پست در فلسطین

خلفا و حکمرانان مسلمان به پست اهمیت می دادند ، و برای نقل آن اسبهایی قرار دادند و ایستگاهها و برجهایی ترتیب دادند ( منارههایی که به وسیله آن نامه رسانان راهنمایی می شدند ) ، جاده ها و کاروانسراها برپا ساختند و تابلوهایی ( لوحهایی ) برای نشان دادن فاصله برجها از یکدیگر نصب کردند . کاوشگران به تعدادی از این لوحها در فلسطین که تاریخشان مربوط به دوره اموی است دست پیدا کردند . بر روی یکی از این لوحهای سنگی مستطیلی شکل که بین بیت المقدس و اریحا کشف گردید ، شش سطر نقش بسته است که عبارتست از : " این جاده و برجهای آن به دستور عبدالله عبدالملک امیرمؤمنین رحمت الله علیه ساخته شد ، از ایلیأ تا این برج هشت برج است . " همچنین لوح مشابه دیگری در جاده یافا کشف شد که مربوط به همین دوره است .

توجه امویان و سپس عباسیان به پست ، همچنان ادامه یافت . خاندان " زنگی " نیز به پست توجه کردند و برای نقل آن از شتر و کبوتر استفاده می کردند . ایوبیان نیز در طی جنگ با صلیبیان از پست کمک گرفتند . در دوره ممالیک بازسازی پست یکی از مهم ترین اقدامات سلطان ظاهر بیبرس جهت پیوند دادن بخشهای وسیع دولت به پایتخت بود . غلامان و اسبهایی در فاصله های مشخصی از جاده های پستی دولت گذاشته شدند . توجه ممالیک به پست در فلسطین به جایی رسید که مراکز سلطنتی آن مجهز به اصطبل و غلامان گردید و یک اسب برای سلطان اختصاص داده شد که هزینه مخارج و علوفه آن از پول سلطان تهیه می شد .

بدون شک فتنه ها و جنگهایی که کشور را در بر گرفت به سیستم اداره پست لطمه وارد ساخت ، زیرا جنگهای صلیبی باعث متروک شدن جاده های عمومی پست در فلسطین گردید ، همچنین اشغال سرزمین شام توسط تیمور لنگ به تعطیل شدن دوائر پست در تمامی سرزمین شام منجر گردید ، اما در عین حال با از بین رفتن این عوامل ، بار دیگر پست به سرعت به وضع زمان سابق باز می گشت .

نامه رسانها به منظور تسهیل مأموریت خود ، با علامتهای ویژه ای مشخص گردیدند ، به طوری که علامت پستی در دوره عباسیان ، یک قطعه نقره به اندازه کف دست بود که مأمور پست آن را بر شانه خود آویزان می کرد . بر روی این قطعه عبارت بسم الله و نام خلیفه و بر روی دیگرش عبارت " انا ارسلناک شاهدا و مبشرا و نذیرا " نوشته شده بود . در دوره ممالیک علامت مأموران پست به صورت لوحی از نقره بود که بر یک روی آن عبارت : " لااله الاالله محمدرسول الله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون " نقش بسته بود . بر روی دیگر : عزت باد مولای ما سلطان فلانی... " . در این لوح سوراخی وجود داشت که ریسمانی ابریشمی زردرنگ دوبندی بر آن بسته بود و مأمور پست آن را بر گردن خود آویزان می کرد به طوری که لوح در زیر پیراهن و ریسمان زرد پشت پیراهن وی قرار می گرفت و هرکس که این علامت رامی دید درمی یافت که وی مأمور پست است .

جاده ها و مراکز پستی در فلسطین گسترش یافت و از شهرها و روستاها انشعاب پیدا کرد و به خاطر اهمیتی که فلسطین در بین کشورهای اسلامی داشت ، این جاده ها و مراکز به کشورهای مجاور نیز سرایت کرد . در هر مرکز پست تعدادی اسب تازه نفس فراهم گردید که به اسبان پستی معروف گشتند چنانچه اگر مأمور پست به یک مرکز می رسید و اسب وی خسته بود ، بر اسب دیگری سوار می شد ، و این کار را در مراکز بعدی نیز ادامه می داد تا به سرعت به مقصد برسد . در بیشتر این مراکز کاروانسراهایی جهت اقامت مأموران پست برقرار گردید مانند کاروانسراهای خان بیت داراس ، خان طیره و خان جنین ، به طوری که بقایای بعضی از این کاروانسراها هنوز به جای مانده است .

مراکز پستی در فلسطین از غزه به سمت قاهره و صفد و دمشق و کرک پخش شد . مراکز پستی از غزه به قاهره عبارت بود از : واروم ، سلقه ، رفح ، زعقه ، خروبه ، عریش ، بئر قاضی ، وراده ، سواده ، مطیلب ، صبیحه ، نخله معن ، قطیا ، غرابی ، جبوه ، قصیر ، بئر غذی ، صالحیه ، قبر وایلی ، خطاره و سعدیه . اما مراکز پستی از غزه تا صفد عبارت بودند از : جیتین ، تبنین ، حطین صفد . و از آنجا از مراکز : لغران ، ارینبه ، بریج الفلوس به دمشق می رفت .

مراکز پستی از غزه تا دمشق به قرار زیر انتشار یافت : جیتین ، بیت داراس ، قطره ، ل ، د ، عوجأ ، طیره ، قاقون ، فحمه ، جنین ، زرعین ، عین جالوت ، بیسان ، مجامع ، پل فعلی مجامع ، قصیرزحر ، اربد ، طفس ، جامع ، صنمین ، غباغب و کسوه .

بین غزه و کرک مراکز پستی ذیل واقع شده بود : - ملاقس ، خلیل ، جنبا ، صافیه ، سپس کرک ، اگرچه مراکز پستی در دوره قلقشندیان به همین شکل بود اما بدون شک به اقتضای مصلحت ، مأموران پستی جهت نزدیک کردن فاصله ها و یا انتخاب محل امن بهتر ، برخی از این مراکز در دوران حکومت اسلامی تغییر داده شد . همچنین مصلحت دیدند که مرکز پستی نزدیک روستا و یا در کنار چشمه آب ساخته شود . عوامل انتخاب این مراکز باعث ایجاد فاصله های مختلف بین مراکز پستی گردید به طوری که فاصله عریش تا غزه بیست و چهار میل و فاصله مرکز اخیر تا اسدود بیست میل و سپس تا رمله دوازده میل می باشد .

استفاده پست پرنده در دوره عباسی شایع شد ، و کشورهای اسلامی برای سازمان دادن انتقال پست از طریق کبوتران نامه رسان معروف به کبوتر زاجل ، گامهای گسترده ای برداشتند ، به طوری که فاطمیان در این باره افراط کردند و برای کبوتران دیوان و سجلی باز کردند که در آن نسب و مشخصات کبوتران نوشته می شد . در دوران دولتهای نوریان و ایوبیان توجه واهتمام به کبوتران افزایش یافت و برای رفع خطر صلیبیان ، نیاز به کبوتران شدت گرفت .

همچنین سلاطین ممالیک به سازماندهی استفاده از کبوتران برای ارسال نامه به نمایندگان خویش توجه زیادی از خود نشان دادند .

ارسال نامه توسط کبوتران بدین صورت بود که یک نوع کاغذ نازک انتخاب می شد و با خط ریز به طور خلاصه بر روی آن می نوشتند ، و آن را زیر بال و یا د ، م کبوتر می بستند . و برای اطمینان بیشتر نیز نامه به وسیله دو کبوتر فرستاده می شد و کبوتر دیگری را دو ساعت پس از کبوتر اولی پرواز می دادند تا اگر چنانچه یکی از آنها مسیر را گم کرد و یا کشته شد ، بتوان بر کبوتر دیگر اعتماد کرد .

برای کبوتران برجهایی در طول جاده های اصلی برپا ساختند . فاصله این برجها از یکدیگر بیش از فاصله مراکز پستی بود . هنگامی که کبوتر در یکی از این برجها می نشست ، مسئول برج از کبوتر مواظبت می کرد و نامه را به کبوتر دیگری می بست و آن را به مقصد مرکز بعدی به پرواز درمی آورد و بدین ترتیب مسئولان برج کار می کردند تا اینکه نامه به مقصد برسد . نوعی کبوتر نیز وجود داشت که برای پیمودن فاصله های طولانی قدرت فراوانی داشت به طوری که فاصله میان دمشق تا قاهره را بدون توقف پرواز می کرد .

شبکه گسترده ای از برجهای کبوتران در فلسطین به وجود آمد به طوری که از غزه واقع در جنوب تا صفد واقع در شمال کشور امتداد داشت . علاوه بر برجهایی که غزه را به مصر و دمشق و کرک متصل می کرد .

[[ پرونده : | ج 1 ص 390 ]]

ایستگاههای کبوتران از غزه تا مصر بدین شکل گسترش یافت : وراده ، قطیا ، صالحیه ، بلبیس و برجهای قلعه جبل در قاهره . و مراکز پرواز کبوتران از غزه تا دمشق عبارتند از : لد ، قاقون ، جنین ، بیسان ، اربد ، طفس ، صنمین و دمشق . اما مراکز کبوتران از غزه تا کرک عبارت بود از : الخلیل ، صافیه و کرک . همچنین غزه با برجهای شهرهای بیت المقدس و نابلس ارتباط یافت .

اعراب از امکانات دیگری نیز برای انتقال اخبار استفاده می کردند مانند سیستم منارهها برجهای فانوس دار و در توسعه دادن این سیستم موفق شدند و برای نقل سریع و دقیق اخبار ، فعالانه این سیستم را به کار بردند . بنابراین مأموران پست با سرعتی بیش از سرعت دیگران ، کبوتران نیز سریعتر از مأموران پست و برجهای فانوس دار ، خبر را به سرعتی بیش از سرعت کبوتران به مقصد انتقال می دادند .

برجهای فانوس دار عبارت بود از : برجهایی که در جاهای مرتفع ساخته می شد و نگهبان و مأمورانی بر آنها گمارده می شدند و اطراف خود را دیده بانی می کردند ، اگر در هنگام شب دشمنی را می دیدند آتش می افروختند و در هنگام روز دود به هوا می دادند تا به اطرافیان خویش ، نزدیکی دشمن را اطلاع و هشدار بدهند . این اشاره ها از طریق برجها به طرف محل تعیین شده ارسال می شد .

صلیبیان از سیستم برجهای فانوس دار با مهارت استفاده کردند ، و برای تسهیل این امر ، قلعه های خود را در جاهای مرتفع برپا ساختند تا بتوانند از طریق علایم فوری با یکدیگر تماس حاصل کنند . هنگامی که صلاح الدین ایوبی کرک را در سال 579ه - /1183م محاصره نمود فرنگیان با برادران خود در بیت المقدس به همین صورت تماس گرفتند و از آنها یاری خواستند .

علایم و رمزهای مأموران نورپرداز در نقل خبر ، با توجه به اختلاف حالت آتش در درخشندگی و کم نوری و تعداد مشعلها در هرموضع و ارتفاع آنها در آسمان تفاوت داشت . زنان عرب غیرمسیحی ساکن عکا از طریق روشن کردن شمع در پنجره های خانه هایشان که روبه روی کوه کرمل و مشرف به عکا بود به مسلمانان علامت داده ، و سمت حرکت و تعداد فرنگیان را خبر می دادند و اگر در صدد حمله به مسلمانان بودند ، زنان شمعها را روشن می کردند که هر یک شمع ، بر صد اسب سوار دلالت می کرد ، و در مورد قصد دشمن بر تصرف یک ناحیه نیز با همین شمعها علامت می دادند . المعظم عیسی ی بن احمدبن ایوب دیده بانانی برای دریافت این علایم می گمارد و خبر را به دمشق ارسال می کرد ، بدین طریق مسلمانان از وجود دشمن آگاه می شدند و برای مصاف با آن به خارج شهر می رفتند .

افروختن مشعل و مواظبت کردن از برجها مستلزم هشیاری بی نظیر و آگاهی کامل است به ویژه که این برجها برای اهداف بسیاری استفاده می شدند از جمله کشتیهای رومیان برای گرفتن اسیر در سواحل فلسطین لنگر می انداختند اگر چنانچه این کشتیها از طریق منارهها و برجها مشاهده می شد ، مأموران به افروختن آتش و یا دود کردن اقدام می کردند . از هر رباط تا قصبه ، چندین برج بلند وجود دارد ، اگر منارهاولی روشن گردد ، منارههای بعدی یکی پس از دیگری روشن می شوند . ساعتی سپری نمی شد مگر اینکه قصبه ها اعلام بسیج دهند ، برفراز منارهها طبلها به صدا درآیند و مردم با سلاح و نیرو خارج شوند ، در آن هنگام ، لحظه فداکاری فرا می رسید . رباطهای فلسطین که در آنها فداکاری صورت می گرفت عبارتند از : غزه ، میماس ، عسقلان ، ماحوز ، اسدود ، یبنه ، یافا و ارسوف .

ممالیک ، استفاده از منارهها را نظم بخشیدند و آنها را از فرات تا پایتخت خود در مصر ، هنگامی که تاتارها امنیت دولتشان را تهدید می کردند ، تعمیم دادند . در هر منارهای دیده بان و دوربین برای رؤیت پیش و پس فراهم کردند ، به طوری که این منارهها علایم را از " بیره " تا " رحبه " ارسال می کردند ، و هنگامی که علامتی به کوههای " اربد " می رسید ، از طریق منارههای فلسطین همچون : بیسان ، جنین ، مخمه ، شرفه قاقون ، حومه نابلس ، جبل مصاقب ، مجدل یابا ، یاسورو به غزه می رسید و از آنجا اخبار از طریق پست و بال کبوتران به قاهره ارسال می شد . فعالیت این سیستم در دوره ممالیک به جایی رسید که اگر چنانچه صبحگاه خبری از فرات فرستاده می شد ، شب به قاهره می رسید و بالعکس .

مآخذ :

1. عمری ، ابن فضل الله : التعریف بالمصطلح الشریف ، قاهره 1312ه .
2. فلقشندی : صبح الأعشی فی صناعة الانشا ، قاهره 1331 - 1338ه .
3. عابدی ، محمود : الاثار الاسلامیه فی فلسطین و الأردن ، عمان 1973 .
4. مقدسی : احسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم ، لیدن 1909 .
5. مقریزی : الخطط المقریزیة ، قاهره 1326ه .
6. سعداوی ، نظیر حسان : نظام البرید فی الدولة الاسلامیة ، قاهره 1953 .