عکا ( شهر - )

الف - محدوده طبیعی شهر :

1 - موقعیت جغرافیایی :

شهر عکا در شمال خلیج عکا که از مهمترین خلیج های دریایی در ساحل دریای مدیترانه شرقی به شمار می رود ، قرار گرفته است . شهر عکا در میان کوه ناقوره در شمال و کوه کرمل در جنوب قرار گرفته است . به همین لحاظ است که موقعیت این شهر اهمیت خاصی را دارا می باشد و همین امر باعث شده است کوه الجلیل و برکه های رود نعامین در قسمت شرقی شهر امتداد یابد .

به خاطر موقعیت خاص جغرافیایی شهر است که در مراحل اولیه شکل گیری این شهر دفاع از آن به سهولت انجام می گرفته است زیرا این شهر به وسیله موانع طبیعی احاطه شده است چون این موانع طبیعی بوده است که جلوی پیشروی نیروهای مهاجم را سد می کرده است .

موقعیت عکا سبب شده است که وضعیت این شهر از حالت سهل و ممتنع برخوردار باشد چرا که در وهله اول حس آز و طمع تجاوزکاران را برمی انگیزد و آنها چنین می پندارند که دستیابی به عکا از طریق دریای مدیترانه یا دشت ساحلی فلسطین امری سهل و آسان است و اما به زودی در می یابند که موقعیت شهر به صورتی است که دستیابی به آن امری دشوار و بسیار پرزحمت است .

این ویژگی شهر در بعد استراتژیکی از گذشته تا حال تأثیر زیادی داشته است . اهمیت استراتژیکی عکا بدین خاطر است که از ناحیه ساحلی یا پهنه خشکی از موقعیت بازی برخوردار است . به همین دلیل است که از قدیم الایام مردم مختلف با استفاده از همین ویژگی های خاص به سرزمینهای خویش دست می یافته اند .

به همین ترتیب است که موقعیت جغرافیایی عکا در آن واحد برای این شهر نعمت و نقمت را در برداشته است : نعمت بدین لحاظ است که این شهر از یک موقعیت باز ( غیر محصور ) برخوردار بوده و بر مناطق دیگر دسترسی داشته است و همین امر سبب ایجاد مبادلات تجاری و برخورد تمدن بین ساکنان عکا و دنیای خارج بوده است . نقمت بدین خاطر است که همواره در معرض و طمع و هجوم طمع کاران و متجاوزانی بوده است که قصد سیطره و تسلط بر آن را داشته اند .

بندر عکا در قسمت انتهایی ( عقبی ) به شبکه راهها و خطوط مهم آن ارتباط پیدا می کند در اینجا یک راه ارتباطی موجود است که از میان دشت ساحلی گذشته و عکا را به مرزهای شمالی فلسطین مرتبط می سازد و پس از آن به سوی لبنان امتداد یافته و از رأس کوه ناقوره به مسافت 17 کیلومتر می گذرد . همین راه است که عکا را در جنوب به بنادر فلسطین و شهرهای ساحلی مصر متصل می کند .

همچنین شهر عکا با کوه الجلیل و دشت مرج بن عامر و صحرای اردن از طریق شبکه راههای پراهمیت در ارتباط پیدا می کند . در ضمن یک راه آهن که به سمت جنوب می رود عکا را به شهر حیفا متصل می کند . این راه آهن با یک پل آهنی به عکا ارتباط دارد .

همچنین عکا از طریق دشت مرج بن عامر به ارتفاعات الجلیله نابلس ، بیت المقدس و الخلیل با استفاده از راههای آسفالته ، متصل می شود . علی رغم اهمیت بندر عکا و نزدیکی این بندر به بندر حیفا ، اهمیت عکا تحت الشعاع اهمیت بندر حیفا قرار می گیرد .

2 - شکل های سطح زمین :

شهر عکا در شمال خلیج عکا قرار دارد و برای همین در بالای خلیج چنین به نظر می رسد که یک شبه جزیره کوچک به ساحل اتصال دارد . کوه کرمل به وضوح در دریا امتداد می یابد و قسمت جنوبی خلیج را تشکیل می دهد و سپس به سوی شمال غربی ادامه می یابد . قسمت و جلویی عکا در جنوب ، به صورت شناور در آبهای خلیج درمی آید . به همین دلیل آبهای دریا عکا را در دو سمت غربی و جنوبی و خشکی از دو طرف شرقی و شمالی عکا را محاصره می کند .

عکا در مکان بلندی ساخته شده است . لذا یک قسمت از شهر در بلندی و قسمت دیگری در پستی بلندی قرار گرفته است . شهر در گودال و قسمت فرو رفته ساخته نشده است . بدین دلیل که از خطر آب گرفتگی به هنگام ارتفاع امواج در مدت وزش طوفانها ، جلوگیری به عمل آید .

بندر عکا در جنوب شبه جزیره عکا قرار گرفته است و لذا از وزش بادهای شمالی در امان است در عوض در معرض وزش بادهای جنوب غربی به ویژه در فصل زمستان می باشد و آن موانعی که عکا را احاطه کرده است با وجود

معابری به دریا و خشکی متصل می نماید .

مردابها و آبگیرهای متعددی در اطراف عکا وجود دارد از جمله این آبگیرها ، آبگیر الشاحوطه می باشد که در زمین پهنی به مساحت سه کیلومتر مربع در قسمت شرقی عکا واقع است .

برکه ای هم بنام برکه ( چشمه ) البقر در شرق عکا قرار گرفته است و آب آن از چشمه بقر تغذیه می شود با اضافه آنچه که ذکر کردیم برکه ای بنام حمام در مرداب حمام نیز واقع شده است . توده ها و پشته های شن سفید در جنوب عکا امتداد یافته است و در آنجا درخت خرما کاشته می شود .

در کنار مردابهایی که دشتهای وسیع شرق عکا را می پوشانند ، تپه هائی در دور دست روی این دشتها را می پوشانند مثل تل ( تپه ) فخار ، تپه کیسان ، تپه کردانه و تپه العیاضیة .

رود نعامین در جنوب عکا به خلیج عکا می ریزد . همچنین چشمه بقر در نواحی شمالی مصب پایینی رود نعامین به خلیج ملحق می شود . شهر عکا از آبهای قناتهای مختلف مشروب می گردد این قناتها از سرچشمه کابری واقع در شمال شرقی عکا ، نشأت می گیرند .

دشتهایی که در امتداد پشتی بندر عکا قرار دارند از دشتهای غنی برای امر کشاورزی به شمار می آیند . در این دشتها محصولات کشاورزی مختلف کاشته می شود . در جایی که دشت عکا به دشت صور واقع در لبنان می پیوندد . چنین به نظر می رسد که دشت عکا از دشت صور پایین تر و کم وسیع تر می باشد .

تپه هایی دشت عکا را از بالای ناقوره در شمال تا کرمل جنوبی احاطه کرده اند . بعضی از این تپه ها دارای اهمیت استراتژیکی می باشند . به ویژه برای نیروهایی که بر ضد هجوم های نیروهای دشمن از سوی ناحیه شمالی دفاع می کردند ، اهمیت خاصی دارد .

3 - آب و هوا :

آب و هوای عکا با آب و هوای دریای مدیترانه در ارتباط است . پس در تابستان خشک و در زمستان گرم و بارانی می باشد . به طور کلی آب و هوای معتدل دارد زیرا عکا در کنار دریا واقع است . میانگین حداکثر و حداقل درجه حرارت در دی ماه و مرداد در عکا به ترتیب بین 15 و 9 درجه سانتی گراد و 22 - 31 درجه می باشد . میانگین

رطوبت سالانه 67% می باشد . این میزان در زمستان افزایش و در تابستان کاهش می یابد .

در زمستان بارش بارانهای زمستانی به اندازه کافی است و به 600 میلی متر می رسد پس در سال 50 روز به طور مداوم باران می بارد . لذا عکا بیش از سایر شهرهای جنوب غربی در معرض بادهای باران زای جنوب غربی می باشد .

ب - پیدایش عکا و پیشرفتهای عمرانی و جمعیتی :

1 - تأسیس شهر عکا :

عکا در هزاره سوم قبل از میلاد تأسیس شد . بنیانگذاران این شهر یکی از قبایل کنعانی عرب بودند که به جرجاشیون معروف بودند . آنها این شهر را مرکز مهم تجاری قرار داده بوده و آن را عکو یعنی شن داغ نامیدند .

" بلنی " مورخ رومی ( فوت 113 میلادی ) بیان می دارد که این قوم از اختراع کنندگان صنعت شیشه بودند . ترتیب کشف شیشه چنین بود که وقتی دریانوردان یک کشتی حامل نیترات پتاسیم ( قلیا ) در سواحل عکو پیاده شدند و تلی از این نیترات پتاسیم را روی شنهای نرم ساحل ریختند و دیگ غذای خویش را جهت طبخ غذا روی آن گذاشتند پس از شعله ور کردن آتش نیترات پتاسیم با شنهای ساحل مخلوط شد و شیشه به دست آمد .

بدین ترتیب ساحل نشینان بهترین انواع المورکس را جمع آوری نمودند که از آن رنگ ارغوانی ( زرشکی ) را استخراج نمودند .

شهر در سال 1479 قبل از میلاد به دست سپاهیان مصری به رهبری تحتمس سوم در حالی که قصد نابود کردن سرزمین سوریه را کرده بود سقوط کرد . پس از او فرعون سیتی اول در سال 1324 ق . م بر شهر مسلط شد اما عبرانی ها نتوانستند بر این شهر دست یابند نه در طی جنگهای یشوع بن نون برای تصرف سرزمینهای کنعانیان و نه در طی حکومت دارد 1000 - 970 ق . م . لذا نتوانستند از کوه کرمل در شمال پا فراتر گذارند .

دوران کنعانیان با تسلیم در مقابل پادشاه آشوری سلمناصر پنجم در قرن هشت قبل از میلاد پایان پذیرفت . این پیروزی به کمک ناوگان به دست آمد . زمانی که ایرانیان تمام سرزمینهای سوریه را در قرن ششم قبل از میلاد نابود کردند ، عکا نیز مثل سایر سرزمینها تحت سلطه

امپراطوری ایران قرار گرفت و به صورت جزئی از آن قلمرو گسترده در آمد .

امپراطوری ایران اکثر سرزمینها را دربر می گرفت سرزمینهایی که ما آنها خاورمیانه می نامیم . این شهر تحت سلطه ایرانیان باقی ماند تا اینکه حملات و تجاوزات اسکندر آغاز شد و سرزمینهای سوریه و شام را در ثلث آخر قرن چهارم قبل از میلاد نابود کرد ، لذا این سرزمینها مثل سایر سرزمینهای خاورمیانه تسلیم قدرت اسکندر شدند .

2 - در دوران بطلمیوسیان و سلوکیان :

وقتی که بطالمه ( بطلمی ها ) جانشین اسکندر در حکومت فلسطین شدند ، عکا هم به صورت یکی از مهمترین پایگاههای آنها درآمد . از این رو نام آن را از عکو به بتولمایس در زمان حکمروایی بطلمیوس دوم ( فیلادلفوس ) 285 - 247 ق . م ، تغییر دادند .

در اوایل قرن دوم ( ق . م ) شهر عکا هم مثل سایر مناطق فلسطین در دست سلوکیان افتاد . سلوکیان جانشینان اسکندر در سرزمینهای آسیایی بودند و در سال 69ق . م سپاهیان پادشاهان ارمنی تیگرانس ( دیکران ) پس از نابودی کامل سوریه بر عکا دست یافتند .

از بارزترین نشانه های دوران سلوکی در شهرهای سوری - - فلسطینی از جمله عکا ، سرعت انتشار و نشر فرهنگ یونانی و قوت آن می باشد . لذا نتیجه تداخل در فرهنگ یونانی و سامی ، فرهنگی بود که به آن هلنیستی گویند . این وجه تسمیه بدین دلیل بود تا میان فرهنگ یونانی و سامی تمییز و تفاوت باشد .

عکا ( بتولمایس ) یک شهر هلنیستی شد و فرهنگ یونانی بر آن غلبه نمود و عوامل هنری و معماری یونانی در آن رواج یافتند . مثل تمام شهرهای بزرگ سوریه این جریان فرهنگی ( هلنیستی ) در دوره روم نیز ادامه داشت .

3 - دوران حکومت رومی ها :

زمانی که رومی ها بر سوریه دست می یازیدند سردار و فرمانده رومی " بومبی " عکا را فتح کرد و لذا رومانی ها این شهر را استان سوریه می نامیدند .

با بافتن ابریشم و رنگ آمیزی آن به رنگ ارغوانی ، عکا در دوران روم شهرت یافت و فعالیتهای تجاری آن به

ویژه پس از ساختن راه ساحلی میان أنطاکیه در شمال و رفح در جنوب نسبت به گذشته افزایش فراوانی یافت . در این راه در دوران زمامداری نرون امپراطور روم 54 - 68 م ساخته شد و به صورت یکی از مهمترین مراکز تجارت ماهی و همچنین به صورت یکی از شهرستانهای مسیحی در نیمه اول قرن اول میلادی که حواریون در آن زیاد شدند ، درآمد .

4 - در دوران اسلامی :

در سال 395 م که امپراطوری رومی به دو قسمت غربی و شرقی تقسیم شد و عکا جز امپراطوری شرق یعنی بیزانس قرار گرفت . این تقسیم تا قرن هفتم میلادی ادامه یافت یعنی تا زمان فتوحات اسلامی در سال 16 هجری/636 میلادی وقتی که معاویة بن ابی سفیان والی سوریه شد ( 20 ه/640 م دوران زمامداری معاویه ) شرحبیل بن حسنه عکا را اشغال کرد .

معاویه دریافت که ارتش زمینی به تنهائی برای نگهداری مناطق ساحلی کافی نمی باشد پس تصمیم بر این شد که یک ناوگان دریائی بسازد . این امر پس از ساختن آبگیرهایی برای ساختن کشتی ها در دوره بیزانس ، عملی شد . این کشتی ها به خوبی مجهز شده بودند و با به کارگیری آنها ، عکا یکی از بهترین رتبه ها را در مقام صنعت کشتی سازی پس از کارگاه اسکندریه به دست آورد .

معاویه از بندر عکا حملات دریایی مرحله اول خویش را بر جزیره قبرص آغاز کرد ( به سال 280 ه/649 م ) سپس بر جزیره رودوس در سال 34 ه/654 م هجوم برد . بدین ترتیب عکا اولین بندر عربی به شمار می رفت که مسلمانان از آنجا جنگهای خویش را در دریای مدیترانه پیش می بردند .

بنابراین تجارت این بندر در دوره اموی زیاد شد و به خاطر زیتون و استخراج روغن زیتون و کشت نیشکر و استخراج شکر از آن ، شهرت یافت . این پیشرفت در طول دوره ای حکام عربی ادامه داشت .

5 - دوران حکومت طولونی ها :

احمدبن طولون در سال 264 ه/877 م بر سوریه تسلط یافت . برای استحکام حکومتش و اتمام سیطره اش بر سواحل عکا بر گرداگرد شهر برج و بارو کشید و در آن

یک پایگاه دریایی بنا نمود و بر بالای دیوارهای آن برجی ساخت .

به خاطر ساختن لنگرگاه از ابوبکر البناء در بیت المقدس پدربزرگ مقدسی جغرافی دان مشهور قرن دهم میلادی دعوت به عمل آورد . برای این کار با بستن تنه درختان افرا به همدیگر و قرار دادن آنها بر صخره های سنگین و ساختن درب که به زنجیرهای بلندی متصل بود ، توانست کشتی ها را به هنگام شب در لنگرگاه نگهداری کند .

بدین ترتیب عکا با بهره گیری از این استحکامات و با استفاده از این لنگرگاه از دست نیافتنی ترین لنگرگاههای سواحل سوریه شد . در نیمه قرن دهم میلادی عکا مثل سایر سرزمینهای سوریه تحت حکم اخشیدیها قرار گرفت تا اینکه فاطمیان بر اخشیدیها پیروز شدند و پایتخت آنها شهر الفسطاط را در سال 969 م تصرف نمودند و بدین صورت سوریه را زیر نظر خود داشتند .

از این زمان شهر عکا تا پایان قرن یازدهم تحت سلطه و سیطره فاطمیان قرار گرفت مگر در زمانهایی که سلجوقیان در این سرزمین بر فاطمیان پیروزی یافتند .

6 - عکا در طول جنگهای صلیبی :

صلیبیون برای چیره شدن بر بیشتر بنادر فلسطینی ، از دولتی که خودشان در اواخر قرن 11 میلادی در فلسطین تأسیس کرده بودند حمایت به عمل می آوردند . از جمله بنادری که صلیبیون عزم آن را کرده بود و تحت سیطره فاطمیان قرار داشت عکا بود . در سال 496 ه/1102 م کشتی های فاطمیان یک کشتی حامل حجاج مسیحی را که در حال بازگشت به وطنشان بودند در عکا بازداشت نموده و ایشان را در بازار رقیق واقع در قاهره به فروش رساندند .

حکمران بیت المقدس از ترس پادشاه بگدوین اول در سال بعد عکا را محاصره کرد ولی کشتی های فاطمیان با استفاده از بندرهای مجاور و با بهره گیری از استحکامات دفاعی و روح مقاومت توانستند عکا را نجات دهند .

بگدوین تصمیم گرفت که حصار دفاعی شهر را از بین ببرد لذا به بیت المقدس بازگشت . او می دانست که نیروی دریایی او توان کافی ندارد لذا از ناوگان شهرهای جنوا و بیزانس درخواست کمک نمود . این دو ناوگان دعوت وی را اجابت نموده و در مرحله اول جبیل را اشغال

نمودند سپس با یک دیوار دفاعی محکم عکا در دریا را محاصره کردند . از خشکی هم بگدوین وارد عمل شد .

علی رغم دفاع سرسختانه حاکم فاطمی عکا زهرالدین الجیوشی و مردم شهر ، که به مدت 20 روز ادامه یافت ، نتوانستند که شهر را محافظت کنند و به ناچار در سال 497 ه/1104 م تسلیم شدند . از آن وقت عکا به یک بندر مهم برای قلمرو حکمرانی اروپاییان در بیت المقدس درآمد .

بازهم فعالیتهای تجاری در آن متوقف نشد بلکه مرزی پر از کالاهای دمشقی بود که از اینجا به غرب صادر می شد .

این شهر در دست صلیبیون بود تا اینکه به سال 583 ه/1187 صلاح الدین ایوبی آن را باز پس گرفت . ولیکن صلیبیون به خوبی از ثبات و موقعیت استراتژیکی و بندر مستحکم عکا آگاه بودند .

از این رو به مدت دوسال 585 ه/1189 م - - 587 ه/1191 م آن را محاصره نمودند و دوباره آن را بازپس گرفتند و به مدت یک قرن کامل در آن باقی ماندند یعنی تا سال 987/1291 م که در این سال سلطان خلیل بن قلاوون آنجا را تصرف کرد و عکا را از وجود آنها پاک گردانید . این شهر آخرین دژ و سنگر صلیبیون در سرزمین شرق بود .

هرکس در این دوران از عکا دیدن کرده باشد شاهد عظمت و ثبات این شهر بوده است . شریف ادریسی در مورد این شهر می گوید : " شهری است وسیع و بزرگ و بندرگاهی خوب و زیبا دارد و مردم ساکن آن از ملیتهای مختلفی می باشند " .

" ابن جبیر " در سفرنامه خویش به فلسطین در سال 578 - 581 ه در مورد عکا می گوید " پایگاهی است از اروپاییان در شام ، دربر گیرنده و محافظت کننده از همسایگان و دارای تأسیسات دریایی و بدین خاطر این بندر انگشت نماست . لنگرگاه هر کشتی است و در عظمت به قسطنطنیه شبیه است محل جمع شدن کشتی ها و ملاقات تجار مسلمان و مسیحی است که از همه مناطق به اینجا می آیند " .

" یاقوت حموی " در سال 612 ه/1215 م می گوید : " عکا بهترین شهر ساحلی و آبادترین آنها در روزگار ماست " .

قزوینی ( وفات 682 ه/1282 م ) چنین گوید :

" عکا از بهترین و آبادترین شهرهای ساحلی روزگار ماست و در حدیث است که خوشا به حال آنکه عکا را دیده باشد " دانشمندان غربی در مورد نگرش به شهر عکا اختلاف نظر دارند . آنها در آن دوره شهر عکا را از آن دید نگاه می کنند که جغرافی دانان عرب بدان نظاره می کند .

وفوکاس می گوید : " از لحاظ جمعیت ساکن در آن از سایر شهرهای ساحلی سوریه بیشتر می باشد تمام کشتی های تجاری بر این شهر لنگر می اندازند و حجاج عازم از حج از طریق دریا و سایر مسافرین از طریق خشکی به این شهر می آیند " .

ولی تیودوریتش که به سال 567 ه/1172 م از فلسطین دیدار کرده است در مورد این شهر می گوید : " عکا شهر بزرگی است که جمعیت زیادی دارد . پس از پایان اعمال حج همه در صددند که در عکا اجتماع کنند تا از آنجا به میهنشان باز گردند . ما در روز چهارشنبه از هفته عید مسیحی فصح 80 کشتی را در بندر یافتیم " .

" بر کهارت " در سفرنامه خود در سال 1812 م چنین می گوید : " عکا شهر مستحکمی است که برج و باروها و خندقهای متعددی دارد به طوری که موانع ممکنه برای محافظت از آن پیش بینی شده و به آن شهر قدرت ترساننده ای داده است . در داخل شهر اماکن زیادی موجود است و قلعه ها و موانع متعددی یافت می شود . این شهر بندر بزرگی در جنوب دارد و کشتی ها می توانند در آن لنگر اندازند .

بعد از اینکه اشرف خلیل در سال 1291 م این شهر را فتح نمود از ترس اینکه مبادا دوباره جنگ با اروپاییان آغاز شود ، شروع به ویرانی و انهدام آن نمود تا توجه غربی ها از عکا به سایر شهرهای سوریه جلب شود چیزی از دیوارها و موانع و قلعه ها این شهر باقی نماند و آتش سوزی های بزرگ در بازارهای آن روی داد و بدین ترتیب عکا اهمیت و موقعیت خود را از دست داد .

هر عرب یا اروپایی که دو قرن ( 14 و 15 ) عکا را دیده باشد به این وضعیت شهادت می دهد ( قرن 14 و 15 ) . مثل ابن بطوطه و قلقشندی و أبوالفداء و لودولف فون سنجم که می گوید : محافظان شهر عکا از 60 سرباز تجاوز نمی کند آنها جز عهده دار محافظت از شهر و بندر می باشند ، زندگی مردم شهر از طریق تجارت ابریشم و پرندگان می گذرد چرا که کبک در این منطقه فراوان است .

" بروکییه " در قرن پانزدهم می گوید : " گرچه این شهر در گذشته قدرتمند و بزرگ بوده است ولی الآن بیش از 300 خانه در آن یافت نمی شود " .

7 - دوران حکومت عثمانی :

شهر عکا در طول دو قرن شانزدهم و هفدهم میلادی به تدریج اهمیت تجاری خویش را بازیافت . پس از اینکه بقیه سرزمینهای سوریه تحت سلطه حکومت عثمانی درآمد سلطان سلیمان قانونی به فرانسوای اول پادشاه فرانسه دستور داد که در این شهر یک مرکز تجاری برای فرانسوی ها تأسیس کند . سپس در دوران امیرفخرالدین بن قرقماز نیمه اول قرن هفدهم میلادی شهر عکا پیشرفت و ترقی نمود .

امیرفخرالدین در این شهر قصر ، مسجد و گمرک ساخت و برج آن را مرمت نمود و بر عمران و آبادی آن افزود و تجارت آن توسعه یافت . در این زمان صادرات پنبه آغاز شد و دوباره پذیرای کشتی ها گردید تا اینکه وقتی شیخ ظاهر العمرالزیدانی این شهر را پس از تصرف به عنوان پایتخت برگزید ، روند حقیقی پیشرفت آغاز شد یعنی سال 1163 ه/1750 م .

شیخ ظاهر دیوارها و برج و باروها را تجدید بنا نمود و در آن شهر بازار سفید ( الابیض ) و مهمانسرای شونه را ساخت . شیخ ظاهر ترویج کشاورزی و تجارت و صنعت را در تمام این منطقه شروع کرد و صادرات پنبه و ابریشم و گندم و سایر تولیدات قسمت شمالی فلسطین ، از بندر عکا به سایر بازارهای خارجی آغاز شد . حادثه مهمی که در زمان حکومت احمدپاشا الجزار رومی اتفاق افتاد شکست ناپلئون و عقب نشینی وی از سرزمینهای سوریه بعد از ناکامیش در اشغال و تصرف عکا بود .

الجزار دوباره شروع به مستحکم سازی دفاع شهر کرد و در و دیواری موازی در کنار دیوار قبلی بنا نمود و در این شهر بازار و حمام زیبایی ساخت و مسجد بزرگی مانند مساجد استانبول بنا نمود و مهمانسرای معروف العمدان را ساخت . برای تأمین آب آشامیدنی شهر نهرهایی را از روستای کابری به سوی شهر جریان داد .

در سال 1195 ه/1780 م خلیفه احمدپاشا را به ولایت و استانداری دمشق و حکومت لبنان با حفظ حکمرانی عکا ، منصوب نمود .

بنابراین در دوران احمدپاشا ، عکا به یکی از

بزرگترین شهرهای ساحلی مبدل شد . این واقعیتی است که جهانگردان قرن هجدهم از جمله فولنی که در سال 1783 و 1785 از فلسطین دیدن به عمل آورد . بدان اعتراف می کنند .

8 - دیوار ناپلئون :

در سال 1214 ه/1799 م عکا به اوج بزرگی و عظمت خود رسید بعد از اینکه استیلا بر مصر و سواحل فلسطین ، پیشروی ناپلئون متوقف شد . او اقدام به محاصره عکا از راه دریا و خشکی نمود و حمله های شدیدی بر دیوارهای دفاعی وارد کرد .

این حملات از 21 مارس تا 20 مه ادامه یافت در این مدت ناپلئون پایگاه و پادگان خویش را تپه فخا در اطراف شهر قرار داد که بعدا به اسم او شهرت یافت . بعد از مقاومت سرسختانه الجزار و یاری ناوگان انگلیسی به رهبری سرسیدنی اسمیت که توانست بر ناوگان انگلیسی غلبه نماید و توپهای جنگی بزرگ را به عکا انتقال داد و دیوار دفاعی را تحکیم بخشید ناپلئون مجبور به عقب نشینی شد .

با این پیروزی که نصیب الجزار شد . رؤیاهای ناپلئون برای استیلا بر شرق نقش بر آب شد . الجزار سلیمان پاشا را به جای خویش به خلافت گماشت ، سلیمان خرابی دیوار دفاعی شهر ناشی از حمله ناپلئون را ترمیم کرد و تجدید بنا نمود و مسجد مجادله و مسجد البحر را دوباره بنا کرد و برای تأمین آب شهر از چشمه کاربری آب را سرازیر نمود .

او دستور داد که باغی بنام دختر او فاطمه در سال 1816 م ساختند . در این باغ گلها و درختان باردار کشت نمودند . در این باغ چهار قصر و برکه آب وجود داشت که از سرچشمه کابری سیراب می شدند . در این بندر این شهر یک راه عبور چوبی ساختند تا مسافرین به راحتی پیاده شده و به قایقهای خویش بازگردند . در این زمان بازار سفید مجدد " بازسازی شد .

بعد از سلیمان عبدالله پاشا الخازندار تصدی حکومت را به عهده گرفت . در دوران او ابراهیم پاشاابن محمد مصری به سوریه حمله کرد .

در این حمله عکا محاصره شد و قتل و خونریزی به شدت میان مهاجمان و مدافعان به مدت شش ماه ادامه داشت در سال 247 ه/1830 م بالأخره عکا فتح شد و سیطره

بر آن تا سال 1256 ه/1840 م ادامه یافت یعنی تا زمانی که نیروهای نظامی مصر از سوریه عقب نشینی کرده و آنجا را تخلیه نمودند .

در این دوره زلزله شدیدی شهر را به لرزه درآورد ( سال 1253 ه/1837 م ) و تعداد زیادی از بناها را ویران کرد و 147 نفر از ساکنان شهر را به هلاکت رساند .

بعد از اینکه نیروهای مصر از سوریه عقب نشینی کردند شهر عکا مرکز استان صیدا شد و با الحاق آن به استان سوریه اهمیتش را از دست داد و سال ( 1281 ه/1894 م ) در واقع به صورت یکی از استانداری های سوریه درآمد بعد از ایجاد شکل گیری استان بیروت توسط دولت عثمانی ، تجارت شهر رو به کاهش نهاد یعنی در سال ( 1305 ه/1888 ) .

استان بیروت از پنج استانداری تشکیل شده بود که عکا یکی از این پنج استانداری را تشکیل می داد . بعد از اینکه در سال 1313 ه/1895 م یک خط راه آهن میان بیروت و دمشق کشیده شد میزان فعالیتهای تجاری به نصف رسید . بعد از ایجاد خط آهن میان درعا و حیفا در سال 1904 به عنوان ادامه خط آهن حجاز ( دمشق - - مدینه منوره ) نیم دیگر آن تجارت عکا از میان رفت .

بعد از این تعداد زیادی از ساکنان این شهر از آن خارج شدند و کاروانهای زیادی در کاروانسراها به چشم می خورد . کمی قبل از جنگ جهانی اول ( 1914 - 1918 ) شهر عکا از از طریق خط آهن ( راه آهن ) به شهر حیفا متصل شد .

در اوایل قرن بیستم وضع عکا دگرگون شد و بین دوسال 1904 و 1908 جمعیت آن از 146/8 نفر به 279/9 نفر رسید . تعداد خانه ها و منازل آن از تعداد 963 باب منزل به 1000 منزل افزایش پیدا کرد . در سال 1908 ، 166 انبار و 415 باب مغازه و شش مسجد و پنج کلیسا و پنج مهمانسرا و 22 رشته راه و دو دستگاه حمام و یک درمانگاه و هتل و 13 قهوه خانه ، وجود داشت .

9 - تحت الحمایگی بریتانیا :

در آغاز این قرن نقشه عکا به شکل یک مستطیل بود که بزرگترین قسمتهای آن در داخل حصارها قرار گرفته بودند . از آنجا که قسمتهای اصلی شهر در یک مساحت محدود جای گرفته بود باعث شد که ساکنان شهر خانه های

خویش را چند طبقه بسازند . از این پس کوچه های شهر که با سنگهای مربع شکل سنگفرش شده بودند ، تنگ به نظر می رسیدند .

بازار و دکانهای شهر هم کم وسعت و کم حجم بودند . بعد از اعلام دستور عثمانی در سال 1908 به ساکنان شهر اجازه داده شد که خانه های خود را بیرون حصارهای دفاعی شهر بنا نمایند . پس از این خانه های ساخته شده بیرون دیوارهای شهر به شکل یک فضای زیبا درآمدند که به این نقطه عکای جدید می گفتند .

در سال 1922 جمعیت عکا بالغ بر 420/6 نفر بود علت کاهش جمعیت هم وقوع جنگ و ویرانی های ناشی از آن به اضافه مهاجرت ساکنان شهر به شهرهای مجاور مثل حیفا یا جاهای دیگر بود . پس از این اوضاع عکا رو به بهبود می نهاد و تعداد ساکنان آن به 897/7 نفر در سال 1931 رسید . تعداد خانه ها به 1653 باب منزل رسید و نواحی حومه ای شهر ( مثل عین الست و باغها و رمل و الطواحین سفادالحیوانات ) 268 نفر جمعیت داشت که در 77 باب منزل زندگی می کردند .

در سال 1938 تعداد ساکنان شهر به 8800 نفر رسید و ساکنان حومه چیزی حدود 307 نفر بودند . مساحت شهر در آن سال بالغ بر 1474 جریب شد . تعداد ساکنان در سال 1945 به جریب 1538 نفر رسید و مساحت شهر به 1538 جریب افزایش یافت که 52 جریب به راهها و خطوط آهن و شش جریب به زمینهای صهیونیستها اختصاص داشت .

شهرداری عکا به امر سازماندهی شهر و اداره امور داخلی آن پرداخت . این امر با افتتاح خیابانها و احداث باغ شهرداری که در نوع خود در فلسطین بی نظیر است آغاز شد .

10 - بعد از سال 1948 :

در سال 1948 شهر عکا تحت تأثیر جنگی قرار گرفت که طی آن صهیونیستها عکا را اشغال کردند و تعداد ساکنان آن در پایان سال 1948 به 4000 نفر کاهش پیدا کرد که از این 4000 نفر 874 نفر یهودی بودند . دلیل این نقصان جمعیت این بود که صهیونیستها عده زیادی از مردم شهر را وادار به مهاجرت نموده بودند تا مهاجرین صهیونیست را به جای آنها جایگزین نمایند .

بعد از اینکه مهاجرت یهودیان به عکا آغاز شد دوباره توسعه و رشد شهر آغاز گردید ، جمعیت آن به 9000 نفر رسید که 5200 نفر آنان یهودی بودند . در سال 1965 تعداد جمعیت به 700/31 نفر شامل فقط 4000 نفر عرب رسید . در سال 1973 000/355 نفر که فقط 4500 نفر ایشان عرب بودند .

شهر عکا در توسعه عمرانی خود را به سمت شرق و شمال و جنوب آغاز کرد و حوزه صلاحیت شهرداری آن به حوالی تپه ناپلئون در شرق و روستای سیریه در شمال و اطراف شهر حیفای بزرگ در جنوب رسید . ساختمانهایی که صهیونیستها ساخته اند با هم مشابه و همه در چهار طبقه و چند گوشه بنا شده است .

امروزه مشاهده می شود که تمام محله های تجاری که خارج از دیوارهای عکا می باشد در دست صهیونیستها می باشد در حالی که محله های داخل دیوارهای شهر در دست اعراب می باشد .

از زمان اشغال شهر به دست صهیونیستها ، مقام های رژیم اشغالگر همواره سعی براین داشته اند تا ظاهر این شهر را دگرگون ساخته و ماهیت عربی آن را نابود سازند و به آن آب و رنگ صهیونیستی ببخشند مقامات صهیونیستی بناهای مسلمانان را برای ساختن ساختمانهای جدید در مناطق مختلف ویران نمودند از جمله نزدیک قهوة الطحین و جنوب حمام پاشا و مکان قدیمی کازینو ، در نزدیک بندر منطقه ای سیاحتی بنا شد و از دریا تا المناره محل عبور می ساختند .

ج - ترکیب مشاغل در شهر عکا :

امور و خدماتی که مردم شهر عکا از گذشته به آن مشغول بوده اند متعدد است به طوری که هر پست و شغلی در هر زمان برحسب اوضاع تاریخی که بر شهر گذاشته است ، متغیر بوده است .

1 - مشاغل نظامی :

امر مهمی که شهر عکا در طول دوران رشد خویش طی کرده است همین امر نظامی بوده است وجود دیوارها و موانع اطراف شهر عکا چه از لحاظ محافظت در خشکی و چه دریا چیزی جز اهمیت امور و جنبه های نظامی و نظامی گیری نبوده است .

موقعیت خاص شهر موجب شده است که ( موقعیت ژئواسترتژیکی ) که ملتهای مختلفی در اشغال آن بر یکدیگر پیش بگیرند . لذا به دنبال این اعمال ، عملیات تخریب و ویرانی بناها و بازسازی و ترمیم پیش کشیده شده است . و لذا شهر در حالتهای تنزل و تعالی و رکود و ترقی و رشد به سر برده است .

در زمان جنگ و تهاجماتی که بر علیه عکا اعمال شده است همواره مردم شهر برای دفاع از شهر خود جانفشانی کرده اند و نتیجه جانبازی های آنان برجای ماندن هزاران شهید و اختلاط خونشان با خاک عکا بود که زیر دیوارهای شهر جاری می شد . از بارزترین عملیات نظامی که عکا به خود دیده است دوران اشغال صلیبیون و محاصره ناپلئون بناپارت می باشد .

در سال 1948 زمانی که دشمن اسرائیلی به آنها حمله ور شد مردم شهر به دفاع از وطن خویش پرداختند و بعدا اسرائیلی ها در جنگهای خود با اعراب از موقعیت استراتژیکی عکا بهره مند شدند .

2 - امور تجاری :

موقعیت عکا از گذشته های دور در امر تجارت این شهر تأثیر بسزایی داشته است . همچنین لنگرگاه عکا محل ورود کالاهای وارداتی بود و علاوه بر این صادرات مناطق شمالی فلسطین و اردن و صادرات منطقه حوران سوریه ، عکا را پر کرده بود . عکا نقطه اتصال مابین اروپا و فلسطین و محل تجمع حجاج مسیحی بود که به سرزمین مقدس می آمدند .

علاوه بر این عکا یکی از شهرهای سواحل شام به شمار می رفت که در آن اروپاییان از امتیازات تجاری زیادی بهره مند می گردیدند .

در زمان حکومت عثمانی تجار اروپایی مهمانخانه های فرنج ( فرنگ ) را در شمال ، کاروانسرای الشوارده که بر سر راه خشکی تا بندر قرار داشت را جهت نگهداری کالاهای خویش انتخاب کرده بودند .

در هنگام حکومت ظاهرالعمر و جزار کاروانسراها و مهمانخانه های متعددی در عکا ساخته شد که مسافران و تجار و اهل کاروانهای متعدد در آن فرود می آمدند . این مسافران کالاهای سرزمین فلسطین را به بندر انتقال داده و از آنجا به سرزمینهای دور می بردند . این مهمانخانه ها تا اواخر

قرن 19 آباد بود مشهورترین آنها مهمانسرای الجزار و الشونه بودند .

اگر به سوی شرق شهر برویم از محل مسجدالجزار بازاری را می بینیم که از دو ردیف دکانهای مقابل هم تشکیل شده است و حد فاصل میان این دسته یک راه عبور دارای سقف است . در حال حاضر به این بازار شرقی نام نهاده اند . در این بازار میوه و سبزیجات و نیز راهنمای گردش در شهر برای جهانگردان و زائران اماکن تاریخی و باستانی ، به فروش می رسد .

3 - امور کشاورزی :

در انتهای عکا زمینی پهن گسترده شده است که از لحاظ زراعت بسیار غنی است . این زمینها همان دشت عکا است که صهیونیستها حتی یک وجب از آن را در دست ندارند . البته زمینهای کشاورزی عکا محدودند . مهمترین محصولات کشاورزی که در عکا به دست می آیند عبارتند از انواع مختلف حبوبات ، انواع و اقسام تره بار و انواع زیادی از درختان پرمیوه .

از میان درختهایی که در اطراف عکا کاشته می شوند زیتون و درختهای دارای میوه تلخ و شور در صدر همه آنها قرار دارند . از جمله این درختان باید به انگور ، انجیر و بادام و زردآلو ، شلیل ، هلو ، سیب ، گلابی ، موز و خرما اشاره کرد .

در شمال عکا باغستانی است که به آن باغ بهجت گویند . البته محصولات کاشته شده برای برآوردن نیازهای ساکنان عکا کافی نیست لذا شهر مقداری از مایحتاج خود را از روستای عربی مجاور تأمین می کند .

عکا یکی از مهمترین بنادر فلسطین در صید ماهی است . میزان صید و تولید ماهی از 44 تن در سال 1925 به 18000 تن در سال 1945 رسید . بعد از اینکه اسرائیل عکا را اشغال کرد میزان صید ماهی به حدی زیاد شد که به نابودی ماهی ها منجر شد . در دو کیلومتری شمال شهر مزرعه ای آزمایشی برای چهارپایان ایجاد شده است .

4 - مشاغل صنعتی :

صنعت قابل ذکری در گذشته عکا به چشم نمی خورد و صنعت آن منحصر بود به استخراج ارغوانی از صدف به اضافه پارچه ها و بافته های ابریشمی و دروازه های آهنی . در

روزگار تحت الحمایگی انگلستان صنعت در عکا پیشرفت کرد . از مهمترین تولیدات آن کبریت ، سفال ، روغن زیتون و شیرینی جات و پارچه و شیشه و آینه و وسایل برقی و آب معدنی ، آرد و یخ می باشد .

مقامات رژیم اشغالگر در شرق عکا یک منطقه صنعتی به راه انداختند و به آن صنایع سنگبری و کارخانه ساخت لوله های فولادی را اضافه کردند و کارخانه ای برای کنسروسازی میوه ها و تره بار راه اندازی و کارخانه کنسرو ساردین و بورسلین را نزدیک رود النعامین و کارخانه تولید لوازم برقی و مواد شیمیایی را به اضافه محل های مختلف ی برای تولید مس بنا نموده اند و صنایع سیاحتی که صنعتگران عرب به تولید آنها اشراف دارند .

5 - مشاغل اداری :

در سال 400 میلادی عکا مرکزی برای انعقاد قراردادها و پیمانها بود که از جنوب کوه کرمل تا دره القرن و زیت در شمال ادامه می یافت . یکی از مهمترین پایگاههای اروپاییان در شام در طول جنگهای صلیبی بود . بدین لحاظ به آن مملکت عکا می گفتند .

ظاهرالعمر این شهر را پایتخت خویش قرار داد . همچنین احمدالجزار نیز چنین نمود و شهر را مرکز پادشاهی خود انتخاب نمود . در سال 1888 مقرر شد که ناحیه عکا به عنوان یکی از بخشهای تابعه و لایت بیروت درآید .

در آن موقع عکا دارای سه بخش و 58 روستا بود . در سال 1906 ده روستای تابعه عکا به بخش ناصره ملحق شد و تعداد روستاهای ناحیه عکا به 48 رسید . در طی جنگ جهانی اول 60 روستا زیر پوشش عکا بود .

در اواخر تحت الحمایگی انگلستان در سال 1945 ناحیه عکا شامل شهر عکا ، 52 روستا و 8 عشایرنشین و 9 مستعمره صهیونیستی بود . در این موقع مساحت ناحیه به نزدیک 800 کیلومتر مربع رسید و جمعیت آن بالغ بر 68330 نفر شد .

ده روستایی که بیش از همه جمعیت داشتند عبارت بودند از : ترشیحا البصة ، سنخنین ، الزیب ، تمرة ، عرابة ، شعب ، الرامة ، بیت جن و البروة .

عکا مرکز استقرار دستگاه قضایی و ادارات دولتی متعددی بود که بر امور ساکنان عکا و سایر بخشهای تابعه

آن نظارت و اشراف داشتند . عکا مرکزیت اداری خویش را حتی در طول اشغال اسرائیلی ها حفظ نمود .

6 - مشاغل آموزشی :

در طی جنگ جهانی اول جهانی پنج مدرسه دولتی در عکا ایجاد شد . یک مدرسه آمادگی با 70 دانش آموز ، دو مدرسه ابتدائی پسرانه با 252 دانش آموز دو مدرسه دخترانه با 220 نفر دانش آموز . علاوه بر این در عکا مکتبی برای پسران ارتدکس روم وجود داشت و مکتب دیگری هم برای نگهداری و مراقبت که هرکدام 70 دانش آموز داشت .

به هنگام تحت الحمایگی انگلستان سه مدرسه دولتی نیز موجود بود دو مدرسه برای پسران و یکی برای دختران . در طول سال تحصیلی 43 - 1942 تعداد دانش آموزان این مدارس به 660 نفر رسید با 19 معلم . تعداد دانش آموزان دختر 531 نفر بود با 15 معلم زن . این مدارس علاوه بر 10 مدرسه دیگر از جمله مدرسه جزار بودند که 1067 دانش آموز پسر و دختر داشت .

در اواخر دوره تحت الحمایگی بریتانیا در عکا دو مدرسه برای پسران وجود داشت که یکی دبیرستان و دیگری ابتدایی بود به علاوه دو مدرسه هم برای دختران وجود داشت که یکی دبیرستان و دیگری ابتدائی بود . اما مدارس خصوصی زیاد بودند که جمعیتهای خیریه آنها را اداره می کردند . تمام مدارس عکا به تمرینات پیشاهنگی و رزمی می پرداختند .

نهضت آموزشی در بالا بردن سطح فرهنگی ساکنان عرب عکا بسیار مؤثر بود و سبب آگاهی و بیداری مردم شهر شد و سبب شد که فرهنگ بیگانگان را پذیرا شوند . در حال حاضر ساکنان عکا از ظلم اسرائیلی ها رنج می بردند و مثل سایر ساکنان سرزمین اشغالی با مشکلاتی روبه رو هستند که ناشی از تعیین خط مشی است که مقامات اشغالگر برای ایشان تعیین می کنند زیرا که مسلمانان دوست ندارند که از آموزشهای خویش دست بکشند .

مآخذ :

1. حتی ، فیلیپ : تاریخ سوریه و لبنان و فلسطین ، بیروت ، 1959 .
2. الدباغ ، مصطفی مراد : بلادنا فلسطین ، جلد 7 ، ق 2 ، #بیروت ، 1974 .
3. پدر أ ، س ، مرمرجی : بلدانیة فلسطین العربیة ، بیروت ، 1948 .
4. عوده ، ابراهیم : تاریخ ولایة سلیمان پاشا العادل ، صیدا ، 1936 .
5. خمار ، قسطنطین : جغرافیة فلسطین المصورة ، بیروت ، 1967 .
6. فیلیپ حتی و ادوارجرجی و جبرئیل جبور : تاریخ العرب ، بیروت ، 1965 .
7. فولنی : سوریه و لبنان و فلسطین فی قرن الثامن عشر ، صیدا ، 1948 .
8. زیادة ، نقولا : رواد الشرق العربی فی القرون الوسطی ، قاهره ، 1943 .
9. خمار ، قسطنطین : الموجز فی تاریخ القضیة الفلسطینیة ، بیروت ، 1966 .
10. خوری ، منیر : صیدا عبر تاریخ ، بیروت ، 1966 .
11. میخائیل نقولا الصباغ العکاوی : تاریخ شیخ ظاهر العمر الزیدانی ، حریصا .
12. الحوت ، بیان نویهض : القیادات و الموسسات السیاسیه فی فلسطین ، بیروت ، 1981 .
13. شهابی ، امیرحیدر : لبنان فی عهد الأمرأ الشهابین ، بیروت ، 1969 .
14. نقشه فلسطین ، مقیاس 000,1001 ، تابلو عکا .