگها دیده می شود که از ارتفاعات و دامنه های مشرف به آنجا راه یافته اند . در هر دو منطقه عمق خاک از هشتاد سانتی متر تجاوز نمی کند در حالی که همین عمق در خاک] سیاه [بطور متوسط بین 15 تا 40 سانتی متر است .

رنگ این خاک غالبا زرد روشن بوده و از خاکی نرم و غنی با تکه های کوچک سنگ تشکیل یافته است که با لایه سنگی تقریبا انبوهی متمایز است . بگونه ایکه برخی از دانشمندان آن را " صحرای سنگی " نیز نامیده اند . این خاک بجز در قمستهای دشت و بخاطر کمی املاح ، فاقد ارزش کشاورزی است .

1. خاک ( رس ) نرم : خاکی است که در درجه اول به وسیله باد و به میزان زیاد و سپس به وسیله آبهای جاری ( بارانها و سیلها ) و به مقدار کم آورده می شود . این خاک از مناطق دور به وسیله باد و از مناطق نزدیک که به وسیله آب به فلسطین منتقل می شود . خاکی غباری و نرم و سست است که در بسیاری از مناطق ارتفاع آن به چندین متر می رسد و رنگ آن زرد و یا زرد روشن بوده و گاهی با شن نیز مخلوط است که این امر موجب خشونت کم آن در قسمتهایی از سرزمین فلسطین گردیده است . مهمترین مناطق پراکندگی این خاک ، شمال و شمال غربی " نقب " به طرف مناطق بیرالسبع و غزه می باشد و نسبت انواع نمک] اسید] به 20 تا 30% و نسبت مواد آلی به 2/1 تا 3% می رسد . در حالی که این نسبت به در شکل مخلوط آن با شن به ترتیب 1 - 6% و 03% تا 01% می باشد . این خاک برای برخی کشتهای آبی به خصوص جو مناسب بوده و اعتقاد براین است که این خاک سابقه چندانی در فلسطین نداشته و عمر آن از سه تا چهار هزار سال تجاوز نمی کند .
2. خاک شنی و تپه های شن : در کنار خاک نرم در بسیاری از مناطق شمالی " نقب " با افزایش نسبی تپه های شنی در مناطق شمال غربی تا صحرای سینا ، جنوب و جنوب غربی منطقه بیرالسبع خاک شنی به چشم خورده و مساحت بزرگی را می پوشاند . این خاک از ذرات شن که به وسیله باد از مناطق مجاور آورده می شود تشکیل می یابد . شن در این مناطق به صورت صاف و تپه ای بوده و مشرف بر زمینهایی با خاک نرم و دیگر انواع خاکهای صحرایی در این مناطق است .

میزان اسید خاک 21 - 5% کم است و مواد غذائی در آن تقریبا وجود ندارد و به طور کلی سخت و محکم است . به خاطر وجود اکسیدهای آن در خاک سیلیکاتی آن به رنگ زرد مایل به قرمز می باشد .

این خاک آب را جذب کرده و انواع نمک در آن بسیار کم و بلکه وجود ندارد بنابراین رسوب آب در آن زیاد ، و در شرایط آب و هوایی حاکم بر آن آماده ، انتشار پدیده ای خاص ( یعنی بالا آمدن به سوی سطح در لوله های باریک - خاصیتموئینگی - ) می باشد . همچنین فاقد مواد لازم برای کشاورزی است . اما برای غرس درختانی که ریشه های بلند داشته و مقاومند ، مناسب است .

[[ پرونده : | جغرافیة فلسطین ، ص 65 ]]

1. خاک صحرائی چسبنده و چسبنده خشن : خاکی است که آبهای جاری نظیر باران و سیل آن را جابه جا و از مناطق بلند به طرف مناطق پست میانی ( مرکزی ) و جنوبی " نقب " در دشت الخلیل آورده است .

چسبنده های خشن معمولاً از تکه های کوچک و سنگ و ریگهایی همراه با خاک نرم تشکیل یافته که به علت داشتن نمک فراوان برای کشاورزی نامناسب است . ولی خاک صحرایی چسبنده ، موادی نرم داشته که از رسوبات نرم تشکیل یافته و به رسوبات دریاچه " لسان " شناخته می شود . ( به دلیلنسبت به شبه جزیره " لسان " در بحر میت و دریاچه قدیمی لسان ) . این خاک در صحرای اردن و قسمتهای شمالی صحرای " عریه " در جنوب بحر میت پراکنده است .

امکانات کشاورزی در این خاک به خصوص در هنگام فراوانی آب ، خوب بوده و واحه " اریحا " بهترین مثال آن می باشد .

1. خاک ریگزار : این نوع خاک بعضی از مناطق از شمال " نقب " و وسط آن پراکنده بوده و همچنین خطی منقطع بردامنه های شرقی کوههای الخلیل و قدس را تشکیل می دهد خاک سفید که از سنگهای آهکی و گچی تشکیل یافته رنگی سفید تیره دارد : همچنین با گردوغبار صحرا که به وسیله باد جابه جا می شود نیز مخلوط است . ارتفاع آن کم و بین 20 - 50 سانتی متر بوده ، ترکیباتش شن ، خاک و پر از ریگ و سنگریزه است . نسبت مواد آلی آن بین 1% تا 2% و میزان نمک آن متوسط به بالا می باشد و پس از اصلاح برای کشتهای محدود مناسب است .

آنچه از مناطق کشاورزی خشک و شبه خشک فلسطین باقی می ماند ، دامنه های سنگی عاری از پوشش خاک ، یا پوشیده شده از قطعات سنگهای بزرگی است که همین امر آن را برای کشاورزی یا به وجود آمدن یک پوشش طبیعی گیاهی قابل ذکر نامناسب نموده است .

1. خاک مناطق مرطوب و شبه مرطوب :

مجموعه ای از این خاکها در قسمتهای شمالی و مرکزی واقع در شمال نقب و منطقه بیرالسبع ، غزه و جلگه الخلیل پراکنده است و اثر قسمتهای سنگی عاری از پوشش خاک در کوهها و ارتفاعات را از آن کم کنیم ، بیشتر خاک این مجموعه برای کشاورزی به هر شکل و با تفاوت در تولید و حاصلخیزی ، مناسب است .

باتوجه به تأثیرپذیری شدید این نوع خاکها از آب و هوای مدیترانه و عناصر آن ، خاک دریای مدیترانه نیز خوانده می شود . و از نظر ویژگیها به طور کلی شباهت زیادی به خاک کشورهای مشرف بر دریای مدیترانه دارد البته با لحاظ تأثیر موقعیت فلسطین در شرق حوزه این دریا که در ایجاد ویژگیها مؤثر است . انواع این خاک عبارتند از :

1. خاک کرکار یا خاک شنی قرمز ( رس ) : آهک و شن عناصر اصلی این خاک را تشکیل می دهند و این خاک عمیق و تقریبا قرمز رنگ است . که اصل آن به تپه های شنی قدیمی در سلسله تپه های ثابت در امتداد دشت ساحلی مشرف بر دریای مدیترانه از دورترین نقطه و در شمال تا دورترین نقطه در جنوب به خصوص در جنوب سارونه باز می گردد . اگر این خاک به سطح زمین نزدیک شده ( ارتفاع آن کم باشد ) ، کار کشاورزی را مشکل نمود . اما برای کشاورزی ، و در صورتعمیق بودن - و برای غرس مرکبات بسیار مفید است .

نوع دیگر شبیه به این خاک ، خاک شنی قرمز ( رسی ) و غیر چسبنده نسبت آن است که در اصل از خاک کرکار ( رس ) یا تپه های شنی جدید و پراکنده در ساحل فلسطین ناشی شده است . این خاک علی رغم نمک آن در برخی حالات از بهترین نوع خاک برای کشت مرکبات در فلسطین به شمار می رود . این نوع خاک شنی قرمز غیر چسبنده در بسیاری از مناطق خاص خود قشری از خاک چسبنده با ارتفاعی اندک داشته که در کشت مرکبات بسیار مؤثر است و در فلسطین بنام " خاک نزاره " معروف بوده و باگذشت زمان سخت می شود .

این مجموعه از خاک ساحلی را در امتداد ساحل فلسطین و دریای مدیترانه ( سلسله هایی ) از تپه های شنی جدید متحرک و ثابت ( یا ثابت شده با گیاهان ) همراهی می کند . و آن خاکی است از اصل داخلی یا ناشی از دریا که ارتفاع آن به چندین متر می رسد . همچنین برای کشت محصولات آبی مناسب بوده و به شکل نواری طولانی در طول دریای مدیترانه و ساحل فلسطین امتداد می یابد .

1. خاک چسبنده : که در دشتها و حوزه های پست داخلی نظیر دشت مرج بن عامر ، دشت بطوف و در باریکه طول حاشیه کوههای الجلیل ، نابلس ، قدس و الخلیل ( یعنی کوههای مرکزی ) به چشم می خورد .

نوعی خاص از این خاک - خاک ویرتیسول - در دشتهای یاد شده و دشت حوله نیز پراکنده است . خاک ویرتیسول خاکی غنی و نرم است که بعد از خشک شدن شکست برداشته و به طور کلی خاکی حاصلخیز است . اما خاک چسنبده و پراکنده در مناطق یاد شده ، به جز دشت " حوله " از رسوباتی با عمر کم تشکیل یافته و عمقی تقریبا زیاد با رنگی روشن دارد . این خاک عمق نسبتا خوب و ساختمانی چسبنده داشته و بسیار حاصلخیز است . توان حاصلخیزی خاک مورد بحث در قسمتهای مهم فلسطین با تجدید عناصر و مواد تشکیل دهنده آن بر اثر سیلها ، بارانها و آبهای جاری ، تجدید می گردد که در نتیجه این سیلها با موادی چسبنده از ارتفاعات اطراف یا برکه های آب موجود در دشتها و دره ها ، هر سال ، به این منطقه آیند . قسمتهای پست و کم ارتفاع نیز در معرض آبگیرهای و برکه های موقت آب که به دلیل نفوذ ناپذیری اندک این خاک تشکیل می گردند بوده و خاک دشتی که سطح بزرگی از دشتهای جنوب شرقی غزه را پوشانده است ، نیز در ردیف این خاک می باشد . این نوع خاک تقریبا عمیق بوده و مقدار رس آن بالا و به طور کلی برای کشاورزی مناسب است . از موادی چسبنده و انبوه شده به دلیل قوت رسوبگذاری تشکیل یافته و همین عامل تمیز آن از دو نوع خاک ذکر شده در قبل که سطح روئی آن را می پوشاند ، گردیده است .

1. خاک شنزار بسیار نرم : خاکی قوی ، عمیق و حاصلخیز بوده که در " تپه ها " و دامنه های کم شیب در امتداد کوههای مرکزی فلسطین ( نابلس ، قدس تا کوههای الجلیل ) ، کوههای الخلیل و حوزه های پست و کم ارتفاع و باریکه های میان کوهها به چشم می خورد و کشاورزی در آن بسیار متنوع است . حاصلخیزی آب به دلیل فراوانی مواد مختلفی است که در آن وجود داشته و از کوهها ( به وسیله باران و سیل ) بدان جا منتقل شده اند .

و خاک کوهی نظیر خاک " تیراروزا " به خاک جنگلی با ساختمتانی متوسط ، خاک بازالتی و خاک رندزینا را شامل می گردد . بنابراین ، این خاک مخلوطی از خاک بسیار نرم و سست با ریگ و سنگریزه های نوک تیز است .

1. خاک تیراروزا : ( خاک قرمز ) : خاکی قرمز و بسیار کم عمق ( کمتر از 50 سانتی متر ) که در بیشتر مناطق بوده و بردامنه ها و شیبهای نرم ، کوههای مرکزی ( میانی ) فلسطین ، الجلیل و کرمل و همچنین سنگهای آهکی و دولومیتی پراکنده در تپه های مذکور ، دیده می شود .

تیراروزا در وهله اول در نتیجه از هم پاشیدگی سنگهای آهکی به وسیله فعل وانفعالات شیمیائی و سپس به دلیل از هم پاشیدگی بقایای سنگهای آهکی و دولومیتی در خود خاک ، به وجود می آید .

این نوع خاک به دلیل مشابهت زیاد با نوع سنگهای تشکیل دهنده آن و آب و هوایی معتدل و مرطوب کوهستانی به وجود آورنده آن ، خاکی حاصلخیز می باشد که انواع گیاهان بیشه ای و علفی در قسمتهای کم ارتفاع آن رشد می یابد .

1. خاک جنگلی : که در ارتفاعات میانی ( مرکزی ) و شمالی فلسطین که دارای رطوبت و باران کافی برای تشکیل چنین خاکی است . پراکنده بوده ، رنگی تیره مایل به سیاه داشته و نرم با عمقی بین 40 تا 70 سانتی متر و حاصلخیزی بسیار می باشد . و در قسمتهای کم عمق پوشیده از گیاهان علفی و مرتعی است .

این خاک از سنگهای آهکی و کانگلومیر و نوعی خاص از سنگهای آهکی که در فلسطین بنام " ناری " مشهور است ، تشکیل یافته و همین لایه آهکی است که قسمتهای پراکنده ای از مناطق کوهستانی و دامنه های آن را می پوشاند . و نسبت مواد آلی در آن بین 3 - 12% می باشد .

1. خاک رندزینا : بر انواعی از خاک که در درجه اول از سنگهای سست و یا سنگهای آهکی تشکیل یافته باشد . اطلاق می شود . خاک رندزینا در دو منطقه از فلسطین دیده شده است . یکی در ارتفاعات به خصوص در کوههای الجلیل و سلسله جبال میانی ( مرکزی ) فلسطین و دیگر در قسمتهای پست دره اردن . در ارتفاعات ، این خاک از سنگهای سست به وجود آمدهو ارتفاع آن بین 40 تا 70 سانتی متر متغیر است . رنگی بین خاکستری روشن و قهوه ای داشته و سرشار از مواد آهکی است . مواد آلی به جز در قسمتهای که رنگی تیره و عمقی بیشتر دارند بسیار کم بوده و برای کشت حبوبات و محصولات مشابه مناسب است . اما در قسمتهای پست وادی اردن زمینه خاک رندزینا نرم و نتیجه رسوبات دریاچه قدیمی این ناحیه است ، رنگش خاکستری ، عمیق و بسیار حاصلخیز است .

اما نسبت بالای نمک در آن در توان تولیدش تأثیر گذارده و کار کشاورزی را دچار مشکل نموده آن بین 1 - 3% است .

1. خاک بازالت : در شمال فلسطین به خصوص قسمتهای شرقی در ارتفاعات بلند و کوتاه الجلیل ، یعنی محل استقرار سنگهای بازالت و آتشفشانی به شکل سفره های به جا مانده ، مساحت زیادی را می پوشاند . رنگ آن تیره ، تقریبا نرم و عمق آن به جز در برخی قسمتهای محدود ، 50 سانتی متر است . به طور کلی حاصلخیزی خوبی داشته و مواد آلی آن بین 1 - 2% است .
2. خاک سفت : خاکی است که مساحت اندکی را فراگرفته و در منطقه دشت " حوله " و قسمتهای پست دریاچه سابق دیده می شود . از بقایای گیاهی تجزیه شده به وجود آمده و رنگی سیاه دارد . برای کشاورزی نامناسب است ولی برای غنی سازی انواع دیگر خاک مناسبی باشد . ارتفاع آن بین 1 تا 8 متر است . از آنچه گذشت . ملاحظه می شود که زمینهایی با خاک خوب و طبقه بندی شده در قسمت اول در مناطق دشتهای ساحلی و داخل قرار داشته و همان مناطق بین کوههای الجلیل ، سلسله جبال مرکزی فلسطین و قسمتهای پست شمالی بوده که در حال حاضر همان مناطق استقرار صهیونیستها در فلسطین است .

مآخذ :

1. نقشه زمین شناسی فلسطین : مقیاس 000,2501 .
2. نقشه خاک فلسطین : مقیاس : 000,2501 .
3. Reifenberg, A : The Soils of Palestine, London 1947.