بازیگری و نمایش در فلسطین

فعالیتهای بازیگری نمایشنامه مدرسه ای در 25 سال اخیر از صده نوزدهم در فلسطین پدیدار گشت و در آغاز صده بیستم به ویژه پس از جنگ جهانی اول ، این پدیده گسترش یافت .

فعالیت نمایشنامه ای در مدارس عربی نیز توسعه یافت به طوری که هر مدرسه در پایان سال تحصیلی و یا در مراسم جشنهای مذهبی و ملی ، یک یا چند نمایشنامه به نمایش می گذاشت .

زمانی که مدارس میسیونری در انتقال فرهنگ ملی وشناساندن نویسندگان و نمایشنامه های مربوط به تاریخ و میراث فرهنگی خویش کوشا بودند ، و نمایشنامه های مولیر ، کورنی ، راسین و شکسپیر را به نمایش می گذاشتند ، مدارس ملی نیز به سمت احیای میراث فرهنگی و تاریخ عربی و آشنا ساختن فلسطینیان به تاریح گذشته ملت خویش گام برمی داشتند . نمایشنامه هایی به روی صحنه آمد ، همچون : جابر عثرات الکرام ، جریح بیروت ( زخمی بیروت ) ، عنتره العبسی ، صلاح الدین ، مملکه اورشلیم ، طارق بن زیاد ، فتح الاندلس و غیره ( نک - : نمایشنامه ) .

در دهه بیستم ، دو تن از روشنفکران فلسطینی در رشد و توسعه فعالیت نمایشنامه ای فلسطینی که دارای روح ملی و مردمی بودند نقش بسزایی داشتند که عبارتند از : خلیل بیدس که نمایشنامه " سموأل " یا " وفایی عربها " از انطوان جمیل را بین سالهای 1924 و 1928 در ناصره کارگردانی کرد . دیگری شیخ محمدالصالح بنیان گذار مدرسه روضه المعارف الوطنیه ( مؤسه فرهنگ ملی ) بود . مدرسه وی چندین نمایشنامه را به نمایش گذارد ، مهم ترین آنها نمایشنامه " عبدالکریم الخطابی " بود که استعمار اسپانیا در مراکش را محکوم می کرد و در سالهای 1927 و 1928 به روی صحنه رفت .

گروههای مصری برای اجرای نمایشنامه های خود از چند شهر فلسطین به ویژه قدس بازدید کردند و آتش شور و شوق و علاقه به بازیگری را در میان جوانان فلسطینی برافروختند . سه گروه مصری در آن میان بود که عبارتند از : گروه جرج ابیض ، گروه رمسیس و گروه نجیب الریحانی . مهم ترین گروهی که در دهه سی تأسیس شد ، گروه بضری الجوزی بود که شخصا آن را اداره می کرد و نمایشنامه می نوشت و به بازیگری می پرداخت .

چندین انجمن ادبی نمایشی در حیفا به وجود آمد مانند : انجمن جوانان مسیحی به ریاست ادیب جدع ، گروه نمایش الکرمل به ریاست اسکندر ایوب هنرپیشه که گروه اخیر نمایشنامه هملت از شکسپیر را به نمایش در آورد و یکی از مهم ترین گروههای نمایشی بود که از نظر کارگردانی و بازیگری در سطح خوبی قرار گرفت . انجمن جوانان مسلمان نیز در کنار این دو گروه نمایشی فعالیت می کرد .

پس از آن گروه جوانان از ارتودکس در یافا به وجود آمد و در باشگاه جوانان ارتودکس در بیت لحم به فعالیت پرداخت . انجمن عکا بین سالهای 1929 و 1948 تأسیس شد و یکی از اهداف آن به نمایش در آوردن یک نمایشنامه در هر سال و یا در هر شش ماه بود ، که درآمد آن را به امور خیریه اختصاص می داد .

باشگاه المنتدی الادبی ، نمایشنامه " صلاح الدین ایوبی " نوشته فرج انطوان را در سال 1915 در قدس به روی صحنه آورد . این نمایشنامه در قهوه خانه المعارف در باب الخلیل ( قدس ) به نمایش گذاشته شد . پس از آن گروه مزبور نمایشنامه " لصوص الغاب " " دزدان بیشه " نوشته نیچه نویسنده آلمانی را به نمایش درآورد ، سپس نمایشنامه " صلاح الدین " بار دیگر توسط گروه النادی العربی با همکاری برخی از افسران آزاده عرب به نمایش در آمد .

انگلیس پس از اشغال فلسطین ، گروههای نمایشی خود را به فلسطین اعزام کرد . این گروهها نمایشنامه های " هملت " و " مکبث " را در سالهای 1919 - 1922 به نمایش در آوردند .

چندین انجمن ادبی و هنری عربی نیز پس از جنگ جهانی اول پدیدار شد که عبارتند از : باشگاه جوانان ارتودکس ، باشگاه جوانان مسلمان ، انجمن هنر و بازیگری و گروه العربی .

وقتی که رادیو فلسطین در 1/4/1936 تأسیس شد و شاعر ابراهیم طوقان بخش عربی آن را اداره نمود ، برای رشد فعالیت بازیگری در داخل رادیو و تشویق نویسندگی و نیز برای حفظ میراث عربی ، برنامه ریزی کرد که با مخالفت صهیونیستها و مقامات حاکم و برخی عربها روبه رو گردید ، ولی او در مقابل این همه دشواریها ایستادگی کرد و اولین گروه رادیویی به نام " الجوزی " را برای اجرای نمایشنامه هایی که راه گشای مشکلات اجتماعی و بازگوکننده تاریخ قهرمانان عربی باشد تشویق کرد . از مشهورترین گروههایی که در اجرای نمایشنامه رادیویی در زمانهای مختلف سهیم بودند عبارتند از : - گروه نمایشی عربی به ریاست موسی سالم سلامه ، گروه علاقه مندان بازیگری و موسیقی به ریاست شکری سعید و حسین عفیفی ، گروه علاقه مندان رادیو قدس که همگی آنان جزو کادر گویندگان رادیو فلسطین به شمار می رفتند .

ابراهیم طوقان پس از چهار سال پایداری از مقام خود برکنار شد و به جای وی عجاج نویهض اداره بخش را به عهده گرفت . نامبرده در فعال ساختن بازیگری رادیویی کوشش فراوانی از خود نشان داد ، بزرگان ادب و شعر فلسطینی ، او را در این امر یاری کردند . پس از وی عزمی النشاشیبی مسئولیت بخش عربی را به عهده گرفت و برای بالابردن سطح ادب و هنر و موسیقی و بازیگری از شیوه مدیران سابق پیروی نمود .

خانواده الجوزی نیز در رادیو فلسطین سهیم بودند ، زیرا گروه الجوزی را بنیان نهادند که از هنگام تأسیس در سال 1936 تا فاجعه سال 1948 رادیو فلسطین را همراهی کردند . این گروه از سه تن تشکیل شد که عبارتند از : نصری الجوزی که به منظور راه گشایی شرایط اجتماعی و تاریخی و سیاسی برنامه های رادیویی نوشته است . جمیل الجوزی که برنامه های زیادی را ترجمه و یا خلاصه کرده است . فرید الجوزی که بخشهای طنزآمیز فراوانی نوشته و ترجمه کرده که در رادیو و در صحنه تآتر موفقیت شایانی به دست آورده است .

موسی سالم سلامه از جمله شرکت کنندگان در برنامه هاینمایشی رادیو بوده است که بعضی از پرده های نمایشی مولیر و راسین ویکتور هوگو را از زبان فرانسوی ترجمه کرده است . همچنین شکری سعید علاوه بر مشارکت در بازیگری ، در تهیه برنامه های رادیویی نیز شرکت می کرد . مجموعه مقالات چاپ شده به عنوان " القدس الشریف " از اوست .

نمایشنامه های فلسطینی به گونه نمایشنامه های تدوین شده برای حل ناهنجاریهای اجتماعی و سیاسی است و نمایشنامه های ترجمه و یا اقتباس شده از زبانهای خارجی و نمایشنامه های منظوم ، ره گشای موضوعات تاریخی و ملی .

محمد عزة دروزه صاحب کتاب داستان " وفودالنعمان علی کسری انوشیروان " ( فرستادگان نعمان نزد خسرو انوشیروان ) است که در سال 1911 در بیروت به چاپ رسید و سپس به صورت نمایشنامه درآمد و دانش آموزان مدرسه ملی النجاح ، هنگام انتصاب وی به ریاست مدرسه در آغاز دهه بیست ، آن را در نابلس به نمایش درآوردند . وی یکی از نخستین کسانی است که در زمینه نوشتن نمایشنامه مشارکت کرده است .

نجیب نصار صاحب امتیاز روزنامه الکرمل که در شهر حیفا منتشر می شد یکی از نویسندگان طراز اول نمایشنامه است . وی نمایشنامه " شمم العرب " را که دارای چهار پرده است ، در سال 1914 به رشته تحریر درآورد . همچنین نمایشنامه دیگری به نام " وفاءالعرب " را در سال 1929 نوشت . شناساندن کارهای نیک پدران و نیاکان و به تصویر کشیدن آداب و رسوم عربها از انگیزه های وی برای نگارش این دو نمایشنامه بود .

جمیل البحری در آغاز دهه بیست نمایشنامه های زیر را تألیف کرد : قاتل برادرش ( 1919 ) زندانی قصر ( 1920 ) ، بنکرتون و ازد ظریف ( 1922 ) ، میهن محبوب ( 1923 ) ، محاصره طبریه ( 1924 ) ، خائن ( 1924 ) ، در راه شرف ( 1926 ) ، وفای عربها ، پنهان شدن عجیب ، گل سرخ و ستم پدر . تعدادی از این نمایشنامه ها تألیف شده و تعدادی دیگر ترجمه و یا با تصرف از زبان فرانسوی با تصرف اقتباس گردیده است . زن ، در هیچ یک از این نمایشنامه ها نقشی ندارد . نویسنده برای تبرئه خود می گوید : " اگر چه داستانهای عاشقانه ، شریف و آبرومندانه باشند ، لیکن برای اجرا در صحنه تآتر مدارس مناسب نیستند ، از سوی دیگر اجرای نقش زن در میان جوانان دشوار است . "

بندلی صلیبا الجوزی تعدادی نمایشنامه بین سالهای 1915 و 1925 تألیف کرد ، سپس تعدادی فصلنامه نمایشی با مضمون چاره جویی برای مشکلات جامعه فلسطین و دعوت مردم به فراگیری علم ، به رشته تحریر درآورد . نمایشنامه " لابد للحب ان ینتصر " ( عاقبت عشق پیروز است ) که شامل سه پرده است و نمایانگر کشمکش میان عشق و ثروت است . همچنین نمایشنامه " امی " ( مادرم ) که زنان و بانوان باشگاه جوانان ارتودکس در آنبازی کردند و آواز خواندند ، از جمله نمایشنامه های او به شمار می رود .

نصری الجوزی نمایشنامه های زیر را تألیف کرد : - حق برتر است ( 1927 ) ، فؤد ولیلی ( 1930 ) شمعهای سوخته ( 1930 ) ، مسأله آزادگان ( 1935 ) ، عاشقان بتها ( 1946 ) ، همچنین پنج نمایشنامه یک پرده ای نوشت که در سال 1974 چاپ گردید . این نمایشنامه ها عبارتند از : " امه نطلب الحیاة " ( ملتی در پی زندگی ) ، " حفله عشاء " ( جشن شامگاهان ) ، " باسم الحداء و هارون الرشید " ، " معجون الحب " ( معجون عشق ) و " علی الباغی تدور الدوائر " .

مضری الجوزی اولین نمایشنامه نویس مدارس او یک سال 1935 است . او یک مجموعه نمایشنامه دارد که عبارتند از : " ذکاءالقاضی " ( تیزهوشی قاضی ) ، " العدل اساس الملک " ( عدالت اساس حکومت است ) ، یا " لن ابیع ارضی " ، ( هرگز سرزمینم را نخواهم فروخت ) " عیدالجلاء " ، " فلسطین لن ننساک " ( فلسطین هرگز فراموشت نخواهیم کرد ) ، " وفاءالاصحاب " ( وفای یاران ) ، " حطمواالاصنام " ( بتها را بشکنید ) و دهها نمایشنامه دیگر .

اما جمیل الجوزی بیشتر به ترجمه از زبان انگلیسی روی آورد و در بازیگری و کارگردانی نیز شرکت کرد . او بیش از پنجاه نمایشنامه رادیویی را ترجمه کرده است . مجموعه نمایشنامه های چاپ شده وی عبارتند از : " السبحه و تمثیلیات اخری " و " الزوجه الخرساء " ( همسر گنگ ) ، نمایشنامه های ترجمه شده نامبرده بین سالهای 1936 و 1948 از رادیو پخش گردید .

شفیق ترزی و ودیع ترزی دو تن از دبیران ، نمایشنامه " فی سبیلک یا وطن " ( در راه تو ای وطن ) را در سال 1934 تألیف کردند که در چاپخانه العصریه قدس به چاپ رسید . این نمایشنامه موفقیت بی نظیری را به همراه داشت .

استیفان جوزف سالم یکی از شرکت کنندگان در انتشار بازیگری نمایشنامه ای به شمار می رفت . وی در شهر الناصره به دنیا آمد و در بیت لحم و قدس به تدریس زبان عربی پرداخت . چندین نمایشنامه مدرسه ای نوشت که عبارتند از : " السبحناء الاحرار " ( آزادگان زندانی ) ، " غرام میت " ( عشق مرده ) ، " قبله المحبه " ( بوسه عشق ) ، " صراع بین العلم و الایمان " ( نبرد بین علم و ایمان ) ، " صدیق حتی الموت " ( دوستی تا مرگ ) ، " یوم الجیش " ( روز ارتش ) ، " وقت الساعه یا فلسطین " ( زمان فرارسید ای فلسطین ) و نمایشنامه " الموسیقی خیر علاج " ( موسیقی بهترین درمان ) .

عزیر ضومط از اهالی حیفا از زمره نمایشنامه نویسان به شمار می رفت ، نمایشنامه " حسن " از نمایشنامه های اوست که به زبان آلمانی نوشت و به زبان عربی نیز ترجمه شده است و دردهه چهل در قدس به روی صحنه آمد . همچنین نمایشنامه " والی عکا " ( حاکم عکا ) با موفقیت در یکی از تآترهای آلمان به نمایش گذارده شد .

شعر ، در سازندگی نمایشنامه فلسطینی سهیم بود . شاعر برهان الدین العبوشی متولد جنین در سال 1911 نمایشنامه های شعری زیر را تهیه کرد : " وطن الشهید " ( 1947 ) ، " شیخ الاندلس " ( 1949 ) ، " عرب القادسیه " ( 1951 ) ، " الفداء " ( 1948 ) .

محی الدین الحاج عیسی متولد صفد در سال 1897 نمایشنامه " مصرع کلیب " ( قتلگاه ) در سال 1947 و نمایشنامه " اسرة شهید " ( خانواده شهید ) درباره فاجعه فلسطین را در سال 1966 منتشر کرد .

همه این نمایشنامه های شعری با اشاره به مسائل تاریخی و ملی جهت دار به منظور آگاه ساختن نسلها ، برای حفاظت از میراث عربی و روشن ساختن مسائلی که فلسطین را جریحه دار نمود ، کمک کرد . شعر در این نمایشنامه ها محکم و قوی است ، ولی بخت این شاعران از فرهنگ نمایشنامه ای به گونه ای نبود که بتوان آنها را منتشر کرد و یا روی صحنه تآتر به نمایش درآورد .

زن نیز ، در بارورساختن بازیگری فلسطینی از رهگذر ارایه نمایشنامه و پرده های نمایشی در رادیو و تآترهای فلسطینی سهیم بوده است . اسمی طوبی ، ادیب معروف فلسطینی در سال 1938 تعدادی نمایشنامه نوشت که در انجمن جوانان مسیحی و قهوه خانه النزهه به نمایش درآمد ، که عبارتند از : " نساء و اسرار " " صبر و فرج " ( شکیبایی و رستگاری ) ، " اصل شجره المبلاد " ( اصل درخت میلاد ) و " مصرع قیصر روسیا " ( قتلگاه تزار روس "

نجوی قعوار فرح دو نمایشنامه تألیف کرد که عبارتند از : نمایشنامه مذهبی " ملک المجد " ( پادشاه شکوه ) با اقتباس از کتاب انجیل مقدس و نمایشنامه " شهرزاد " که عشق شهرزاد به پادشاه شهریار را پیش از داستان سرایی اش برای آن پادشاه بیان کرده است . همچنین این نویسنده ، رادیو فلسطین و ایستگاه خاور دور ، ایستگاه لندن و تعدادی مدرسه و دانشسرا را از پرده های نمایشی خویش که ره گشای مشکلات و مسایل اجتماعی و آموزشی است ، بهره مند ساخت .

معین بسیسو متولد غزه در سال 1926 از جمله کسانی است که در دهه هفتاد نمایشنامه شعری نوشته است ، و نمایشنامه هایش عبارتند از : - " مأساة غیفارا " ( 1969 ) ( تراژدی گوار ) ، " ثورة الزنج " ( قیام زنگیان ) ( 1970 ) و " شمشون و دلیله " " سامسون و دلیله " ( 1971 ) .

غسان کنفانی نمایشنامه های زیر را به رشته تحریر درآورد : " الباب " ( در ) ، " القبعه و النبی " و " جسر الی الابد " ( پلی به سویابدیت ) ، همگی نمایشنامه های نامبرده در سال 1978 پس از شهادت وی ، منتشر شد .

نخستین پیدایش هنر بازیگری در کرانه باختری در اواخر سال 1970 بود که یک گروه کوچک از علاقه مندان به نام " عائله المسرح " ( خانواده صحنه ) ، کار تمرین نمایشنامه سمیع القاسم شاعر به نام " قراقاش " را آغاز کرد . چون این نمایشنامه پوچی فرمانهای صادره از سوی قراقاش را که مشابه فرمانهای حکمرانان صهیونیستی بود ، مورد انتقاد قرار می داد ، لذا نمایش این نمایشنامه ملی از سوی مقامات حاکم منع گردید .

گروه " بلالین " پس از گروه " عائله المسرح " پدیدار گشت و پنج نمایشنامه را به روی صحنه آورد که عبارتند از : " قطعه حیاة " ( بخشی از زندگی ) ، " العتمه " ، " ثوب الامبراطور " ( جامعه امپراتور ) ( 1973 ) ، نشرة احوال الجو ( خبرنامه هواشناسی ) ( 1973 ) ، " تربایتک یا عمی " ( 1975 ) . فرنسوا ابوسالم که کارگردانی نمایش را در فرانسه تحصیل کرده بود کارگردانی تمامی این نمایشنامه ها را به عهده داشت .

گروه " دبابیس " که در سال 1972 شکل گرفت ، نمایشنامه " الحق الحق " نوشته ابراهیم جبیل را در سال 1973 در رام الله به نمایش درآورد . همین گروه ، نمایشنامه " الانتظار " را در فوریه 1975 اجرا کرد . نمایشنامه " عمارة من ورق " ( ساختمان کاغذی ) سومین نمایشنامه این گروه بود که در سال 1976 به اجرا درآمد .

گروه " الکشکول " در سال 1974 ، همچنین گروه " صندوق العجب " در سال 1976 به عرصه ظهور درآمدند . نمایشنامه " لماانجلینا " ( آنگاه که رهایی یافتیم ) اولین نمایشنامه این گروه بود .

لازم به یادآوری است که نمایش در کرانه غربی به مثابه یکی از هنرهای وابسته به مسائل توده مردم فقیر و تقریبا بیسواد که بار اشغالگری صهیونیستی در فلسطین را بر دوش کشیده ، در درجه اول بر زبان رایج عامیانه متکی بود . جزوه هایی که یک فرد در روزنامه ها می خواند ، خود گواهی است براین که فعالیت نمایشنامه ای در فلسطین بخشی از جنبش عمومی مقاومت فلسطین و نمایش ملی و اجتماعی متعهد است .

گروه " فتح المسرحیه الفلسطینیة " ( شروع نمایشنامه فلسطینی ) در سال 1965 تأسیس شد . از جمله نمایشنامه هایی که اجرا کرده است عبارتند از :

1. مردمی که نمی میرند ، نوشته فتی الثوره و کارگردانی صبری سندس .
2. راه ، نوشته و کارگردانی نصرالدین شما .
3. محاکمه مردی که نمی جنگد ، کارگردانی دکتر حسن عویتی .
4. صندلی ، کارگردانی خلیل طافش .

و سپس فعالیت گروه مزبور در چارچوب اجرای نمایشنامه در جشنواره سالیانه نمایشی دمشق منحصر گردید .

خلاصه سخن اینکه : تلاشهایی که مردم فلسطین در زمینه بازیگری نمایشی به کار بردند و به کار می برند ، گرچه در سطح بالایی پیشرفت نکرده ولی پسندیده است .

مآخذ :

1. یاغی ، عبدالرحمن : حیاة الادب الفلسطینی ، 1968 .
2. السواحری ، خلیل : النهوض المسرحی فی الارض المحتله ، مجله العرفه ، شماره 1963 ، دمشق 1975 .
3. العودات ، یعقوب : من اعلام الفکر الادب فی فلسطین ، عمان ، 1976 .