طولکرم ( شهر - )

نام اصلی آن " طورکرم " به معنای کوه کرم می باشد . وجه تسمیه آن به خاطر غنی بودن زمینها و نعمات آن می باشد . این شهر تا قرن هیجدهم به همین نام " طولکرم " معروف بود . در این زمان این شهر به نام " طولکرم " تغییر یافت و امروزه به همین نام شناخته می شود .

الف - وضع جغرافیایی شهر :

1 - موقعیت شهر :

شهر " طولکرم " در بخش شرقی دشت ساحلی

فلسطین ، در 15 کیلومتری ساحل دریا ، آنجائی که این دشت به دامنه ارتفاعات نابلس می رسد ، واقع شده است . این موقعیت که حد فاصل بین دشت و کوه می باشد اهمیت تجارتی و نظامی خاصی به این شهر داد و نقش بزرگی در رشد و نمو آن داشته و از قدیم الأیام ایستگاهی برای قافله های تجارتی و همچنین بازاری برای خرید و فروش تولیدات تجارتی دشت و کوه بوده است .

شهر طولکرم با جاده صاف و همواری با شهرهای اطرافش مانند نابلس ، جنین ، قلقلیه و خضیرة مرتبط می گردد . دو خط راه آهن از آنجا می گذرد ، یکی خط آهن سریع السیر است که به قاهره منتهی می گردد و دومی راه آهن باریکی است که از حجاز به طولکرم رسیده و این شهر را از طریق جنین ، نیسان ، سمخ ، جسر المجامع ، حمة ، درعا و سپس به دمشق ، مرتبط می کند .

2 - زمین :

طولکرم بر روی تپه نسبتا مرتفعی بنا شده و در حدود 125 تا 55 متر به طرف غرب منحرف شده است . قرار داشتن این شهر در ارتفاعات کوهپایه ای موقعیت دفاعی آن را تحکیم بخشیده و درختان زیادی را برای ساختن بناها فراهم نموده و ساختمانها را از زمین جلگه ای که برای زراعت استعداد حاصلخیزی زیادی دارد ، دور می سازد .

زمین آن از دوره جدید چهارم ( زمین شناسی ) است که بیشتر آن از شنهای نرم درست شده و از غرب به شرق امتداد دارد . دره های کوهستانی به طرف غرب دریای مدیترانه در زمینهای طولکرم می گذرد . در هنگام بارندگی های شدید مقدار زیادی از رسوبات و سنگ ریزه ها به سوی این شهر جاری می شود و از اختلاط و امتزاج این رسوبات و خاکها و شنهای محلی ، خاک مناسب و حاصلخیزی به دست می آید .

زمینهای طولکرم به اضافه موارد فوق الذکر از نظر آبهای زیرزمینی غنی است و در آن چاههای آب در طول خط برخورد جلگه با این کوه وجود دارد .

3 - آب و هوا :

شهر طولکرم به خاطر برخورداری از آب و هوای معتدل از دیگر شهرها متمایز می شود . هنگامی که بر این شهر نسیم دریا می وزد ، درجه حرارت پایین می آید . متوسط درجه حرارت این شهر در مرداد ماه که یکی از گرمترین

ماههای سال است ، از 27 درجه سانتیگراد تجاوز نمی کند . در زمستان نیز هوا تلطیف شده و متوسط درجه حرارت و سرما از درجه رطوبت 5/13 درجه سانتی گراد پایین تر نمی آید . نسبت رطوبت در آن متوسط است . میانگین رطوبت آن در تابستان بین 40 و 70% می باشد . لیکن در زمستان میانگین رطوبت تا 70 - 85% و افزایش خواهد یافت .

بارانهای طولکرم بسیار زیاد است . همین امر باعث به وجود آمدن زراعت مرغوب و مناسب شده است . از طرف دیگر سفره های آب و انبارهای آب زیرزمینی از این آبهای باران استفاده می نمایند . متوسط میزان بارندگی در سال از 550 میلی متر تجاوز می کند و در 30 روز از سال باران می بارد . بارانهای شهر طولکرم مانند بارانهای حوضه دریای مدیترانه به طرف جمع شدن و عدم ترتیب و نظم میل دارد .

ب - توسعه و رشد سکونت و پیشرفتهای عمرانی :

از نظر تاریخ ، سکونت در طولکرم به قدیم برمی گردد و به کنعانیان در فلسطین می رسد . حتی ممکن است که از آن نیز قدیم تر باشد . امروزه در جلگه های طولکرم روستاهای زیادی وجود دارد که بیشتر آنها منشاء کنعانی دارند و به نام بعضی از آنها در کتابهای فرعونی اشاره ای شده است . مثل روستای جت کرمل و روستای مجدلیون که ترجیحا همان " زیتا " روستای " مجدل " است که در شمال روستا واقع شده است . در همانجا نیز روستای " جلجال " " که همان شهر " جلجولیا " است که قاضی شمس الدین ابوعبدالله محمدبن بدرالدین الجلوجلی شافعی " به آن شهر منتسب می باشد .

در این منطقه همچنین روستای خانیتان که در غرب روستای عتیل واقع شده وجود دارد که وابسته به طولکرم می باشد . همچنین بقایا و آثار این روستا که امروزه در محل آن روستای " الشویکه " اطراف شمالی شهر طولکرم بنا شده پیدا می شود .

روستای عرونه یا عرون بر روی تپه عاره در روستای عاره که بر روی یک معبر کوهستانی که به شمال طولکرم معروف می باشد ، واقع شده است . در فاصله پنج کیلومتری غرب طولکرم که " خربه بورین " احتمالاً بر روی جایگاه روستای أتورین کنعانی ساخته شده است صهیونیستها در سال 1949 مستعمره " بیراتایم " را بنا نهادند .

روستاهای این منطقه " آرامیه " ذنابه ، از : روستای بلعا ، روستای زیتا ( که این نام بر درختان زیتون و ثمره و میوه آن به نام زیتون دلالت دارد ) از توابع طولکرم و وابسته به آن می باشد .

در آن منطقه همچنین شهرهایی وجود دارند که همان نامهایی را که در زمان روم باستان داشتند ، حفظ کردند و یا بعدا اندکی تغییر کردند مثل شهر قلقلیلیه " Calecailea " و جت " Gitta " . جلجولیه " Golgulis " و بیت لید " Lod " و کفر سابا " Caphar Saba " از قبایلی عربی که قبل از اسلام به طولکرم آمدند عبارت است از مقدادبن " بنوبهراء " قضاعة که أسود یکی از صحابه رسول الله ( ص ) به آن قبیله و شرق اردن منتسب می باشد .

در جنین " حوران " و بقاع لبنان و طولکرم خانواده های زیادی از آل مقداد وجود دارند که به این صحابی منتسب هستند . این خانواده ها در دانشگاه " مرعی بن یوسف کرمی " و دانشگاه الأزهر صاحب افتاء بوده اند .

یکی از فقهای بزرگ حنبلی در مصر به این خانواده منتسب می باشد . نامبرده دارای 70 عنوان کتاب بوده و در سال 1033 هجری قمری وفات نمود . از دیگر علمای طولکرم نوه پسری او " یوسف بن یحیی مرعی کرمی " است که در مصر درس خواند و در نابلس صاحب فتوا شد و در سال 1078 فوت نمود .

از دیگر علمای طولکرم همچنین شیخ علی منصور کرمی است که در سال 1230 متولد شد و در دمشق و متصدی مقام قضاوت در شهر خودش گردید . وی یکی از مراجع تقلید حنبلی در آن شهر بود نامبرده در سال 1315 هجری قمری فوت نمود .

اهمیت طولکرم در زمان حکومت عثمانی ، هنگامی که این شهر مرکزی برای قضاوت بنی صعب در اواخر قرن نوزدهم شده بود ، افزایش می یابد . شاید این تسمیه و نامگذاری به " آل صعب " بر می گردد در زمان صلاح الدین أیوبی ، در جبل عامل سکونت می کردند . ترجیح داده شده بود تا حکومت و فرمانروایی آنها به این جهات امتداد پیدا کند .

از قبایل مهم طولکرم عبارتند از : " حوارث " که به قبله حارثه از طیی قحطانیه کا زا جذام قحطانه می باشد و در " مسکه " و در جلجولیا اقامت دارند و عربهای بلاونه که از قضاعه قحطانیه که در روستای ام خالد اقامت دارند و " جویطات " و اعراب " ملایحه " و اعراب " قطاطوه " ، که همه

اینها در جنگل " کفر سور " اقامت دارند و اعراب " رمیلات " که در " مسکه " و " طیبه " و قلنسوه سکونت دارند و اعراب " سوراکه " که در روستاهای کفر ساوا سکونت دارند و اعراب " نصیرات " که در جنگل کفر زیباد زندگی می کنند .

تعداد ساکنان طولکرم قبل از جنگ جهانی اول بین 2000 - 3000 نفر بوده است . این شهر در آن موقع یک تپه کوچکی بوده که از شمال شرقی به جنوب غربی امتداد پیدا می کرد . خانه های این شهر خیلی زیبا با سنگهای سفید و سقفهای سفالی در طرف شرق جاده ای که به ایستگاه راه آهن منتهی می گردد ، بنا شده اند .

شهر طولکرم به تدریج شروع به رشد نمود و طریق توسعه را در پیش گرفت و تعداد ساکنین آن به مرور زمان افزایش یافت و در سال 1931 به 368/5 نفر رسید که در 960 خانه زندگی می کردند و در سال 1945 به تعداد 090/8 نفر رسید .

علت افزایش ساکنان به زمان قومیت برمی گردد که تعداد زیادی از ساکنان روستاهای مجاور به آنجا مهاجرت کردند . از روستاهایی همچون طیبه ، جیوس ، کوی ، سفارین ، کفر عبوش و قاقون .

فعالیتهای زراعتی و تجارتی و حرکتهای عمران و سازندگی و تلاش شهر در نشر تعلیم و تربیت و تصمیم و گسترش شبکه هایی آبرسانی به خانه ها علت این مهاجرت بود . ساکنان روستاهای مجاور را به این شهر جذب کرد ، این شهر کارخانه ای برای تولید و ساخت قالیچه و درمانگاه و مدرسه برای تعلیم کشاورزی و دو مدرسه پسرانه و دخترانه تأسیس نمود .

اگرچه شهر طولکرم شهر اشغال اسرائیلی را در سال 1948 از خودش دور کرد ولی این شهر ، در نتیجه قبول خط آتش بس و عقب نشینی به طرف مناطق غربی خودش بر حسب پیمان رودس سه روستای تابعه خودش را از دست داده است که حدود 30000 جریب از زمینهای حاصلخیز این شهرستان می باشد .

سیلی از پناهندگان از روستاهای قاقون و حوادث و مسکه و غیره به طرف آن سرازیر شد . شهر طولکرم به خاطر این وضع به وجود آمده ، حادثه ای که مسئولیتی در آن نداشت متحمل این وضعیت شد . این شهر از 672/1 جریب در سال 1945 به 400/2 جریب در سال 1966 توسعه پیدا کرد . در کنار آن نیز اردوگاههای پناهندگان تأسیس شده است .

تعداد ساکنان طولکرم در سال 1961 به 688/20 نفر رسید . عمران و آبادی آن پنج کیلومتر از نظر طول از شمال به جنوب و سه کیلومتر از نظر عرض امتداد پیدا کرد . تا آنجا که شهر در شرق به روستای ذنابه و به روستای ارتاح در جنوب ، چسبیده شد . تعداد بناها و ساختمانها به 197/3 واحد رسید که بیشتر آنها تنها دارای یک طبقه بودند .

بین سالهای 1948 و 1967 مرکز شهرستان شد که دارای 42 روستا بود . مهاجرت به طرف این شهر ادامه یافت ولی این مهاجرتها خیلی کم و محدود انجام گرفت . بعد از مدتی در واقع برعکس گردید و از طولکرم به شهرهای بزرگ دیگر انجام پذیرفت که هدف اصلی و واقعی همه این مهاجرین به دست آوردن فرصت عملی بیشتر و بهتر بوده است .

علی رغم این مهاجرتهای گسترده میانگین رشد و گسترش تعداد ساکنان به همان حال سابق خودش باقی ماند و علت این امر افزایش و بالا رفتن میانگین افزایش طبیعی در نزد ساکنان شهر بوده است .

شهر طولکرم نیز مانند سایر شهرها مثل کرانه غربی و روستاهای آن از جنگ 1967 متأثر گردید و تعداد زیادی از ساکنان آن در طول این جنگ از این شهر مهاجرت کرده و دور شدند .

حکومت اشغالگر صهیونیستی اجازه بازگشت به این افراد ، بجز به عده اندکی را نداد و لذا به خاطر همین دلیل تعداد ساکنین شهر طولکرم در اواخر سال 1967 به 177/15 نفر کاهش یافت . علی رغم اشغال و ایجاد ترس و وحشت از طرف صهیونیستها ، ارتباط شهروندان طولکرم با آن همانند ساکنان سرزمینهای اشغالی دیگر زیادتر شد .

لذا در آبادانی و عمران و پیشرفت شهر خودشان کوشیدند ، تا آنجا که تعداد ساکنان طولکرم در سال 1981 از مرز 30000 نفر گذشت . شهرداری این شهر طرحهای زیادی را انجام داد ، مثل ساختن بنای شهرداری ، توسعه و تعمیر خیابانها و تأسیس باشگاهها و استادیوم ورزشی برای شهر و بازاری برای سبزیجات و نیز یک کشتارگاه و نیز پارک جدیدی تأسیس گردید .

بناهای مدارس را گسترش داده و به آبادانی و عمران شهر نظم و ترتیب خاصی بخشید و به شبکه های آبرسانی اهمیت داده شد و خدمات عمومی زیاد دیگری برای رفاه شهروندان انجام پذیرفت .

ج - مشاغل شهر :

1 - کشاورزی :

شهر طولکرم از ابتدای تأسیس یک شهر کشاورزی بوده است و در این حرفه از نظر رتبه و اهمیت در درجه اول قرار داشت . مساحت زمینهای طولکرم در حدود 610/32 جریب است بوده که در جلگه ساحلی الخصیب امتداد دارد .

محصولات زیادی دارد ، مثل حبوبات و بعضی از درختان میوه و زیتون که در زمینهای پست و بلند و منطقه شعراویه در شمال طولکرم متمرکز شده است . کشت مرکبات و هندوانه و سبزیجات در جلگه های غربی بیشترین مقدار تولید را پیدا کرده است . شهر طولکرم هندوانه و مرکبات به مناطق دیگر در فلسطین و شرق اردن صادر می نماید .

بعد از سال 1948 و در نتیجه پیمان " رودس " صهیونیستها حدود 000/30 جریب از زمینهای طولکرم که در جلگه غربی امتداد داشت به تصرف خود درآورند و چیز بدرد بخوری جز مناطق غیرقابل کشاورزی را برای اهالی آنجا باقی نماند . اما علی رغم همه این تجاوزات ، شهروندان آن بهترین استفاده را از این زمینها کردند و چاههای آب زیادی را با ابزار و وسایل جدید حفر کردند و باغستانهای سبزیجات و مرکبات و بادام و زیتون این شهر را از همه جوانب در احاطه خود درآورنده بودند . محصول گوجه فرنگی این شهر از مهمترین محصولات آن به شمار می رود .

2 - بازرگانی :

حرفه بازرگانی این شهر در رتبه دوم بعد از حرفه کشاورزی قرار دارد . موقعیت شهر در میانه جلگه ساحلی از یک طرف و قطعه متوسط بین جلگه و ساحل از طرف دیگر ، به این امر کمک کرده است . این شهر بازار ساکنان روستاهای مجاور نیز بوده و تمام آنها محصولات خود را در این شهر به فروش می رسانند و در آن خرید و فروش و معامله انجام می دهند .

در این شهر ، بازارهای مخصوصی وجود دارد ، مثل بازار سبزیجات ، بازار تولیدات و بازار چهارپایان و احشام و... در اطراف طولکرم هر روز شنبه بازار خاصی بر پا می گردد و در آن بازار شهروندان و ساکنان روستاهای

مجاور با هم ملاقات کرده و به معامله و خرید و فروش می پردازند .

شهروندان طولکرم که در بخشهای عربی دیگر زندگی می کنند تأثیرات زیادی در شکوفایی اقتصادی شهر و عمران و آبادانی آن و گسترش و توسعه تجارت شهر داشته اند ، اموال زیادی که به این شهر می فرستند و یا باعث ایجاد تحرک و فعالیت به هنگام برگشت آنها به این شهر در هنگام تابستان می شوند و باعث سازماندهی امور تجاری شهر شده و چرخ گسترش تجارت را به جلو حرکت می دهند .

3 - حرفه صنعتی :

در شهر طولکرم سه کارخانه برای تولید پارچه های پنبه ای و کتانی وجود دارد . این شهر آرد گندم ، شیرینی جات ، روغن زیتون و فرآورده های شیر تولید می کند . در آن بسته بندی مرکبات در صندوقهای مخصوص و کنسرو انجام می گیرد .

شایان ذکر است که بنگاه و مؤسسه کشاورزی در طولکرم شامل بخشی برای کنسروسازی سبزی ها و میوه ها و شیرها می باشد . این مؤسسه همچنین تولید نهال های درختان میوه و فروش آنها به زارعین را به عهده دارد . البته در این شهر صنایع دیگری مثل صنعت کاشی سازی ، آجرپزی و خشت سازی نیز دارد .

این شهر قبل از سال 1967 چهار نیروگاه برق داشت که برق مورد نیاز آن را تأمین می کرد .

4 - حرفه اداری :

شهر طولکرم مرکز شهرستان طولکرم است که یکی از شهرستانهای استان نابلس می باشد و حومه قلقیلیه تابع آن است . در سال 1910 دارای 44 روستا بوده است . در اواخر دوره قیمومیت انگلیس بر شهر طولکرم ، دارای هفتاد روستا بود که از جمله آنها قلقلیه بوده است .

مساحت این ناحیه یا شهرستان 835 کیلومتر بود که بعد از سال 1948 به 333 کیلومتر کاهش یافت .

تعداد ساکنان آن در سال 1945 به 140/86 نفر می رسید ولی در سال 1961 به 600/83 نفر رسید . علت این کاهش هم نابودی تعدادی از روستاها بعد از سال 1948 بوده است که به 42 روستا می رسید .

در این شهر اداره هایی شامل مالی و مشکلات امنیتی

و طرحهای ناحیه مثل راه سازی و تأسیس مدارس و غیره ، وجود داشت . در طولکرم تعداد اداره های دولتی مذکور در کلیه امور ناحیه ، مثل اداره کشاورزی دامپزشکی و درمان و سلامت و اداره مدیریت آموزش و پرورش و دادسرا وجود داشت .

5 - آموزش و پرورش :

شهر طولکرم در اواخر دوره عثمانی شاهد یک حرکت تعلیم و تربیتی فعالی بوده است . تعداد مدارس در این ناحیه در آن زمان 35 مدرسه بوده که در سال 1966 به تعداد 100 مدرسه افزایش یافته است . از این تعداد ، هشتاد مدرسه برای کمک و یاری به پناهندگان و ده مدرسه دیگر نیز خصوصی بود . این مدارس در مجموع دارای 057/24 نفر دانش آموز بودند .

افزون بر آن مؤسسه کشاورزی شهر طولکرم به تنهایی 261 دانش آموز را آموزش می داد این مؤسسه در واقع یک دانشکده ای برای بچه های کرانه غربی بوده مساحت آن 400 جریب بود .

تا سال 1980 در شهر طولکرم چهار مدرسه راهنمایی وجود دارد که دو تا مدرسه برای پسران و دوتای دیگر برای دختران بود . چهار مدرسه آمادگی دیگر و همچنین چهار مدرسه ابتدایی برای پسران و چهار مدرسه ابتدایی برای دختران وجود دارد . علاوه بر راهنمایی سه مدرسه راهنمایی خصوصی در این شه فعالیت می کرد .

6 - خدمات عمومی :

در کنار داروخانه ها و مطب های پزشکان و و درمانگاههای دولتی که دارای 50 تخت بیمارستانی بوده سه جمعیت زنانه نیز وجود دارد که عبارتند از : جمعیت هلال احمر ، جمعیت اتحاد زنان و جمعیت خانه ایتام . در این شهر همچنین مراکزی برای مادران و اطفال و کارهای ورزشی و فرهنگی و مهدکودک و مدارس و مکانهای تجارتی و صنعتی وجود دارد .

مآخذ :

1. دباغ ، مصطفی مراد : بلادنا فلسطین ، جلد 1 و 3 ، ق 2 ، بیروت 1965 و 1971 .
2. حموی ، یاقوت : معجم البلدان ، جلد 3 ، بیروت 1975 .
3. شطی ، جمیل : مختصر طبقات الحنابلة ، جلد 4 ، دمشق#1339 ه .
4. حبی ، محمد : خلاصة الأثر فی أعیان الحادی عشر ، جلد 4 ، قاهره 1284 ه .
5. نقشه فلسطین : مقیاس 000,501 ، تابلو طولکرم .
6. Syrie, Palestine, Les Guides Bleus : paris 1932.
7. Wilson, j : Egyption Historical Texts, Princelton 1950.