زیارتگاهها در فلسطین

سرزمین فلسطین سرزمین پیامبران و اولیاء و پاکان و صالحان سرزمین فلسطین سرزمین پیامبران و اولیاء و پاکان و صالحان است . عده زیادی از پیامبران و انسانهای صالح و نیکوکار در فلسطین می زیسته اند و در همین خاک نیز زندگی را بدرود گفته اند ، به طوری که می توان گفت هیچ کشوری همچون فلسطین ، به این اندازه انسانهای شایسته و الهی را در خود جای نداده است . در فلسطین به هر جا که سری بزنیم محل دفن یکی از این انسانها را می توان بیابیم ، و در واقع هیچ روستائی وجود ندارد مگر اینکه حداقل محل دفن یک نفر از بزرگان مذهبی

[[ پرونده : | کنوزالقدس ، ص 407 ]]

[[ پرونده : | مقبره و مسجد حضرت سلیمان ]]

در آنجا باشد . برای نمونه در روستای عناتا در حومه بیت المقدس هفت مقبره ، در کوه طور 6 مقبره ، در قالونیا 5 و در عورتا از توابع نابلس 14 مقبره وجود دارد . البته تعدادی زیادی از مقابر و مزارها هنوز ناشناخته مانده و یا به مرور زمان از بین رفته اند .

این مزارها به دو بخش تقسیم می شوند :

بخشی به پیش از اسلام و بخش دیگر به پس از اسلام مربوط می شود .

بخش اول ، مقبره های پیامبرانی است که اسلام پیامبری آنانرا تایید کرده است همانند نوح ، لوط ، ابراهیم ، اسحاق ، یعقوب ، یوسف ، داود ، زکریا و پیروان ایشان] درود خدا برهمه ایشان باد] . علاوه بر این مقابر تایید شده ، مزارهای بسیاری مربوط به کسانی که آنانرا پیامبر می داند . - در حالی که پیامبر نیستند - در فلسطین وجود دارد همانند صموئیل ، معین ، طوبا ، اسکندر ، یامین ، سعین و دیگران . در جدولی که خواهد آمد به 57 مزار از مزارهای پیامبران ، اشاره شده است .

بخش دوم مقابر و مزارها ، متعلق به اولیاء و مصلحان مسلمانان است . دسته ای از این بزرگان ، از اصحاب پیامبر اکرم ( ص ) بوده اند . مثل حسین بن علی ( عسقلان ) ، فضل بن عباس پسر عموی حضرت ( رملة ) ، عبدالله بن زبیربن عبدالمطلب بن

هاشم پسرعموی حضرت ( روستای سلمه ) .

در میان صحابه پیامبر که در فلسطین دفن شده اند ، دو نفر زن وجود دارد . البته باید گفت که بسیاری از آنان در فلسطین دفن نشده اند بلکه مزارهایی منسوب به آنان در فلسطین وجود دارد . مقبره دهها تن از صحابه حضرت که بیشتر آنان بر اثر شیوع طاعون شهر عمواس به سال 18 ه و یا جنگها ، کشته شده اند ، در فلسطین دیده می شود . بیشتر این مقابر در " یافیه " به ویژه روستای سلمة ، دشت اردن و بیت المقدس جای گرفته اند . در جدولی که خواهد آمد به 17 مزار متعلق به اصحاب اشاره می شود .

علاوه بر آنچه گذشت ، مزارها و مقابر تعداد بسیار زیادی از :

1. برزگان صوفیه
2. زاهدان و نمازگزاران مشهور
3. خلفاء ( آن دسته که خانقاهتاسیس کرده اند )
4. قربانی کنندگان برای خدا
5. رزمندگان لشکر اسلام نیز وجود دارد .

از صاحبان مزارها ، دسته ای نامشان معلوم است ، دسته ای بخشی از نامشان ، شناخته شده و دسته ای نیز هنوز ناشناخته مانده اند . نام تعدادی از این مزارها به قرار زیر است :

شیخ عید در بیت المقدس ، حضرت معین در روستای

[[ پرونده : | کنوزالقدس ، ص 408 ]]

[[ پرونده : | مقبره باب الخلیل ]]

بئرمعین در حومه بیت المقدس ، شیخ زیل و شیح احمد در روستای کفر مالک ( رام الله ) ، شیخ عطا در روستای حجة ، شیخ شعله در سبسطیه ، شیخ ضرار در روستای زاویه ( نابلس ) ، شیخ مجاهد و شیخ محمد عجان و شیخ زکی ( غزه ) ، ابوشعیر و عامر و عمار ( بنی صعب ) ، سیدخلیف و ابوریش و عمار ( صفد ) . لازم به ذکر است که بسیاری از مزارهائی که مورد احترام روستائیان هستند ، در واقع ، مقبره شهدای جنگها ، به ویژه جنگهای صلیبی است .

البته باید اشاره نمود که بسیاری از افرادی که به نامشان قبر و یا مزاری در فلسطین و دیگر سرزمینهای عربی موجود است ، در محل دیگر دفن شده اند ، برای نمونه برای حضرت صالح هم در رمله و هم در عکا مزار است ، برای حضرت یونس هم در حلحول ( خلیل ) و هم در روستای کفر کنا ( ناصرة ) مزار وجود دارد .

برای سلمان فارسی ، هم در کوه طور ( قدس ) و هم در بورین ( نابلس ) و هم در روستای اسدود ( غزه ) مزار وجود دارد ، درحالی که وی در مداین ( عراق ) دفن شده است . مزار و مشاهدی نیز به نام حضرت علی ( ع ) در شمال اریحا و به نام ابوهدیره در جاده غزه - بیرسبع و جنوب طبریه وجود دارد . در بیت المقدس ، سبسطیه و دمشق مزارهایی نیز به نام زکریا و

در روستای جماعین ، بیت المقدس و دمشق ، مزارهایی برای حضرت یحیی وجود دارد . علت تعدد این مقابر و مزارها گاهی به علاقه مردم نسبت به پیامبران و یا امام و صحابه خاصی برمی گردد .

مسلمانان و مسیحیان برای پیامبران امامان و بزرگان دینی خود احترام زیادی قایل هستند و برای آنان نذرها می کنند ، از آنها برای رفع مشکل خود یاری می جویند و سرود و دعاهای ویژه ای برای آنان می خوانند برای نمونه مسیحیان برای مارنقولا و سه پرنده سفیدی که سمبل پطرس ، پولس و یوحنا است سرود می خواند و مسلمانان نیز برای بزرگان خود به ویژه رفاعی ، دسوقی ، جیلانی و احمد بدوی سرودهائی می خوانند .

به خاطر همین احترام است که این مقابر و مزارها مورد رسیدگی و توجه قرار گرفته و روزبه روز زیباتر می گردند و در پای آنها قربانی داده می شود و مردم اشیاء متعلق به خود را با آنها ، متبرک می کنند .

به مزارها ، گاهی مقام ، قبه و مشهد نیز گفته می شود ، شکل ساختمانهای آن معمولا بدین گونه است که از یک در و یک یا چند پنجره ساخته شده اند و بیشتر اوقات گنبدی نیز برای آنها می سازند . در داخل آنها معمولا یک یا چند اتاق کوچک بدون پنجره در نظر گرفته شده است . در کنار قبر نیز یک محراب ، ساخته می شود . برخی از مزارها تنها دارای یک یا دو اتاق است ، در حیاط بیرونی مزارها معمولا چند اتاق و یک مسجد و یا کنابخانه و یا خانه ای ویژه سخنرانی و یا سرپرست مقامه ، ساخته شده است برخی از مزارها بزرگتر هستند و استراحتگاهی مخصوص زوار و مسافران نیز در آنجا دیده می شود این مزارها معمولا مقام پیامبران است مانند مقام حضرت موسی و صالح . انواع دیگر مزارها عبارتند از :

1. مزارهائی که دارای ضریح هستند ، این ضریح یا داخل آنهاست یا در حیاط نزدیک آنها .
2. مزارهائی که بدون ضریح هستند ، این مزارها تنها برای بزرگداشت و زنده نگه داشتن نام ویژه ای ساخته شده اند بدون اینکه کسی در آنجا دفن شده باشد .
3. مزارهائی که اصلا ساختمانی ندارند .
4. غارهای که یا دارای ضریح هستند یا ضریح ندارند ، مثل غار ادهمی در بیت المقدس

[[ پرونده : | کنوزالقدس ، ص 395 ]]

[[ پرونده : | مقبره شیخ غباین ]]

1. مزارهائی که دارای دیوارهای کوتاهی هستند و بر حیاط کوچکی مشرف می باشد .
2. مزارهائی که تنها یک درخت و یا تپه ای از سنگ هستند .

در مورد محل این مزارها ، به طور کلی می توان گفت که مزارها در جاهای بلند ، بالای کوهها و یا در دامنه کوهها ساخته شده اند . و بسیار کم دیده می شود که مزارهای در دره ها و یا جاهای پست ساخته شده باشد . براساس یک بررسی و تحقیقیکه توسط توفیق کنعان درباره مکان مزارها ، در روستاهای استان بیت المقدس ( در دوره حکومت تحت الحمایگی بریتانیا ) به عمل آمده ، 70% مقام ها بر بالای کوهها و تپه ها و 24% در دامنه ها و تنها 6% در دره ها ساخته شده است .

بین این مزارها و درختان و غارها و چشمه ها ارتباطی وجود دارد . زیرا بیشتر مزارها در کنار درخت ، غار و چشمه آب ساخته شده اند . در یک بررسی معلوم شد که 45% این زیارتگاهها ، ساختمان هستند و 18% تنها ضریح و بدون ساختمان هستند و 37% آنها چشمه ، چاه ، درخت ، غار هستند .

بین مقابر و مقامها نیز ارتباط وجود دارد ، در حالی که بیشتر مقام ها در خارج از مقابر و همچنین مقدار زیادی هم داخل مقابر ساخته شده اند . در پنج روستای استان بیت المقدس در این خصوص بررسی مورد و تحقیق شد که آمار زیر به دست آمد :

این جدول نشان می دهد که نسبت زیارتگاههای داخل مقبره ها 37 درصد است و به طور کلی این نسبت در فلسطین از 30 درصد فراتر نمی رود .

از نظر تاریخی ، می توان گفت که از زیارتگاهای یاد شده هیچ یک مربوط به دوره ایوبیان نمی شود . درباره مساجد ، تکیه ها و دیگر آثار اسلامی نیز می توان همین ادعا را نمود ، زیرا بیشتر این آثار به دنبال مصیبتها و بلایای طبیعی ، جنگها و عدم رسیدگی به آنها ، ازبین رفته اند . و یک محقق به سختی می تواند به هویت مقامهای جنگهای صلیبی اعتماد کند . منبع اصلی در بیشتر مواقع همان منابع ادبی هستند .

پس از جنگهای صلیبی بود که پادشاهان ایوبی و سپس ممالیک ، به تعمیر زیارتگاهها و دیگر آثار اسلامی توجه نمودند . بیشتر آثار باقیمانده نتیجه همین توجه و تعمیر آثار باستانی بوده است . از جمله زیارتگاههای که در همین دوران ساخته شد عبارتند از : ساختن مقبره و منارهمسجد حضرت یونس در حلحول ( 623 ه - /1226 م ) ، ساختن مقام حضرت موسی نزدیک بیت المقدس ( سال 668 ه - /1269 م ) ، ساختن مقام سلمان فارسی درأسدود ( 667 ه - /1229م ) ساختن مقبره بشیر در غار أحزان در صفد ( 805 ه - /1402 م ) و مقام فضل بن عباسی پسر عموی رسول اکرم ( ص ) در رمله .

بیشتر زیارتگاهها از ساختمانهای ساده ای تشکیل شده اند که به دست روستائیان ساخته شده است ، و چون مستحکم ساخته نشده اند پس از گذشت مدتی ویران شده ولی برخی

[[ پرونده : | کنوزالقدس ، ص 327 ]]

[[ پرونده : | پایین ]]

دوباره ساخته می شوند و برخی دیگر دست نخورده باقی می مانند و از بین می روند .

علاوه بر علل ویرانی تمام زیارتگاهها ، آنچه که به ویران شدن آنها در فلسطین کمک می کند ، بی احترامی صهیونیستها نسبت به آنها و دشمنی و کینه آنان نسبت به جلوه های اسلام است . از جمله آثاری که به دست صهیونیستها ویران شده است ، ویران کردن قبر شیخ عید در مدرسه افضلیه ، ویران کردن ضریح شیخ شهاب الدین احمد ثوری در محله ثوری بیت المقدس و تبدیل آن به خانه مسکونی ، ویران کردن مقام ابوقمیص امیر صعید در شهر صفد و تبدیل آن به پارکینگ اتوبوس ، ازبین بردن ضریح و مقام علی بن علیل در روستای حرم شمال یافا و تبدیل آن به ایستگاه رادار است .

مقام صحابه پیامبر ، سلمه بن هشام مخزومی ( متوفی به سال 140 ه - ) در روستای سلمه نیز به دست اشغالگران ویران شد .

قبرستان نحام که شامل قبور تعدادی از اصحاب رسول اکرم ( ص ) از جمله نعیم بن عبدالله نحام ، ابان بن سعیدبن عاصی ، جناب بن اسود مخزومی ، هشام بن عاصی بن واثل و تمیم بن حارس سهمی ، بود نیز به دست آنان از بین رفت . صهیونیستها همچنین بر قبرستان حیفا ، بیرسبع ، ابوعرش آب رها کردند و موجب ویرانی آنها شدند .

بیت المقدس نیز یک قبرستان تاریخی ، به پارک عمومی ، خانه مسکونی و مکان تجاری تبدیل شد ، در آن جاده کشیدند و بخشی از آنرا پارکینگ کردند .

در روستای قیساریه نیز چندین آثار اسلامی ویران و مدفن چند پیامبر نیز به درمانگاه تبدیل شد .

مآخذ :

1. حنبلی ، مجیرالدین : الأنس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل ، نجف اشرف .
2. خالدی ، احمد سامح : اهل العلم و الحکم فی ریف فلسطین ، عمان 1968 .
3. ناصرخسرو : سفرنامه ( ترجمه شده ) بیروت 1970 .
4. دباغ ، مصطفی مراد : بلادنا فلسطین ، بیروت 1965 - 1974 .
5. دمشقی ، شیخ الربوة : نخبة الدهر فی عجائب البر والبحر ، لابیزغ 1923 .
6. عابدی ، محمود : الآثار الاسلامیة فی فلسطین و الاردن ، عمان 1973 .
7. عارف ، عارف : تاریخ غزه ، قدس 1943 .
8. عسلی ، کامل جمیل : معاهد العلم فی بیت المقدس ، عمان 1981 .
9. عسلی ، کامل جمیل : أجدادنا فی ثری بیت المقدس ، عمان 1981 .
10. ابن فضل الله عمری : مسالک الابصار فی ممالک الامصار ، قاهره 1924 .
11. علی ، محمد کرد : خطط الشام ، دمشق 1928 .
12. مخلص ، عبدالله : مئذنة الجامع الابیض فی الرملة ، قدس ، لا . ت .
13. مقدسی ، بشاری : احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، لیدن 1906 .
14. منصور ، اسعد : تاریخ ناصرة ، مصر 1923 .
15. نابلسی ، عبدالغنی : الحضرة الأنسیة فی الرحلة القدسیة ، مصر 1902 .
16. نمر ، احسان : المختار من الحضرة الأنسیة ، فی نابلس 1972 .
17. نمر ، احسان : تاریخ جبلی نابلس و البلقاء ، نابلس 1975 .
18. هروی : کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات ، دمشق 1953 .
19. Canaan. T. : Mohammedan saints and sanctuaries in palestine . J. P. O. S. VOL. IV.
20. Ganneau . c : Archaeological Researchas in palestine, Vol . I I . london. 1896.
21. Gibb and Kramers : shorter Encyclopedia of Islam, Ithaca N . Y . 1961

لیست مقامها و زیارتگاههای فلسطین ( به 270 مقام می رسد )

4 ) غزه و حومه آن

فالوجه خوانده شد ، دفن گردید .