آبگیرها
آبگیر ، قطعه زمین پستی است که آب در آن جمع شده باشد . آبگیرها در فلسطین شکلهای مختلفی مانند مستطیل ، دائره و شبه‌دائره‌ای به خود گرفته و به شکل برکه‌های آب و یا سطح آب‌گسترده‌ای پراکنده می‌باشند . در این آبگیرهای پراکنده آب‌ها از منابع و مجاری خود جدا گشته و در زمین‌های پستی که در آن جمع شده‌اند فرو می‌روند . دریاچه‌های پراکنده ( دورافتاده ) رود اردن از جمله این موارد است که به صورت کمانهایی از سطوح آب می‌باشند . آبگیرهایی که به منابع اصلی متصل می‌باشند از روی نوع و تغییر و تبدیل آب شناخته می‌شوند اما آبگیرهای جدا افتاده از منابع تغذیه آبی‌شان به شکل سطوح آب راکد که به مرور زمان و با تبخیر شدن آب آنها و رسوب آنها در دل زمین خشک می‌شوند ، در سال‌های پرباران ، گسترده و وسیع می‌گردند .
محتویات
الف - تشکیل آبگیرها :
شرایط و اوضاع طبیعی را که در ساخت شکل‌پذیری آبگیرهای فلسطین نقش دارند می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد :
1 - آب و هوا :
آب و هوای فلسطین که چیزی بین آب و هوای مدیترانه‌ای و آب و هوای صحرایی می‌باشد با ویژگی باران‌های زمستانی نامنظم ناگهانی و دارای طبیعتی توفانی ( رگبارهای زمستان نامنظم ) شناخته می‌شود . این باران‌ها با شدت و به مقدار زیاد در مدتی کوتاه باریده و اتفاق می‌افتد که در یک روز به اندازه مقدار باران سالیانه برخی مناطق دیگر می‌باشد . این باران‌های زیاد به خاک فرصت کافی جهت جذب آن را نداده و بخشی از این آب‌ها به سیلاب‌های خروشانی تبدیل می‌شود که وارد شهرها شده و از دو طرف دره‌های سیلابی طغیان کرده و آبگیرها را به وجود می‌آورند . این آب‌ها همچنین موجب پرشدن برخی پستی‌های مجاور این دره‌ها و تبدیل آنها به دریاچه‌هایی کوچک می‌گردد . از جملۀ این موارد را می‌توان از آبگیرهای دشت حوله ، دشت مرج ابن عامر ، دشت بیسان و برخی پستی‌های نقب و شوره‌زارهای درۀ عربه نام برد .
2 - رودخانه‌ها و دره‌های خشک :
بر اثر طغیان‌هایی که از باران‌های زیاد و یا آب شدن برف‌ها ناشی می‌گردد ، نسبت آب در رودخانه‌ها بالا رفته و این آب‌ها از دو طرف رود یا دره طغیان می‌کنند . این موضوع به ویژه در مجاری پایین رودخانه به چشم می‌خورد که آب‌ها به صورت آبگیرهایی گرد آمده‌اند . به عنوان مثال می‌توان از طغیان‌های رود یرموک در زمستان و طغیان‌های رود اردن در اواخر زمستان و بهار و طغیان‌های رودهای المقطع ، جالود ، روبین و دره غزه در فصل زمستان یاد کردو
3 - دریاچه‌ها :
برخی دریاچه‌ها مثل دریاچه حوله در اثر طغیان‌های آب و امتداد آنها ، در تشکیل آبگیرها سهمی می‌باشند دریاچه لوط ( بحرالمیت ) نیز در سال‌های بارانی به طرف جنوب امتداد یافته و در شمال دره عربه شوره‌زارهایی را به وجود آورده است .
4 - چشمه‌ها :
چشمه‌هایی که در طول پایۀ برخی ارتفاعات و پیرامون کوهها کشیده شده است سبب تراکم آب شده و آبگیرهای پراکنده‌ای را در محل‌هایی محدود و محصور پدید آورده است . در زبان محلی به این آبگیرها " بصة " گفته می‌شود . از جمله این چشمه‌ها می‌توان از چشمه‌های موجود در نزدیکی کوهپایه‌های غربی دشت اردن و برخی چشمه‌های دشت مرج‌ابن‌عامر نام برد .
5 - بستن مجاری پایین رود ( جویبارها ) و آبریزهای فصلی توسط تپه و کومه‌های شنی :
برخی آبریزها و جویبارها در مسیر خود به دریای مدیترانه از ارتفاعات کوهستانی در شرق به طرف دشت ساحلی فلسطین در غرب سرازیر می‌شوند . ریزش و لغزش شنها در گذشته منجر به تراکم شنها بر روی مجاری پایین این دره‌ها و جویبارها گشته و به صورت سدهایی درآمده‌اند که جلوی جریان آب‌ها به طرف دریا را گرفته و بناچار این آب‌ها پس از بالا آمدن سطحشان بر روی ریگزارهای موازی با مجاری پایین جریان یافته و آبگیرهای طولی را شکل می‌دهند . از جمله این موارد می‌توان از رودهای نعامین ، مقطعع اسنکدرونه و روبین و دره‌های صقریر ، هربیة و غزه که مجاری پایین آنها توسط کومه‌های شن‌های ساحلی بسته شده ، نام برد .
6 - حوضه‌های بسته و محدود بین ارتفاعات کوهستانی :
تعدادی جلگه و حوضه‌ها و مناطق پست بسته یا نیمه‌بسته میان ارتفاعات کوهستانی وجود دارد که به هنگام بارش باران بر این ارتفاعات آب به شکل سیل‌هایی در این مناطق پست جمع شده و این محل‌ها در طول فصل زمستان پر از آب می‌شوند که گاهی به نام قیعان نیز خوانده می‌شوند . از جملۀ این موارد می‌توان از دشت بطوف ، حوض سخنین ، حوض شاغور در جلیل سفلی ، دشت عرابة ، دشت سانور ( مرجع‌الغرق ) و دشت مخنه در ارتفاعات نابلس نام برد .
ب - انواع آبگیرها :
آبگیرها در فلسطین با توجه ه منابع تغذیه آب آنها ، متفاوت می‌باشند . برخی آبگیرها از آب باران تشکیل می‌شوند مانند آبگیرهای دشت سانور ( مرجع‌الغرق ) و آبگیرهای رودخانه‌ها مانند آبگیر رودخانه روبین و آبگیرهای دریاچه‌ها مانند آبگیرهای حوله و تعدادی آبگیر چشمه‌ها مانند آبگیر چشمه بردلة و مرج نعجه در جلگه غربی . همچنین آبگیرهای فلسطین را می‌توان با در نظر گرفتن شوری یا شیرینی آب آنها به دو دسته تقسیم نمود 1 - ابگیرهای آب شیرین مانند آبگیرهای گابری 2 - آبگیرهای شور ( شوره‌زار ) مانند باتلاق‌های جنوب دریاچۀ لوط . به همین ترتیب می‌توان این آبگیرها را براساس عمق آب آنها به آبگیرهای عمیق حوله و آبگیرهای کم‌عمق دشت مرج‌ابن‌عامر تقسیم کرد .
باتلاق‌های آبگیرهای جلگه و دریاچه حوله از بزرگترین آبگیرهای فلسطین به شمار می‌آید . این آبگیرها مساحتی به مقدار 14 کیلومتر مربع در شمال دریاچه را می‌پوشاند که این مساحت پس از بارش باران و طغیان آب افزایش یافته و در سال‌های خشکی کاهش یافته و کم می‌شود .
ج - بهره‌برداری از آبگیرها :
به استثنای آبگیرهای حوله که محل صید دریاچه‌ای برای صحرانشینان پیرامون این دریاچه به شمار می‌آمده و نیز به استثنای برخی شوره‌زارهای دره عربة در جنوب دریای لوط و شمال خلیج عقبه که نمک طعام از آن به دست می‌آید ، بقیه آبگیرها مدت زیادی بدون بهره‌برداری باقی مانده است . آبگیرهای دشت اردن پوشیده از درخت‌های پرپشت و بیشه بوده در حالی که ابگیرهای مجار یدره‌های دیگر را برگ‌های گیاهان آبی می‌پوشاند و تمامی این آبگیرها بدون استثناء گسترش یافته و بیشتر ساکنین از این بیماری رنج می‌بردند . به عنوان مثال آبگیرهای دره غزه سبب شیوع بیماری مالاریا بین اهالی شهر قدیمی غزه که در اصل در نزدیکی مصب دره غزه برپا شده بود گردید و آنها منجبور به جابه‌جایی از محل اصلی به شهر فعل غزه بر روی تپه‌ای دور از منطقه آبگیرها شدند .
کار خشکاندن بیشتر آبگیرها در فلسطین پایان پذیرفته و به جز سطوح کوچکی که جهت پرورش ماهی یا استخراج نمک طعام به کار گرفته می‌شود آبگیر دیگری باقی نمانده است . مهم‌ترین آبگیرهایی که خشکانده شده‌اند آبگیرهای حوله ، کباره ، دشت مرج‌ابن‌عامر ، دره حارث در دشت بیان ، کابری در دشت عکا ، خضیره و روبین در دشت ساحلی و دشت فیضی رود اردن می‌باشد . زمین‌های این آبگیرها به زمین‌های کشت دیم که محصولات مختلفی را تولید می‌کند ، تبدیل شده است .
مأخذ :
- نقشه تپوگرافی فلسطین : مقیاس
- Neumann. J : on the water Balance of lakeHuleh and Huleh swamps 1942/1943-46/7, Israeli Exploration Journal, 1955.
