تاریخ نویسان فلسطین

نگارش حوادث مهم در فلسطین بر روی پیکره ها ، مجسمه ها ، تخته سنگها ، مهرها و دیوار معبدها از قدیمی ترین دورانها آغاز گشت .

در این نقشهای نوشته ، نام خدایان و پادشاهان و حکام و رؤا و محل نبردها و زمان آنها و شمار اسیران و غنایم جنگی ثبت می شد . این آثار از دورانهای گوناگون به جای مانده است . برخی به زبان کنعانی و برخی دیگر به زبان عبری یا مصری و برخی دیگر هم به آشوری ، یونانی ، لاتینی ، نبطی یا عربی نوشته می شد .

ثبت این وقایع برپایه تسلسل زمانی و رابطه شان با موقعیتها یا اقوام مخصوصی صورت گرفته است و به شکل سالنامه ها یا مجموعه های خبری و تاریخی حفظ می شد .

طبیعی بود که پیرامون اینها داستانها و افسانه ها و حکایتهای عجیب بافته شود ، به ویژه در زمینه موضوعاتی که به خدایان و عقاید دینی مربوط می شد . به ویژه در فلسطین که سفرها و کتابهای پیامبران نازل گشت و جنبه قدسیت پیدا نمود . علاوه بر تعالیم دینی بسیار ، از اخبار گذشتگان نیز در اینها روایت شده است . به تدریج و به مرور زمان حوادث تاریخی با موعظه ها و ادعیه و پیشگوئیها آمیخته شد .

سپس در دورانهای یونانی و هلنی ( نک - : هلنستی ، دوره ) و رومی برخی تألیفات تاریخی صورت گرفت که به مطرح کردن حوادث گذشته از دیدگاههای مختلف می پرداخت و خواننده را به مقایسه و تفکر درباره آنها وامیداشت . بدین ترتیب زمینه برای پیدایش " علم تاریخ " فراهم گشت ، علمی که تنها به ثبت حوادث گذشته اکتفا نمی کرد بلکه به بررسی و عبرت آموزی از آنها نیز می پرداخت .

احتمالاً یکی از مشهورترین تاریخ نویسانی که در فلسطین در دوره رم می زیستند ، یوسیفوس فرزند ماتیاس بود . او در سال 238 در بیت المقدس به دنیا آمد و سپس به یک خانواده رومی پیوست که نام یوسیفوس فلاویوس بر او نهادند . از تألیفات وی دو کتاب بیشتر از بقیه مشهور شد و از مآخذ مهم به شمار می روند یکی " تاریخ باستانی یهود " و دیگری " تاریخ جنگهای یهودیان " است .

در همان دوره ، یوستوس طبرانی نیز شهرت یافت . وی رقیب یوسیفوس شمرده می شد و کتابی درباره شورش یهودیان علیه رومیان در سالهای 270 - 266 تألیف کرد .

پس از آن قدیس یوستینوس ( 165 - 100م ) شهرت یافت . وی از پدر و مادری بت پرست در نابلس به دنیا آمد ، در همان جا رشد یافت و بزرگ شد سپس در ابسوس فلسفه یونانی آموخت و بعد به رم منتقل شد . او پس از آنکه به مسیحیت ایمان آورد ، زندگی خود را وقف دفاع از آن در برابر یهودیان نمود . او کوشش کرد تاریخ را با دیدی فلسفی - دینی تفسیر کند و میان عقاید مسیحی و فلسفه یونانی هماهنگی به وجود آورد . بعدها به ترویج افکار مخرب متهم شد . رومیها او را به اعدام محکوم کردند و کلیسا او را از شهیدان محسوب نمود .

برای بزرگترین تاریخ نویس قدیمی فلسطین ، اسقف یوسیپوس قیسرانی ( 339 - 260م ) است وی در قیساریه بزرگ شد و نزد امپراتور کنستانتین اول جایگاه والایی یافت . از تألیفات وی " تاریخ جهان " است که وقایع تاریخی مهم را در دو زمینه به موازات هم ثبت کرد ، یکی وقایع تاریخی دنیوی و دیگری وقایع تاریخی دینی که که از زمان حضرت ابراهیم آغاز می شد و به زمان کنستانتین خاتمه می یافت . پس از آ ن کتاب " زندگی کنستانتین " و کتاب " تاریخ کلیسا " از بدو تأسیس تا سال 324م را تألیف کرد که در دورانهای بعدی تأثیر فراوانی به جا گذاشت .

پس از فتح کشور توسط مسلمانها ، توجه مردم به رشته های گوناگون علوم افزایش یافت . فلسطین با سایر کشورهای عربی و اسلامی ارتباط یافت و بسیاری از محققان به آنجا سفر کرده و در آنجا اقامت گزیدند . بسیاری نیز در طلب علم از آنجا به مناطق دیگر سفر کردند . در آغاز ، کوشش طالبان علم در جمع و گردآوری حدیث پیامبر و شناسایی راویان حدیث و زندگینامه آنان صرف می شد . سپس به ثبت و تدوین وقایع کشورگشائیهای مسلمانان پرداختند و سرانجام توجه خود را به بررسی اخبار ملتهای باستانی و تاریخ بشر به طور کلی معطوف کردند .

یکی از قدیمی ترین تاریخ نویسان فلسطینی موسی بن سهل بن قادم رملی است که به سال 262ه - /870م در رمله وفات یافت . او کتاب " من نزل فلسطین من الصحابه - صحابیان پیامبر که در فلسطین اقامت گزیدند " را تألیف کرد و بسیاری از مؤخان بعدی از وی نقل کردند .

سلیمان بن احمد طبرانی ( 360 - 260ه - ) در قرنهای سوم و چهارم به تألیف سه کتاب به نام صحابیان پرداخت ، المعجم الکبیر فی اسامی الصحابه - نام و راه بزرگ صحابیان ، و المعجم الاوسط فی غرائب شیوخه - یادواره میانی در حوادث غریبی که به شیوخ صحابیان نسبت داده می شود و المعجم الاصغر فی اسامی شیوخه - نام واره کهتر درباره نام شیوخ یا بزرگان صحابیان . طبرانی همچنین کتاب " الاوائل " راتألیف کرد .

در قرن چهارم مطهربن طاهر مقدسی ظهور کرد که در سال 355م کتاب مهمی را به نام " البدء و التاریخ - آغاز و تاریخ " تألیف نمود . این کتاب را هوار شرق شناس فرانسوی در سال 1906 در شش جلد منتشر کرد . مطهر در این کتاب کوشش نمود فلسفه را با تاریخ در آمیزد و حوادث تاریخی را از یک دیدگاه کلی و در چارچوب یک نظام متکامل اندیشه ای بیان کند .

ابوالفضل محمدبن طاهربن علی بن احمد شیبانی مقدسی معروف به ابن القیسرای ( 507 - 448ه - ) در قرن پنجم هجری می زیست . او دو کتاب تألیف کرده است . یکی به نام " تاریخ اصل الشام و معرفه الائمه منهم و الاعلام " که مفقود شده است و دیگری به نام " الانساب المتفقه فی الخط و المتماثله فی النقط و الضبط - نسبهایی که در خط یکسانند و از نظر نحوه نگارش و نقطه نگاری همانند هستند " بود که در سال 1858م در لیدن به چاپ رسید . در قرن ششم هجری و تا نیمه قرن هفتم تاریخ نویسانی از خانواده جماعیلی برخاستند . نخستین آنان ابن قدامه تقی الدین عبدالغنی بن عبدالواحد جماعیلی - مقدسی ( 600 - 541ه - ) صاحب کتاب " الکمال فی معرفه اسمأالرجال " بود . دوم ضیاءالدین محمدبن عبدالواحد احمد جماعیلی - مقدسی ( 643 - 569ه - ) بود که چندین کتاب تاریخی مانند " مختصر تاریخ فرات " و " مختصر تاریخ جرجان " و " فضائل الشام " و " سیره المقادسه - سیرت بیت المقدسیان " را تألیف نموده است .

از بزرگان تاریخ نویس قرن هفتم هجری شهاب الدین عبدالرحمان بن اسماعیل بن ابراهیم ابوشامه ( 665 - 599ه - ) بیت المقدسی و دمشقی مسکن است

مشهورترین تألیفات وی " کتاب الروضتین فی اخبار الدولتین " یعنی دولت نوری و دولت صلاحی است که یکی از مهم ترین منابع جنگهای صلیبی می باشد . پس از آن کتاب " ذیل الروضتین " را تألیف کرد و " تاریخ ابن عساکر " را خلاصه نمود همچنین کتابهای " تاریخ دمشق " و " کشف حال بنی عبیدالفاطمیین " را به رشته تحریر درآورد .

در قرن هشتم شاهد یکی از بارزترین تاریخ نویسان فلسطین ، اگر نه بارزترین آنها ، هستیم . او صلاح الدین خلیل بن ایبک صفدی است ( 764 - 696ه - ) که ادیب و شاعر و نثرنویس و لغت شناس بود . کتاب " الوافی بالوفیات " که یکی از بزرگترین کتابهای میراث عربی است از وی می باشد . در این کتاب زندگینامه مردان اسلام در هشت قرن ذکر شده است و فریتز کرنکو عرب شناس درباره آن گفته است " ما در کتاب وافی زندگینامه هایی را می یابیم که هرگز در کتابهای دیگری که موضوعشان مشابه وافی است نمی یابیم " . صفدی در کشورهای مصر و شام گشته گنجینه های کتاب این کشورها را دیده بود و این امر وی را در تألیف کتاب بزرگش حاوی چهارده هزار زندگینامه ، یاری داد . مقدمه کتاب جالب ترین مطلبی است که " یک مورخ درباره اصل تاریخ نگاری تدوین کرده است و نشانه وسعت معلومات وی و پژوهشها و دقت نظر او می باشد . " و از دید واقع بینانه درباره تاریخ حکایت دارد .

این مقدمه به صورت یک کتاب جداگانه به چاپ رسیده است . صفدی " درستگویی " را شرطی برای تاریخ نگار دانسته است که " وقتی مطلبی را نقل می کند ، هم لفظ و هم معنی را رعایت می کند ، و چنان نیست که مطلبی را از حافظه بگیرد و سپس ثبت کند ، نیز نام کسی را که از وی نقل کرده یاد می کند . " او در اشاره به دوری تاریخ نگار از تعصب و رعایت امانت علمی گفته است که " بر تاریخ نویس است که اسیر هواهای خود نشود و در ستایش کسی را که دوست دارد افراط نورزد و درباره دیگران کوتاهی نکند . او باید آن قدر دادور باشد که بتواند هوای خود را مقهور کند و راه انصاف درنوردد . " صفدی خود در آنچه نوشته است به همه این اصول مقید و تاریخ نویسی مورد اعتماد بود که می شد به آرا و عقاید وی استناد ورزید .

از کتاب " الوافی بالوفیات " تاکنون سیزده جلد به چاپ رسیده است .

در قرنهای هشتم و نهم یکی از نوابغ علم تاریخ یعنی حافظ احمدبن حجر عسقلانی ( 801 - 773ه - ) از فلسطین برخاست . وی در قاهره می زیست و بیش از 150 کتاب تألیف نمود که مشهورترین آنها : کتاب " الدررالکامنه فی اعیان المائه الثامنه " در چهار جلد و کتاب " تهذیب التهذیب " درباره رجال حدیث در 12 جلد است .

پیش از آنکه به دوران عثمانیها در فلسطین برسیم لازم است از تاریخ نویس بزرگی یاد کنیم که در اواخر دوران ممالیک ظهور کرد . او عبدالرحمن بن محمدبن عبدالرحمن علمی مقدسی ( 928 - 860ه - ) است که کتاب مهمی را با عنوان " الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل " تألیف کرد که معلومات بسیاری در آن وجود دارد و یکی از منابع اصلی تاریخ فلسطین محسوب می شود .

دوران عثمانیها در فلسطین از سال 1017م تا سال 1917 به عقب افتادگی و رکود و خمودگی فعالیتهای فکری و فرهنگی شناخته شده است و در این دوران تنها شمار اندکی از علما شهرت یافتند که میان آنان عده ای تاریخ نگار بودند ، مانند :

1. ابن مفلح محمدبن ابراهیم بن عمربن مفلح رامینی مقدسی ( 1011 - 930ه - ) که در دمشق به دنیا آمد و همان جا وفات یافت . از تألیفات وی می توان " تاریخ عام " ، " تاریخ دمشق " ، " تواریخ الانبیاء " و " اخبار ملوک مصر " را نام برد .
2. حسن بن محمد بورینی ( 1024 - 963ه - ) صاحب کتاب " تراجم الاعیان من ابناءالزمان " . او یکی از مشهورترین نویسندگان و تاریخ نگاران این دوره به شمار می آید .
3. مرعی بن یوسف بن ابی بکر کرمی مقدسی ( متولد 1033ه - ) که از بزرگان فقها بود و به ادبیات و تاریخ نیز اشتغال می ورزید . نزدیک به هفتاد کتاب نوشته است ، از جمله : " نزهه الناظرین فی تاریخ من ولی مصر من الخلفأ و السلاطین " رساله " قلائد العقیان فی فضائل آل عثمان - گردنبندهای زرناب در فضیلتهای عثمانیان " و رساله " الکواکب الدریه فی مناقب المجتهد ابن تمیمه " .
4. ابراهیم بن حناالعوره که در اواخر قرن هیجدهم در عکا به دنیا آمد و از سال 1816م در دیوان ایالت عکا اشتغال داشت . او حوادث دیار شام را در آن دوره گرد آورد و از آنها کتابی به نام " تاریخ ولایه سلیمان پاشاالعادل " تألیف کرد ، که یکی از مهم ترین منابع درباره دوره جزار و بازماندگانش در فلسطین ، و همچنین درباره روابط میان ولایتهای صیدا و عکا با مرکز سلطنت عثمانی به شمار می آید .

در دوران معاصر نیز فلسطین در نهضت نوین عربی پس از اعلام قانون اساسی عثمانی در سال 1908 شرکت داشت و بسیاری از جوانان فلسطینی به دانشسراها در جاهای گوناگون روی آوردند و نام بسیاری از فرزندان این دیار در آسمان ادبیات و هنر و علوم گوناگون درخشیدن گرفت . اما بیشتر اینان در دوران قیمومیت انگلیس و حمله صهیونیستها به میهن شان ناگزیر شدند از وطن مهاجرت کنند و در سایر کشورهای عربی اشتغال یابند . در ذیل نام مشهورترین تاریخ نویسان فلسطینی را برمی شماریم :

1. احسان نمر : در سال 1905 در نابلس به دنیا آمد و کتابهای " تاریخ نابلس و البلقاء " و " تاریخ الحمدانیین " و " بطولات الجزائریین - قهرمانیهای الجزائریها " را تألیف کرد .
2. اکرم زعیتر از متولدان نابلس است ، و تاکنون در زمینه های سیاسی و میهنی فعالیت داشته است . تألیفات بسیاری درباره " مسأله فلسطین " و " تاریخنا " و " التاریخ الحدیث " دارد ، و نیز یک رساله درباره اتحاد ( با مشارکت ساطع حصری و کامل مروه ) تألیف کرده است .
3. محمد عزه دروزه : از متولد شدگان در نابلس است ، و از زمان عثمانیها و دوره قیمومیت تاکنون در زمینه سیاسی و میهنی فعالیت دارد . کتابهای زیادی منتشر کرده است ، از جمله : " حول الحرکه العربیه الحدیثه " در شش جلد و " الوحده العربیه " ، " مختصر تاریخ العرب و الاسلام " ، " مشاکل العالم العربی " و " مأساه فلسطین " و " جهاد الفلسطینین " .
4. مصطفی مراد دباغ : متولد شده در یافا است . کتاب جامعی به نام " بلادنا فلسطین " در 12 جلد تألیف کرده است . کتابهایی نیز درباره " قطر : گذشته و حال " و درباره " الجزیره العربیه " منتشر کرده است . همچنین " الموجز فی تاریخ فلسطین " و " القبائل العربیة و سلائلها فی بلادنا " از تألیفات اوست .
5. درویش مقدادی : متولد شده در طیبه است . از کتابهای وی " تاریخ الامه العربیه " و " تاریخنا " و " تاریخ الکویت و آثارها " شهرت یافته است .
6. عارف عارف : متولد شده در بیت المقدس است . از تألیفات وی می توان " المفصل فی تاریخ القدس " ، " تاریخ غزه " ، " تاریخ بئرالسبع و قبائلها " ، " القضأ بیت البدو " و " تاریخ الحرم القدس " را نام برد . مشهورترین کتاب وی " النکبه " در هفت جلد است .

از دیگر تاریخ نویسان مشهور فلسطینی می توان دکتر نیکولا زیاده ، دکتر عرفان شهید ( قعوار ) ، دکتر نبیه امین فارس ، دکتر عبداللطیف الطیباوی ، دکتر بندلی جوزی و نیز استادان عبدالله مخلص و محمد رفیق تمیمی را نام برد .

مأخذ :

1. الموسوعة الفلسطینیة : المورخون ، المجلد الرابع ، 1984 .