دژها و برجها

هنگامی که بنای شهرهای فلسطین در اوایل دوره برونزی ( حوالی 3000 قبل از میلاد ) آغاز گردید ، هر شهری حکومت مستقلی را تشکیل می داد . برای احداث این شهرها مکان امن و مستحکمی در نظر گرفته شد و در عین حال دیوارهای بلند و دژهائی بر آن افزوده شد . نمونه این دژها عبارتند از : اریحا و تل النصبه ( در نزدیکی بیت المقدس ) ، تل ( عای قدیمی ) در نزدیکی رام الله ، تپه دویر در جنوب فلسطین ، تپه بیت مرسم ( درجنوب غربی خلیل ) ، ابو شوشه ( جازر قدیمی ) در نزدیکی رمله .

در هزاره دوم قبل از میلاد و به ویژه در اواسط آن فلسطین تحت سلطه امپراتوری مصر اداره می شد . و در این دوره به دلیل اینکه دولت بزرگ مسئولیت حراست و دفاع کشور را از داخل بر عهده گرفته بود ، نیازی به دژهای متعدد وجود نداشت ولی در ساحل شهرهای مستحکمی دژهای بسیار نظیر عکا ( عکو ) و یافا ( یابو ) بنا شده بود و این امر در ایام آشوریها ، ایرانیان نخستین و دوره اموی نیز مشاهده می شود . در این برهه از زمان ، زمامداران به نقش صنعت در عکا ( و در صور لبنان ) و قیساریه روم توجه نمودند .

[[ پرونده : | ج 3 ، ص 585 ]]

[[ پرونده : | دیوار و برج قلعه طبریه ]]

در فاصله بین 1200 و 750 ق . م . کشورهای مستقلی در فلسطین تشکیل شدند و به دلیل وجود کدورتها و اختلافاتی بین یکدیگر ، دژهای متعددی احداث گردید .

فلسطینیان در قسمت جنوبی جلگه ساحلی دژهائی را در شهرهای اصلی و مشهور نظیر غزه ، عسقلان ، جت ، اسدود و لد که به دست خویش ساخته بودند ، در اختیار داشتند ، هنگامی که حدود فرمانروائی خود را تا شمال گسترش دادند " دورا " و قلعه آن را بنا نهادند .

حکومت داود و سلیمان و جانشینانش نیز صاحب دژهائی در الخلیل بودند و بعد از اشغال بیت المقدس به ساختن استحکاماتی در اطراف این شهرها مبادرت ورزیدند .

کنعانیها که ساکنین اصلی کشور محسوب می شدند دارای قلمروی وسیع و دژهائی در جنوب ابوشوشه ( جازر ) ، و عکا در نقطه ساحلی و حاصور ( نزدیکی دریاچه طبریه ) و دیگر نقاط بودند و از شهرهای متعلق به این دوره معروف به دوره پر صلابت می توان تل الحصن ( قلعه بیسان قدیمی ) و بئر سبع را نام برد . فلسطین در دوره یونانی ، رومی ، بیزانسی شاهد تغییر و تحولات بیشماری بود . جانشینان اسکندر ( سلوکیها در سوریه و بطالمه در مصر ) در فاصله قرن سوم قبل از میلاد در فلسطین به نبرد برخاستند و سلوکیها بیش از بطالمه به ساختن شهرها اقدام نمودند . و حفاظت شهرهای متعدد موجود در منطقه را بر عهده گرفتند و در اطراف بسیاری از این شهرها برج و باروها و دژهائی ساخته شد چرا که حملات متعدد از جانب شرق صورت می گرفت . این حکام از منطقه بیسان ( و شرق آن فحل در اردن ) و همچنین حربه الکرک ( فیلوپطرپا نزدیکی دریاچه طبریه ) نگهبانی و حراست نمودند .

مهمترین استحکامات داخلی متعلق به این دوره ( قرن سوم میلادی ) در اردن و سوریه و در کنار خط دفاعی که ابتدای آن بتراء و انتهای آن رود فرات می باشد ، قرار دارد . و اما در نقطه ساحلی توجهات عمدتا به عکا ، عتلیت ، دورا ، قیساریه ، الدروم ، غزه و یبنه معطوف می شد . و در جنوب کشور دو شهر مستحکم به نامهای خلصه ( الوزا ) و میسیس ( و شاید صندحنه ) ساخته شد .

فلسطین در فاصله بین قرن نهم و یازدهم میلادی یا بخش مهمی از حکومت عباسی ( نک : عباسی ، فلسطین در دوره ) و یا در ایام طولونیها ( 868 - 905 م ) ، اخشیدیها ( 935 - 969 م ) و فاطمیها ( 960 - 1100 م ) تابع دولت مصر و یا در فاصله بین 1078 و 1117 م جزئی از املاک سلاجقه ( نک : سلجوقیان ) و - در فاصله بین ( 1127 1181 ) تابع اتابکیها و سپاهیان بود .

ساختن استحکامات در اطراف شهرها به میزان ارزیابی یک حاکم از اهمیت مکان و به مدتی که حاکم اشغالگر در آن اقامت می گزید بستگی داشت . به طور مثال احمدبن طولون شهر عکا را به دلیل اینکه آن را دروازه اصلی شمال کشور ( مدخل مرج بن عامر ) و اسکله ای برای ناوگانهای خود به حساب می آورد ، تحکیم بخشید . ولی می توان گفت که ایجاد استحکامات و دژهای مهم در این فاصله صورت نگرفت و حتی به دژها و سنگرهای موجود توجه زیادی نگردید .

در دوره های جنگهای صلیبی ( نک : صلیبیها ) فعالیت احداث قلعه ها و سنگربندی کردن شهرها آغاز شد که در این امر عوامل زیر دخالت داشتند :

1. فرنگیانی که به بخش ساحلی کشور مسلط شدند و ( در جنوب اردن اندکی پیش رفتند ) می بایستی با ایجاد سنگرهای محکم از حملات پی در پی که در ایام حکومت صلاح الدین ایوبی و سلاطین نخست ممالیک به اوج خود رسیده بود ، مصون می ماندند .
2. اعراب و مسلمانانی که دژهای این غربیها را مشاهده نمودند می بایستی دژهائی برپا می ساختند تا از آزار و اذیت دشمنان محفوظ بمانند و حرکت آنها را زیر نطر داشته باشند . ( زمانی که صلیبیها کرک و شوبک را در اردن بنا نهادند ، صلاح الدین نیز قلعه ربض را در شمال کشور ساخت ) .
3. حکام اعراب و مسلمانان می بایستی در صورت انهدام دژهای اشغالی در ایام جنگ ، مجددا آنها را بازسازی و ترمیم می نمودند .
4. زمانی که لشکرهای مذهبی نظیر سوارکاران اسبتاریه و سوارکاران الداویه در قرن دوازدهم تشکیل شدند . هر لشکری برای دفاع از خود دژهائی بنا می کرد .
5. گرچه تعداد فرنگیها نسبتا کم بود ولی در مقایسه با تعدادشان زمینهای وسیعی را در اختیار داشتند و هر امیری زمانی که به وجود قلعه ای برای در امان بودن از حملات ساکنین و خشمو عصیان آنها نیاز پیدا می کرد قطعه زمینی را مصادره می نمود .

دیگر اینکه فعالیت جنگی مداوم حکام هر دسته را به ایجاد استحکاماتی وادار می ساخت . و حکام عرب و اروپاییان بدون اینکه قصدی داشته باشند در ساختن دژها و قلعه ها از تجارب فنی یکدیگر استفاده می نمودند .

اروپاییان از ساختمان قدیمی ساز دوره ( بیرانظی و عربی ) که برای منطقه مناسبتر از ساختمان نظامی به شیوه اروپائی بود بهره برداری کردند .

اعراب از تجارب مسافرین در این زمینه استفاده می نمودند . و گویا حجم تبادل فنی در احداث قلعه های فعلی سوریه نظیر قلعه الحصن و قلعه صلاح الدین بیشتر از قلعه های فلسطینی بود .

جدول زیر قلعه های فردی و یا مجتمع در داخل شهرهای فلسطین را که در فاصله بین قرن 11 و 19 میلادی ساخته شد ، نشان می دهد . 2

1. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2. منظور از علامت X این است که دژ ، یا برج و یا سنگر تنها بود و در اطرافش شهری وجود نداشت .

اکثر این دژها و برجها چه به صورت فردی و یا داخل شهرها بر جاده های اصلی کشور از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب مسلط بودند و این حقیقت نشان می دهد که چه موقع اسامی بر روی نقشه قرار داده شد و اگر شهرهای حصاردار دوران قدیم نیز به آن اضافه شود مسأله بیشتر مشخص می گردد . علاوه بر این شهرهای مصون و محکم و دژها و برجها ، مراکزی برای پست در کنار جاده های اصلی ساخته شده بود . این مراکز شهرها ، روستاها و برجها بوده است و ممالیک نظام پستی را وضع نمود . مهم ترین مراکز پستی از مصر تا شمال و شرق عبارتند از : رفح ، السلقه ، غزه ، بیت جبرین ، الخلیل و القدس . و از غزه تا بیت داراس ، یازور ، الله ، العوجا ، الطیره ، قاقون ، ام فحم ( فحمه ) جنین ، نین ، حطین ، صفد ( تا دمشق ) و یا از نین تا زرعین ، بیسان ، جسرالمجامع ، اربد ( تا دمشق ) حمام الزاجل دنباله جاده زیر بود : قاهره ، بلبیس ، صالحیه ، قطیا ، غزه و از غزه تا قدس یا نابلس یا لد ، صفد ، دمشق .

و اما برجهای دیده بانی اماکنی برای برافروختن آتش در شب و بلند کردن دود برای اعلام حرکتهای تجاوز کارانه ( تاتارها در دوران ممالیک ) بودند که قصد هجوم به داخل کشور را داشتند . برجهای دیده بانی غالبا بر قلل کوهها و بر فراز بناهای مرتفع ایجاد می شد . و از کم و زیاد حجم آتش و دود به وجود دشمن و تعداد نفرات آنان و فاصله آنها پی برده می شد . اگر آتش و یا دود به کوهستان نزدیک بیسان ( از طرف شرق ) برسد در نابلس و پس از آن در روستای جنین کوه فحمه ( ام الفحم ) ، قاقون ، مجدل یابا ، یا زور و غزه دیده می شود . مؤلف " التعریف بالمصلح الشریف " می نویسد : " نه روشن کننده ای و نه اخباری به زبان آتش مگر بر بال و پست " .

مآخد :

1. الموسوعة الفلسطینیة : القلاع و الابراج ، جلد سوم ، 1984 .