یافا ( شهر - )

شهری از شهرهای فلسطین واقع در کرانه شرقی دریای مدیترانه است . این شهر از سال 1948 توسط صهیونیستها اشغال شده است .

الف - اوضاع طبیعی :

1 - موقعیت جغرافیایی :

شهر یافا در کرانه شرقی دریای مدیترانه قرار گرفته است ، از سمت جنوب به فاصله هفت کیلومتر به محل ریزش رود عوجا و از سمت شمال غربی به فاصله ی 60 کیلومتر به شهر بیت المقدس متصل است . موقعیت آن به دلیل نزدیکی به آبهای دریای مدیترانه ، بسیار مهم است ، تا آنجا که می تان گفت که یافا یکی از دروازه های اصلی غرب فلسطین به شمار می رود . زیرا از طریق آن ، فلسطین با کشورهای اطراف دریای مدیترانه ، اروپایی ، آفریقایی و آمریکایی ، ارتباط برقرار می کند . شهر یافا از گذشته های دور نقطه اتصال فلسطین با جهان بوده است و در هیمن شهر بوده که کالای شرق و غرب جهان ، وارد و خارج می شده اند . کاروانهای بازرگانی مصر و شام نیز از همین شهر می گذشتند . گذشته از موقعیت اقتصادی آن ، در جنگها ، ارتشهایی که روانه جنوب مصر و شمال و شرق شام بودند ، از همین شهر عبور می کردند .

از سال 1936 با آغاز به کار بندر یافا ، این شهر شاهد شکوفائی اقتصادی بی نظیری بود . این بندر با گذشت زمان توانست برای مناطق دور و نزدیک خود مثل شهرهای شرقی فلسطین ، شرق اردن و عراق ، سرچشمه دگرگونی های مهم اقتصادی شود .

مسأله مهم دیگری که نقش حائزاهمیتی در شکوفایی

یافا داشت ، ارتباط راه دریایی با راههای زمینی در این شهر بود . زیرا یافا از سویی به وسیله جاده های گوناگون و خط آهن با شهرهای قنطرة ، رفح ، حیفا ، بیت المقدس ، لد ، رمله ، بئر سبع ، خلیل و خلیج عقبه در ارتباط است و از سوی دیگر سالانه صدها کشتی ، در آن بار خارج یا وارد می کنند . این بندر از سوی صهیونیستها مورد بی توجهی واقع شد تا جایی که عاقبت در نوامبر 1965 ، تعطیل گردید .

2 - وضعیت زمین یافا :

یافا در قسمت میانی خط ساحلی فلسطین ، در زمینی که حدود 35 متر از سطح دریا ارتفاع دارد ، واقع شده است . زمین آن ، هموار ، مستعد کشاورزی و دارای آب و هوای معتدلی است . قسمت ساحلی یافا ، در برخی قسمتهای آن صخره هائی که حدود 35 متر از سطح دریا ارتفاع دارند دیده می شوند و در برخی قسمتهای دیگر ( که شهر یافا در همین قسمتها قرار دارد ) ماسه و رسوبهای جویها ، دیده می شود . در برخی قسمتهای بندر یافا تخته سنگهای بزرگی قرار گرفته است ، این امر باعث شده که کشتی ها در این قسمتها ، دور از بندر لنگر بیندازند .

زمینی که یافا و منطقه پیرامون یافا در آن واقع شده اند ، در دوره چهارم زمین شناسی به وجود آمده است . در دوره جدید توده ای از ماسه که به وسیله امواج دریای مدیترانه به ساحل آورده شده ، همراه با رسوبهای دره هایی که از مناطق کوهستانی به دریا سرازیر شده اند ، در ساحل قرار گرفته است .

از ترکیب این ماسه و این رسوبها ، خاک سرخ دریای مدیترانه ساخته شده است . این خاک به خاطر جنس و ترکیبش مستعدترین و حاصلخیزترین خاک فلسطین به شمار می رود . از این خاک همه نوع محصولات کشاورزی به ویژه مرکبات ، به دست می آید .

در زمینهای شمال یافا ، به فاصله هفت کیلومتر از شهر ، رود عوجا به دریای مدیترانه می ریزد ، نام این رود ، در آن قسمت که به دریا نزدیکتر است ، به رود جریشة ، معروف است . در دو طرف این رود ، باغهای زیبای

مرکبات ، که در تعطیلات آخر هفته و عیدها و جشنها ، محل تفریح اهالی هستند ، قرار گرفته است .

در این منطقه ، علاوه بر آبهای رود عوجا ، تعداد زیادی چاه نیز برای بهره برداری کشاورزی ، به وسیله اهالی حفر شده است . متأسفانه در اواخر دوره دولت تحت الحمایه به دلیل نصف تلمبه و استفاده زیاد از چاهها ، آب آنها کم و شور گردید ، ولی علی رغم این مسأله چاهها هنوز آب کشاورزی و آشامیدن اهالی را تأمین می کنند .

3 - آب و هوا :

هوای یافا مانند دیگر مناطق دریای مدیترا نه کمی گرم است . درجه گرمای آن در ماه مرداد بین 22 تا 31 درجه و در ماه آبان بین 8 تا 18 درجه در نوسان است . در یافا به ندرت تگرگ یا برف می بارد ، به همین علت است که مرکبات این منطقه اینچنین پر رونق و سرسبز هستند .

در منطقه یافا ، در بین ماههای مهر و فروردین و به دلیل وزش بادهای غربی ، پایین آمدن دمای هوا ، سالانه حدود 500 میلیمتر باران می بارد . البته این مقدار سال به سال دستخوش تغییر است . برای نمونه در سال 1938/1939 ، 880 میلیمتر و در سال 1932/1933 308 میلیمتر باران باریده است . علاوه بر مقدار ریزش باران ، حدود 200 شب از سال را شبنم فرا گرفته است . مقدار آبی که از این شبنمها نصیب زمین می شود به حدود 30 میلیمتر می رسد .

رطوبت هوای یافا در زمستان و تابستان زیاد است ، میانگین آن در ماههای اوت و ژانویه به حدود 73% می رسد ، این مقدار رطوبت ، به ویژه در تابستان ، مشکلات زیادی را برای اهالی فراهم می آورد .

ب - تأسیس و توسعه یافا :

شهر یافا ، گذشته از جنبه های دینی اش ، از موقعیت نظامی ، بازرگانی و کشاورزی بس مهمی برخوردار است . این شهر از گذشته های دور محل گذر جنگجویان ، بازرگانان و حجاج و در واقع دروازه فلسطین و راهی به

بیت المقدس بوده است . در طول تاریخ دولتها و نژادهای زیادی بر آن چیره شده اند ، چنان که این شهر چندین بار محاصره ، آزاد ، ویران و بازسازی شده است .

1 - نام شهر :

نام " یافا " از واژه کنعانی " یافی " yafi که به معنای " زیبا " است ، گرفته شده است . البته بر سر در معبد کرنک این واژه با لفظ " یاپو " ya - pu ضبط شده و در نامه های عمارنه ، به زبان بابلی و با خط میخی ، با لفظ " یابو أو " آمده است . در زبان یهودی ها این نام به " یافو " yafo مشهور است . یونانیها به آن " جوپی " Joppe می گویند . در برخی از کتابهای عربی ، لفظ " یافة " آمده و در زمان جنگهای صلیبی فرانسوی ها به آن " جافا " jaffa می گفتند .

2 - تاریخ قدیم یافا ( 4000 - 2500 ق . م ) :

در آغاز هزاره چهارم پیش از میلاد ، ساحل فلسطین به دلیل باغها و آبهای رود عوجا ، سنگ ، چوب و مواد معدنی و غذایی کافی ، محل مناسبی برای سکونت انسانها شد .

از نیمه هزاره سوم پیش از میلاد بود که مهاجرت مردم از عربستان به سوی غربی آسیا آغاز گردید . در سومین مهاجرت به سوی سواحل سوریه بود که شهر یافا ساخته شد . این شهر همچون دیگر شهرهای کنعان ، از چند دژ ، قصر پادشاه ، عبادتگاه و خانه هائی که به طور پراکنده و با سنگهای کوچک ساخته شده بودند ، تشکیل می شد . در پیرامون شهر چند برج دیدبانی نیز وجود داشت . این شهر تنها دارای یک دروازه بود .

در کنار ماهیگیری و کشاورزی ، ریسندگی و بافندگی ، تولید روغن و شراب و سفالگری نیز در یافا رواج داشت . با گذشت زمان و با پیشرفت صنعت کشتی سازی ، بین یافا و مصر ، سواحل آسیای صغیر و جزایر دریای اژه روابط بازرگانی برقرار شد و هنر مصر و منطقه اژه بر یافا و دیگر شهرهای ساحلی فلسطین تأثیر گذاشت و داد و ستد بازرگانی بدین وسیله انجام می گرفت که سنگ مس و برونز

صادر و جنگ ابزار نظامی وارد می شد .

از دوره هزاره سوم پیش از میلاد که فتوحات سومریها و بابلی ها در قسمت جنوب به یافا رسید ، هیچ اطلاعی در دست نیست ولی حاکم یافا چند قرن پس از آن ، در نامه هایش به پادشاه مصر از زبان بابلی و خط میخی استفاده می کرد است .

3 - وضعیت یافا در دوره تسلط مصری ها بر فلسطین ( 2500 - 853 ق . م ) :

احتمال دارد که در این دوره ، یافا به پایگاه دریایی که سربازان مصر بدانجا منتقل می شده اند ، تبدیل شده باشد . این شهر جزء 113 شهری بوده که به دست تحتمس سوم اشغال شده است ( قرن 15 ق . م ) . یافا حتی در زمان حمله خاپیرو ( اوایل قرن 14 ق . م ) به فلسطین ، همچنان در دست مصری ها بوده و فرمانداری از سوی فرعون مصر بر آن حکومت می کرده است .

پس از پیروزی رامسس دوم بر حثیها ( نیمه اول قرن 13 ق . م ) بود که یافا شکوفا شد و کارگران آن به مهارت و اهالی آن به ثروتمندی و باغهای آن به زیبایی و پرباری مشهور گشت .

پس از سال 1205 ق . م قبایل عبری به فرماندهی یوشع ، با گذر از رود اردن ، توانستند یافا را اشغال کنند . ولی این یهودیان چون بیابانی و صحرانشین بودند ، نتوانستند با اهالی متمدن و پیشرفته شهر ، زندگی کنند .

در همین زمان بود که فلسطینیان ، در سر راه حمله خود به مصر ، به دروازه یافا رسیدند ولی رامسس سوم توانست آنها را فراری دهد . چه بسا آنان کشتی ها خویش را در یافا که هنوز مرکز پشتیبانی از مصر بود و به طور مستقیم با آن در ارتباط بود ، جمع کرده بود .

علی رغم اینکه فلسطینیان از نظر زبان و عادات مذهبی ، سامی شده بودند ولی شهرهای ساحلی ، از جمله یافا ، به خاطر ارتباط بازرگانی با کشورهای اطراف دریای اژه ، قبرس و فرهنگ منطقه اژه را بیشتر پذیرفته بودند .

یافا ، اواخر قرن نوزدهم پیش از میلاد ، به خاطر

داستان حضر یونس ( ع ) که ماهی بزرگی وی را بلعید و به کرانه شمالی یافا بیرونش انداخت مشهور شد .

یافا و دشت ساحلی در قرن دهم پیش از میلاد به اشغال حضرت داود ( ع ) درآمد . مصر نیز برای دفاع از مرزهای شمالی خود با دولت جدید ( یافا ) هم پیمان شد . علی رغم این ، مصری ها همچنان بر دشت ساحلی تسلط داشتند . در دوره حکومت سلیمان ( ع ) یافا به شکوفایی اقتصادی بسیار خوبی رسید .

4 - دوران تسلط آشوری ها ، بابلی ها و ایرانیان ( 803 - 332 ق . م ) :

سنخاریب آشوری با تسلط بر یافا و دیگر شهرهای ساحل فلسطین ، آن را ویران نمود . در سال 587 ق . م بود که نبوکدذ نصر بابلی فلسطین را اشغال کرد و به آخرین تلاشهای پادشاه مصر که می خواست با حمایت شاه یهودا نفوذ مصر را دوباره بر آسیا گسترش دهد ، پایان داد .

در سال 538 ق . م بود که فلسطین در اختیار کورش قرار گرفت ، وی به یهودیان اجازه داد که مجسمه را از نو بسازند . اهالی صور و صیدا نیز براساس اجازه کورش ، از راه دریا ، از لبنان برنج به یافا می آوردند .

در سال 525 ق . م بود که ناو کامبیز پسر کورش بر سر راه حمله به مصر ، در یافا توقف کرد . کامبیز به شاه صیدا دو شهر دور ( طنطورة ) و یافا را به پاس خدمات ناو فینیقی ، هدیه نمود . ساختن معبدا أشمون ، خدای فینیقی ، به همین دوره تسلط صیدونیها بر یافا ، برمی گردد . 16 سال بعد ، اداره مستقیم یافا دوباره به دست ایرانیان افتاد .

5 - دوران تسلط یونان - هلنست بر یافا ( 332 - 66 ق . م ) :

یافا به خاطر ارتباط بازرگانی اش با جزیره های دریای اژه ، بیش از دیگر شهرها تحت تأثیر فرهنگ یونانی قرار گرفته بود . تعداد زیادی یونانی نیز در آن زندگی می کردند و به آن " جوبی " می گفتند . در داستانهای کهن یونانی آمده است که " أندرومیدا " فرمانروای زن یونانی به آبهای زلال سواحل یافا بسیار علاقه داشت و اسکندر اولین مرکز ضرب

سکه در فلسطین را در یافا تأسیس نمود .

پس از درگذشت اسکندر به سال 323 ق . م ، فرماندهان وی بر سر یافا با هم به نزاع پرداختند . یافا با گذشت زمان یکی از مهمترین مراکز هلنستی در فلسطین شد و در طول حکومت بطلیموس ، به طور قابل توجهی به شکوفائی رسید .

بعدها یافا به دست سلوکی ها افتاد و در حکومت آنان بود که مکابی ها انقلاب کردند و به دنبال آن یهودیان توانستند نوعی حکومت خودمختار در آن تشکیل دهند . جوناتان برادر یهودا نیز برای تسلط بر ساحلی که شمال به صور و از جنوب به مرزهای مصر می رسید از دژهای درون سرزمین سلوکی ها استفاده کرد . اما اهالی شهر یافا ، که آن روزها مرکز بزرگ عملیات سلوکی ها بود ، در برابر جوناتان ایستادند . وی دوبار وارد یافا شد و اهالی یونان را آواره ، دژهای آن را محکم و بندر شهر را بازسازی کرد .

سلوکیها [بارها] تلاش کردند تا یافا و سواحل فلسطین را پس بگیرند ( 113 ق . م . ) ولی مکابی ها با یاری خواستن از رومی ها ، یافا را همچنان در دست خود نگه داشتند . این خاندان [مکابی ها] ادعای پادشاهی نمودند ( 104 ق . م ) و به نام خود سکه ای که تصویر لنگر کشتی داشت ، ضرب کردند .

6 - یافا در زمان حکومت رومی ها و بیزانسها ( 66 ق . م - 636 م ) :

رومی ها با پایان دادن به نفوذ سیاسی مکابی ها ، به شهرهای ساحلی ، ازجمله یافا نوعی خودمختاری مقتدر و نیرومندی ، دادند . سکه هایی که دارای تصویر اندرومیدا است ، در حالی که روی تخته سنگی نشسته و دستهای خود را به سوی آسمان دراز کرده است ، به همین دوران برمی گردد .

یولیوس ، پادشاه أنتیباتر به یاری حاکم أدوم و دوست مکابیها ، به مصر حمله برد و در عوض وی را حاکم یهودا ( 49 ق . م ) نمود و یافا را نیز به او داد . بعدها مارک انطونیوس ، پسران انتیباتر را که یهودی شده بودند ، به

حاکمیت یافا رساند . ولی این حاکم ها نتوانستند توجه و علاقه اهالی یافا را به خود جلب کنند لذا یکی از آنها ، هیرودس ، بندر قیساریه را برای ایجاد رقابت با یافا ، تأسیس نمود .

با گذشت زمان یافا و دیگر شهرهای ساحلی در اختیار کلئوپاترا قرار گرفتند ولی پس از سقوط وی ، أگسطس یافا را به هیرودوس بازگرداند ( 30 ق . م ) . پس از درگذشت هیرودس ، اگسطس به استقلال مناطق یهودی نشین پایان داد و آنها را به حکومت سوریه واگذار نمود . با این دگرگونی یافا از نظر اداری از قدس جدا شد و همراه با ده شهر بزرگ ساحلی دیگر زیر نفوذ نمایندگان رومی ها که مرکزشان قیساریه بود ، قرار گرفتند .

اهالی یافا از اولین کسانی بودند که مسیحی شدند و این شهر مرکز فعالیت پطرس بود . نام یافا در کتاب پیامبران عهد جدید آمده است . در همین شهر مرکز اسقف ، که تابعی از تشکیلات مذهبی بیت المقدس بوده ، وجود داشته است . کلیسای پطرس در یافا تأسیس شده بود و حجاج پس از زیارت قبر طابیثا ( نامی آرامی و به معنای زن ریسنده است ، این مکان در نزدیکی قدمگاه شیخ ابوکبیر قرار گرفته است ) و بیت سمعان دباغ ( نزدیک مسجد طابیی کنون ) به این کلیسا می آمدند . در این مرحله از تاریخ یافا ، اهالی آن افزایش یافته و در زمینهای بیرون از حصار شهر پراکنده شدند .

در قرن اول میلادی ، به هنگام قیام یهودی ها علیه رومی ها ، یافا ، صحنه یک سری حوادث بود . رومی ها بر آن دست یافتند و شهر را غارت و ویران کردند و تعداد زیادی از یهودیان را از بین بردند .

پس از این واقعه ، آن تعدادی که جان سالم بدر برده بود و به ویرانه شهر بازگشتند و سواحل سوریه و مصر ، را فعال کردند . رومی ها در زمان نرون ( 68 م ) مجددا یافا را اشغال و آن را ویران نموده و در بندر آن دژ مستحکمی ساختند تا یهودیان نتوانند به آن برگردند . فرماندهان رومی بعدها ، برای بزرگداشت پیروزی خود ، سکه هایی را ضرب کردند که روی آن تصویر کشتی شکسته یهودیان در یافا ،

وجود داشت ، این امر حاکی از اهمیت نطامی یافا است .

یافا ، پیش از شکست زنوبیا ملکه تدمر به دست امپراطور أولیان ( سال 273 م ) ، برای مدت کوتاهی تحت نفوذ این ملکه ، قرار گرفت . باید گفت که یافا در زمان حکومت روم شرقی بر آن ، تنها از نظر بازرگانی مهمتر گردید .

7 - از زمان فتح مسلمانان تا جنگ های فرانسویان مسیحی ( 636 م - 1099 - م ) :

عمروبن العاص ، سال ورود عمروبن الخطاب به بیت المقدس ( 15 ه/636 م ) یافا را فتح نمود . می گویند که این فتح به دست معاویه صورت گرفته است . همزمان با این فتح بود که نام قدیمی آن - - یافا - - دوباره بر آن اطلاق شد و قبایل عربی که به فلسطین آمده بودند زبان آنجا را به عربی تبدیل کردند . این شهر در طول حکومت اسلامی از شهرهای مهم فلسطین و مرکز اصلی بازرگانی و بندر بیت المقدس گردید و فقها و راویان بزرگی را در خود پرورش داد .

در قرن سوم هجری ( قرن نهم میلادی ) که احمدبن طولون در مصر از خلافت عباسی کناره گیری کرد ، فلسطین جزء متملکات وی گشت . در زمان او بود که قلعه یافا ساخته شد و محله آن به " طابیه " معروف گشت . ابن خمارویه با ناو بخشی از سربازانی را که با کمک آنها خلیفه عباسی را در جنگ طواحین ( 271 ه/885 م ) شکست داده بود ، به یافا منتقل نمود . شاید این طواحین همان قدمگاهی باشد که در کنار رود عوجا در شمال یافا قرار دارد . یافا در پایان قرن سوم هجری به این دلیل که بندر رمله ، پایتخت آن روز بود ، مرکز اصلی بازرگانی به شمار می رفت .

زمانی که بین قرامطه و فاطمی ها - - حاکمین مصر که در نیمه قرن چهارم هجری ، قدرت خود را تا دمشق نیز گسترش دادند - - جنگی رخ داد ، فاطمی ها با صرف نظراز یافا ، عقب نشینی کردند ، یافا سپس به محاصره و اشغال قرامطه درآمد . دوباره فاطمی ها بازگشتند و قرامطه را از یافا خارج کردند . مقدسی ، یافا را در آن زمان ، اینچنین شرح

داده است :

" یافا ، خزانه فلسطین و دروازه رمله است ، در آن دژ بلندی با چند دروازه موجود است ، دروازه دریا تماما از آهن ساخته شده است . "

یافا مرکز تبادل اسیران در سال سوریه بود . در سال 425 ه/1033 م زلزله شدیدی در آنجا رخ داد و ویرانی های زیادی را به بار آورد . ( ر : زلزله ها ) ، ولی با این همه ، این زلزله مانع ورود حاجیانی که از اروپا به وسیله ناوهای ایتالیایی برای زیارت بیت المقدس می آمدند ، نشد . در سال ( 468 ه/1075 م ) بود که فلسطین ، از جمله یافا به دست سلاجقه افتاد . دیوارهای بلند اطراف آن توسط فرمانده سلجوقی ، أتسزبن أوق خوارزمی ، ویران شد . در بحبوحه نبرد سلجوقی ها با فاطمی ها بود که نخستین حمله های فرانسویان مسیحی آغاز گشت .

8 - جنگ های فرانسویان مسیحی ( 1099 - 1268 م ) :

فرانسویان برای رسیدن به بیت المقدس ، سراسر مسیر انطاکیه - یافا را از راه ساحل [مدیترانه ]پیمودند تا در طی مسیر با کشتی هایی که برایشان ساز و برگ را حمل می کرد ، در تماس باشند . با رسیدن خبر پیشروی صلیبی ها به سوی یافا ، فرماندار ، اهالی را از شهر بیرون کرد و شهر و بندر آن را نیز ویران نمود تا نتوانند از استحکامات نظامی آن استفاده کنند .

ولی ناو فاطمی ها که در پایگاه عسقلان لنگر انداخته بود نتوانست مانع تخلیه ساز و برگ کشتی های ژنوه و پیزا در بندر یافا ، گردد ( ر : ژنیها ) و ( ر : پیزاها ) . فرانسوی ها پس از استیلأ بر بیت المقدس به یافا آمدند و به بازسازی بندر و دژها و ساختمانهای آن مشغول شدند . در همین زمان به تدریج برخی از اهالی یافا به شهر بازگشتند و در کنار فرانسوی ها ، زندگی کردند .

در پایان سال 492 ه/1099 م وقتی که حکومت لاتینی بیت المقدس تشکیل گردید با مرور زمان یافا و عسقلان نیز از توابع آن شدند . مرکز اسقفهای یافا دوباره تأسیس شد و گود فری دی بیون به سال 504 ه/

1110 م ، یک چهارم شهر یافا و امتیازات دیگر را به پاس خدمات نظامی به جنگاوران خود داد . این بخش باعث گشت که آنها بتوانند تجارت خارجی یافا را به عهده بگیرند .

در طول اشغال فرانسوی ها ، یافا تنها یازده سال تحت نفوذ مسلمانان بود . فرانسوی ها تلاش زیادی کردند تا این دروازه بیت المقدس - - یافا - - را از نظر فرهنگی نیز فرانسوی کنند . پس از آنکه فرانسوی ها بیت المقدس را از دست دادند ، عکاء بندر اصلی نظامی شد و یافا به عنوان بندر بازرگانی و زیارتی ، جایگاه اولیه خود را باز یافت .

این بخش باعث گشت که آنها بتوانند تجارت خارجی یافا را به عهده بگیرند . در طول اشغال فرانسوی ها ، یافا تنها یازده سال تحت نفوذ مسلمانان بود .

فرانسوی ها تلاش زیادی کردند تا این دروازه بیت المقدس - - یافا - - را از نظر فرهگی نیز فرانسوی کنند .

پس از آنکه فرانسوی ها بیت المقدس را از دست دادند ، عکاء بندر اصلی نظامی شد و یافا به عنوان بندر بازرگانی و زیارتی ، جایگاه اولیه خود را بازیافت .

پس از آنکه صلاح الدین در جنگ حطین ، صلیبها را شکست داد ( 583 ه/21187 ) به برادرش شاه عادل دستور داد که به سوی فلسطین حرکت کند ، وی در عملیات خود دژ یافا و شهر یافا را به تسلط خود درآورد . ولی صلاح الدین از ترس اینکه مبادا صلیبی ها در سومین حمله خود پس از دست یافتن به عکا ، از یافا استفاده کند ، دستور داد تا آن و دیگر مراکز ساحلی ویران شود . فرانسوی ها ، پس از جنگ معروف أرسوف ( 1191 م ) که بین صلاح الدین و ریچارد پادشاه انگلستان رخ داد ، وارد یافا شدند و به بازسازی دژهای آن پرداختند .

صلاح الدین بار دیگر موفق به فتح یافا شد ( 588 ه/1192 م ) ، اولین نبرد ریچارد ، با فراخواندن نیروهای کمکی از کمکی عکا [شهر را پس گرفت] ، پس از این ریچارد و شاه عادل - - به نیابت از صلاح الدین - - گفت وگویی انجام شد که در نهایت به صلح رمله منتهی گردید ( 22 شعبان 588 ه/12 سپتامبر 1192 م ) .

شاه عادل در ( 593 ه/1197 م ) این شهر بازپس گرفت و آن را ویران کرد ، وی بعدها این شهر را بدون خونریزی ، در پنجمین حمله صلیبی ها ، به آنها واگذار نمود ( 600 ه/1204 م ) .

در هفتمین حمله صلیبی ها بود که فردریک دوم امپراطوری روم ، که فرماندهی حمله را نیز به عهده داشت ، وارد یافا گردید و در آنجا استحکامات نظامی ساخت و در تاریخ ( 627 ه/1229 م ) طی قراردادی با شاه عادل ، یافا را رسما در اختیار گرفت . فریدریک پس از این قرارداد به بازسازی دیوارهای بلند در اطراف یافا پرداخت . در اواخر قرن نوزدهم تخته سنگ مرمری منقوش به دست آمد که مربوط به همین بازسازی می شود .

در سال 650 ه/1252 م لویس نهم پس از آزادی از اسارت مصر ، به یافا آمد و به بازسازی دژهای آن پرداخت و 24 برج در آن ساخت در اطراف شهر گودالی حفر کرده برای راهبه ها ، کنیسه و دیری ایجاد نمود .

در سال 667 ه/1268 م ، شاه پیپرس ، اولین شاه ممالیک ، یافا را تصرف کرد ، اهالی آنجا را آواره و برای جلوگیری از استفاده نظامی فرانسوی ها ، دژها ، قلعه ها و خانه های مسکونی آن را ویران نمود . نام یافا در متن صلح نامه ای که بین قلاوون و فرانسوی ها در عکا به سال 681 ه/1283 م ، بسته شد ، به همراه شهرهای دیگری که به تصرف قلاوون درآمد ، وارد شده است .

9 - در زمان ممالیک ( 667 ه/1268 م ) :

یافا برای مدت زیادی ویران نماند ، زیرا اهالی آن بازگشتند و به بازسازی خانه ها و دژهای آن مشغول شدند ، کشتی های بازرگانی ، به ویژه ایتالیایی در بندر آن پهلو گرفتند . ابوالفداء ، حاکم جاة ، در سال 722 ه/1231 م از یافا دیداری داشته است وی در کتاب " تقویم البلدان " درباره آن می نویسد : " یافا یک شهر ساحلی ، دارای بندر بزرگی است ، تمام کشتی هایی که برای فلسطین بارمی آورند در این بندر پهلو می گیرند ، بازار و مراکز بازرگانی زیادی در آن وجود دارد " .

البته سلطان ناصرالدین محمدبن قلاوون به سال 738 ه/1337 م ، پس از اینکه شنید صلیبی ها قصد حمله تازه ای به یافا را دارند ، دستور داد تا بندر آن را ویران کنند . در سالهای پایانی قرن چهارده میلادی به دلیل کوچ صحرانشینها و حمله پادشاه قبرس که طی آن اسکندریه و شهرهای ساحلی سوریه نیز تاراج شدند ، شهر یافا خالی از سکنه و ویران گشت .

البته در همین سالها ، کشتی های بازرگانی و حامل حاجیانی برای زیارت بیت المقدس آمده بودند ، همچنان در محل شهر یافا ، در داخل شهر نیز تنها سربازان شاه [قبرس ]آن هم برای تأمین امنیت حجاج وجود داشتند .

10 - از زمان ورود عثمانیها تا خارج شدن ابراهیم پاشا ( 923ه/1517م - 1256 ه/1840م ) :

یافا ، همچون دیگر شهرهای فلسطین جزء ایالت دمشق گردید ( ر : اداره ) ولی همچنان متروکه و ویران بود و حکومت فخرالدین بن قرقمان دوم ( 980 ه/21572 - 1045 ه/1635 م ) بجز ترمیم چند دژ و دیوارهای پیرامون شهر ، نتوانست به آبادانی آن بپردازد . در اواخر قرن هفدهم بود که طوایف مسیحی برای پذیرایی حجاج خانه هایی را در آن ساختند .

پس از آنکه عثمانی ها به بازسازی شهر به ویژه بندر آن پرداختند ، بازرگانهای مناطق همسایه ، به خصوص رمله ، به سوی آن سرازیر شدند پس از این استقبال بود که خانه هایی در حاشیه بندر ساخته شد و امور بازرگانی دوباره رونق گرفت و از مصر و اروپا کشتی های تجاری عازم بندر آن شدند . در این تجارتها فرانسوی ها ، انگلیسی ها بیش از دیگران فعال بودند .

از نظر جمعیتی نیز علاوه بر اهالی بومی ، تعداد زیادی شرکت یونانی و فرانسوی در شهر سکونت گزیدند . در سال 1081 ه/1671 بود که از طریق بندر آن چوبهایی برای بازسازی سقف " کنیسه مهلا " وارد یافا گردید .

در اوایل قرن هیجدهم ، یافا ، در حالی که هنوز فاقد

حصار بود ، زیرنظر شاه غزه اداره می شد . در این دوره ، چند کار صنعتی از جمله صابون سازی و ریسندگی پا گرفته بود . در نیمه همین قرن بود که یافا دوباره آباد شد و مسافرین به سوی آن سرازیر شدند .

آن طوری که جغرافی دان سوئدی ، فریدریک هاسل کویست در سفرنامه خود به [کشورهای شرقی] آورده است از سال 1165 ه/1751 م بود که پرتغالی ها به یافا آمدند . تعداد خانه های آن در سال 1180 ه/1766 م به حدود 400 تا 500 واحد رسید . بیشتر مساحت زمینهای آن را باغها پوشانده بودند و بیشتر کشورهای اروپایی در آن نماینده داشتند .

در سال 1180 ه/1766م بود که علی بیک مملوکی حاکم مصر ، به حمایت از شیخ ظاهرعمر در نبردش با فرماندار عثمانی دمشق ، عثمان پاشا ، سپاهی به فرماندهی محمدابوذهب را روانه یافا نمود . ظاهر عمر که وارد شهر شده و گاردی در آن تشکیل داده بود ، راه را برای ورود سپاه ابوذهب به شهر هموار کرد تا هر دو به سوی دمشق حمله کنند .

پس از شکست این حمله ، لشکر عثمانیها با تسلط بر یافا ، گارد ظاهر عمر را تارومار کرد . ناوچه مصری را که در بندر پهلو گرفته بود ، تصرف نمود ، در فوریه سال 1187 ه/1773 م بود که ظاهر عمر پس از هشت ماه محاصره یافا ، بر آن شهر مسلط شد و طحربیک مملوکی را که به وی پناهنده شده بود ، حاکم آنجا نمود .

ابوذهب ( که حاکم مصر شده بود ) پس از محاصره یافا ، آنجا را به سال 1189 ه/1175 م پس از یک قتل عام ، به چنگ آمد و گروهی از اهالی را به مصر و رمله تبعید کرد . پس از این تعداد زیادی از اهالی مصر ، مغرب و شهرهایی از شام در یافا سکونت گزیدند .

یافا در مدتی کمتر از ده سال ، با وجود آنکه بندرش هنوز به تعمیر نیاز داشت ، دوباره شکوفا شد و به رونق قابل توجهی رسید ، شهر در این زمان زیرنظر فرماندار عکا اداره می شد .

در سال 1214 ه/1799 م ، پس از آنکه ارتش

ناپلئون ، بر غزة و رمله مسلط شد ، گارد عثمانی ، به سوی یافا عقب نشینی کرد ، ولی فرانسوی ها ، پس از به محاصره درآوردن شهر ، با شکست مقاومت سخت گارد عثمانی ، وارد یافا شدند و پس از غارت شهر و دادن امان به سربازان عثمانی ، ناپلئون با زیر پا گذاشتن امان نامه خود ، حدود 4000 تن از آنها را اعدام کرد .

این اعدام ناجوانمردانه در تپه های واقع در جنوب غرب شهر [بقعه شهیدان] صورت گرفت . کشتار فرانسوی ها به حدی بود که مرض طاعون بین ارتش فرانسه شایع شد . ناپلئون پس از سه ماه اشغال یافا ، عاقبت پس از ایجاد ویرانی های بسیار ، به ویژه در باغها ، عقب نشینی کرد ( ر : حمله فرانسه ) .

کار بازسازی دژهای یافا تمام نشده بود که احمد جرار پس از 9 ماه محاصره آن ، وارد آن شد . پس از مرگ وی بود که یافا دوباره به دست عثمانی ها افتاد ( 1221 ه/1806 م ) .

بین سالهای ( 1222 ه/1807 م - - 1232 ه/1818 م ) در زمان محمدآغا أبو بنوت بود که یافا سر و سامان گرفت و جمعیت آن به 6000 نفر - - که هیچ کدام یهودی نبودند - - رسیده وی خندقی پیرامون شهر حفر کرد و سدی روی بندر ساخت و مسجد جامعه مجهز به کتابخانه ، در آن تأسیس نمود .

در بخش جنوبی ، مسجد جامع که بازاری ساخت و در بالای دو چشمه آب شیرین ، جاده ای مرمری کشید ( در جنگ جهانی اول ، س از آنکه عثمانیها ، بازار را ویران کردند ، از این راه ، تنها حوض مرمری باقی مانده بود ) . وی علاوه بر این جاده ، در مسیر بیت المقدس ، بعد از دروازه شرقی ، جاده ای به طول نیم مایل که هنوز به " راه ابونبوت " معروف است ، کشید .

همزمان با اعزام ارتش مصر توسط محمدعلی پاشا ، برای جنگ با حکومت عثمانی ، ناوچه مصر به فرماندهی ابراهیم پاشا توپ ، مهمات و سازوبرگ نظامی دیگر را از اسکندریه به بندر مینا ، منتقل نمود در سه جمادی الثانیه 1247 ه/9 نوامبر 1831 م بود که ارتش مصر در

جنوب یافا مستقر شد . بزرگان شهر تصمیم گرفتند که بدون هیچ مقاومتی شهر را تسلیم کنند .

در زمان حکومت ابراهیم پاشا ، امور بازرگانی و اقتصادی یافا دوباره رونق گرفت ، چند کارخانه صابون سازی ، سفال گری و چرم سازی در آن به راه افتاد ، باغهای آن گسترش یافته و جمعیت آن به 15هزار نفر رسیده . کشتی های جنگی او نیز مأمور دفاع از بندر در برابر حملات احتمالی رومی ها شده بودند .

این فرمانده مصری در نظر داشت یافا را به یک بندر داخلی تبدیل کند و آن را به وسیله یک کانال به دریا وصل نماید و این طرح به دلیل آغاز انقلابهایی در سرزمینهای شام علیه مصر ، اجرا نشد . نیروهای کمکی مصر از طریق دریا به بندر یافا و از آنجا به داخل [سرزمینهای تحت نفوذ خود] رهسپار می شدند ( ر : حکومت مصر ) .

پس از بازگشت ابراهیم پاشا به مصر در سال 1256 ه/1840 م ، صدها خانوار مصری همچنان در یافا حومه آن باقی ماندند و حتی روستاهای کوچکی معروف به " سکنه " در اطراف آن ساختند ، از جمله آن روستاها ، روستایی در ساحل ، غرب قبرستان مسلمانان ، روستای ابوکبیر ، روستای حماد و روستای درویش است .

11 - از نیمه دوم قرن نوزدهم تا دولت تحت الحمایه بریتانیا :

از نیمه دوم قرن نوزدهم یافا روز به روز رونق و توسعه شایسته ای پیدا کرد . مساحت آن افزایش یافت و گروههای زیادی از برخی کشورها بدانجا رهسپار شدند . گروهی برای رونق بخشیدن به کشت توت از لبنان به یافا آمدند و گروه " کنیسه مسیح " از آمریکا در محل های به نام ملکان - - برگرفته از واژه آمریکا - - در تپه های مسیر جاده نابلس ، شمال شرقی یافا ، مستقر شدند .

این گروه ، محله خود را بعدها به " جماعت المعبد " که از ایتالیا آمده بود ، فروخت .

در اواخر همین قرن ، راهبه های فرنسیسکان دیر خود را در جای قلعه ( ر : رهبانیتها ) ساختند . در سال/1284 ه/

1867 م ، جاده یافا بیت المقدس ساخته شد و به سال 1308 ه/1890 م ، پانزده پاسگاه برای تأمین امنیت مسافران و حجاج در مسیر این جاده ، تأسیس یافت .

در سالهای 1297 ه/1879 - 1298 ه/1880 م ، دیوار بلند [حصار] پیرامون شهر ویران شد و گودال اطراف آن نیز با سنگ و خاک پر گردید و روی آن ، در مسیر ساحل ، خیابانی که شهر یافا را به محله عجمی وصل کرد ، ساخته شد .

در همین سالها روزبه روز به مساحت شهر یافا افزوده می شد و از سه جهت توسعه می یافت ، در سال 1304 ه/1889 م بود که به ساختمان محله " منشیه " در شمال و محله عجمی ، در جنوب ، نزدیک قدمگاه شیخ ابراهیم عجمی ، متصل گردید . در سال 1307 ه/1889 م امتیاز تأسیس خط راه آهن یافا - - بیت المقدس به طول هشت کیلومتر به یک شرکت فرانسوی داده شد . این خط راه آهن ، که نخستین خط راه آهن فلسطین بود ( ر : خطوط راه آهن ، در سال 1310 ه/1892 م به طور رسمی افتتاح شد .

" یافا " تا جنگ جهانی اول ، هنوز تنها بندر فلسطین به شمار می رفت ، کشتی ها به آنجا کالا می آوردند و از پرتقال ، صابون و حبوبات به جاهای دیگر می بردند . ملوانهای یافا به شجاعت و مهارت در کشتیرانی در بنادر طوفانی شهرت داشتند .

از سوی حکومت ، یک شرکت فرانسوی مسئول ساختن دو بندر یافا و حیفا شد ولی این طرح با شروع جنگ ، ناتمام باقی ماند . مبلغ کالاهایی که سال 1332 ه/1913 م وارد یافا شد به 600 ، 312 ، 1 لیره انگلیس و مبلغ صادرات آن به 400 ، 745 لیره برآورد گردید . میانگین تعداد کشتی های بازرگانی که بین سالهای 1329 ه/1909 م و 1909 و 1332 ه/1913 م در بندر آن پهلو گرفته اند ، سالانه به حدود 668 فروند می رسید . تعداد صندوق پرتقال هایی که سال 1330 ه/1911 م از یافا صادر گردید به حدود 870000 صندوق با قیمتی به میزان 500 ، 217 لیره ، بالغ شده است . مصر ، بریتانیا ، ترکیه ، روسیه [سابق] و فرانسه به ترتیب در ردیف واردکنندگان

کالاهای یافا بودند .

یافا ، تا پیش از جنگ جهانی اول دارای 25 مدرسه بود ، پنج باب آن رسمی ( یکی از آنها مدرسه رشدیه است ) و 20 باب آن دبستانهای وابسته به کشورهای دیگر بودند . مسجد جامع آن دارای یک کتابخانه و کلاسهای درس بود . چند چاپخانه نیز در یافا وجود داشت . 7 ( هفت ) روزنامه که مهمترشان " فلسطین " نام داشت ( 1330 ه/1911 م تأسیس شد ) در این شهر منتشر گشت . اولین مجله فلسطین به نام " اصمعی " نیز در یافا منتشر می شد ( 1327 ه/1908 م ) .

جمعیت یافا از 23000 به سال 1310 ه/1892 م تا پیش از جنگ جهانی اول به 70000 به طور جهشی افزایش یافت ( این تعداد جدای از هزاران زائر و جهانگرد است ) ، لذا این شهر از بزرگترین مراکز استانها و مرکز لشکری از ارتش به شمار می رفت .

علاوه بر اهالی بومی آن ، تعداد زیادی از مردم مقرب که با حمایت از فرانسوی ها ، از باغهای آنها نگهداری می کردند ، فرانسوی ها ، ایتالیایی ها نیز به منظور تجارت یا آموزش در یافا ، سکونت گزیده بودند . تا آغاز قرن نوزدهم ، هیچ یک از طوایف یهود در یافا نبودند و تنها حجاح یهودی بودند که در مسیرشان به بیت المقدس از یافا می گذشتند .

در سال 1236 ه/1820 م بود که یک یهودی عثمانی - - اسحاق أغیمان - - چند خانه به نام " طایفه سفاردی " بیت المقدس خریداری نمود . در سال 1246 ه/1830 م بود که تعدادی یهودی از شمال آفریقا به یافا آمد و هسته یهودیان یافا را تشکیل داند .

پس از سال 1257 ه/1841 بعد از تعیین حاخام برای آنجا بود که تعدادی یهودی به منظور انجام فعالیتهای تجاری ساکن یافا شدند ، این تعداد در نیمه قرن نوزدهم به حدود 30 خانوار رسید . از سال 1298 ه/1882 م بود که طایفه یهودی اشکنازی با استفاده امتیازی که از کشورهای اروپایی گرفتند ، به سوی منطقه یافا سرازیر شدند .

بین سالهای 1302 ه/1886 م و 1309 ه/1892 م بود که دو محله یهودی نشین به نام های " فیض صدق " و " فیض شالوم " در یافا تأسیس گشت . پس از تغییری که به سال 1327 ه/1909 م در نظام حکومتی دولت عثمانی رخ داد ، صندوق ملی یهود قطعه زمینی به مساحت 000/130 مترمربع در غرب جاده نابلس ، در نیم مایلی یافا خریداری کردند و در آن برای 60 خانوار یهودی خانه ساختند ، این خانوارها هسته اولیه تل آیو شدند .

جمعیت یهودیان تا پیش از جنگ جهانی اول بین سه تا 4 هزار در نوسان بود .

تعداد بیگانه ها ، دقیقا معلوم نبود ، برخی تعداد آنان را که در یافا و حومه آن زندگی می کردند به 30هزار نفر تخمین زده اند .

با ورود ترکیه به جنگ ، افرادی که در تابعیت کشورهای متحد ( هم پیمان ) بودند ، همگی از یافا بیرون رفتند و حسن جابر ، فرمانده نظامی شهر به آبادانی یافا پرداخت ، وی در باغستانهای شرق شهر خیابانی به نام " جمال پاشا " کشید و به پهن کردن خیابانهای دیگر پرداخت و برای دسترسی راحت تر به بندر بازار ابونبوت را برچید و مسجدی در محله منشیه ، در نزدیکی ساحل تأسیس نمود ( ر : حسن بیک ، مسجد ) .

در سال 1335 ه/1916 م بود که کشتی های [جنگی ]بریتانیا و فرانسه ، یافا را دوباره به توپ بستند ولی صدمه چندانی به آن وارد نشد . عثمانیها چون انتظار ورود بریتانیا به یافا را داشتند ، اسناد [محرمانه] دولتی را به رمله و بیت المقدس منتقل کردند ، بریتانیایی ها در مارس 1336 ه/1917 م بود که وارد شهر شدند .

در 15/11/1917 عثمانی ها به طور کامل شهر را ترک گفتند و گارد ترکیه نیز به نابلس منتقل شد . در 12 جمادی الاولی 1336 ه/16 نوامبر 1917 بود که نخستین گروه از نیروهای بریتانیا وارد یافا شدند .

12 - دوران دولت تحت الحمایه بریتانیا :

یافا در این دوره چه از نظر جمعیت و چه از نظر

توسعه شهری ، به طور چشمگیری دگرگون شد . جمعیت آن از 709 ، 47 نفر به سال 1922 م به 866 ، 51 نفر در سال 1931م ، افزایش یافت ، این تعداد در 304 ، 11 خانه سکونت داشتند . علاوه بر این جمعیت شهرنشین ، حدود 480 ، 3 نفر نیز در حومه یافا در 655 خانه زندگی می کردند . این جمعیت در سالهای 1945 و 1947 به ترتیب به 310 ، 66 نفر و 000 ، 72 نفر رسید .

به دلیل افزایش تعداد اهالی یافا و متنوع شدن فعالیتهای شهری ، توسعه و رشد یافا در دوره دولت تحت الحمایه ، همچنان ادامه داشت .

در 1945 م مساحت آن به 737 ، 9 جریب ، که محله های زیر را در خود جای داده بود ، رسید :

1. بخش قدیمی شهر شامل محله های طابیه ، قلعه و نقیب .
2. منشیه که در شمال شهر واقع بود .
3. إرشید که میان بخش قدیمی شهر و محله منشیه واقع بود .
4. عجمی که در جنوب یافا قرار داشت .
5. جبلیه ، که در جنوب محله عجمی واقع بوده است .
6. هریش ( اهریش ) که در شمال محله عجمی قرار داشت .
7. نزهه : که در شرق یافا قرار داشت . این محله پس از جنگ جهانی اول تأسیس شد . قسمت جنوبی آن به ریاض ، که از جدیدترین محله های یافاست ، معروف است .

علاوه بر این محله ها ، در میان باغهای اطراف شهر محله هایی به نام " سکنه " از جمله ، سکنه درویش ، سکنه عراینه ، سکنه ابوکبیر ، سکنه سبیل و سکنه ترکی ، قرار داشت .

بخش قدیمی شهر ، گذشته از آنکه یک محله مسکونی بود ، مرکز بازرگانی نیز به شمار می رفت ، ابتدای این بخش ، فرمانداری و انتهای آن خیابان جمال پاشا بود ، ولی محله های دیگر ، گرچه مراکز تجاری ، آموزشی و صنعتی را نیز در خود و جای داده بودند اما بیشتر مسکونی

بودند .

شکل کلی نقشه شهر ، مستطیلی است ، یعنی توسعه آن از شمال به جنوب بیشتر از شرق به غرب است . خیابانهای شهر نیز بیشتر مستقیم و در موازات یکدیگر قرار گرفته اند . بخش قدیمی شهر و برخی محله ها ، از ابتدا ، بالای تپه ها ماسه ای و ساکنان در زمینها کشاورزی اطراف شهر مملو از درخت مرکبات است ، ساخته شده بودند . کار نظارت بر امور داخلی و خدمات عمومی شهر ، مثل بازار و صدور اجازه ساختمان بر عهده شهرداری بود .

درآمد شهرداری از 880 ، 28 لیره فلسطین به سال 1927 م به 585 ، 193 در سال 1944 افزایش یافت و تعداد صدور پروانه ساختمان که به سال 1934 م 748 فقره بود در سال 1944 به 1300 فقره رسید .

13 - دوران [سیاه] اشغال صیهونیستها :

در سال 1948 یافا ، همچون دیگر شهرها و روستاهای فلسطین هدف محلات صهیونیستها قرار گرفت . در همین حمله بود که بیش از 300 ، 1 نفر شهید و بیشتر اهالی عرب آن ، آواره و بی خانمان شدند ( ر : یافا ، جنگ ها ) . آن تعدادی که در شهر ماندند ، به وسیله صهیونیستها در محله عجمی اسکان داده شدند و در پیرامون محله نیز سیم خاردار کشیده شد و ورود و خروجشان از آنجا در گرو اجازه مقامات اشغالگر قرار گرفت .

لازم به ذکر است که تعداد اهالی عرب یافا در تاریخ 18/11/1948 تنها 651 ، 3 بود که تا 21/12/1949 به 40000 و به سال 1958 به 500 ، 6 و به سال 1965 به 000 ، 10 رسید . تعداد کنونی اعراب ساکن در یافا به حدود 20هزار نفر می رسید . در همین دوره ، یافا از نظر اداری به تل آویو ملحق شد و هزاران مهاجر بر صهیونیست به سوی آن سرازیر گردیدند . اکنون حدود 120هزار صهیونیست در آن زندگی می کنند .

یافای کنونی با یافای پیش از سال 41948 بسیار

متفاوت است ، معماری اروپائی در ساختمان سازی و جاده کشی جایگزین معماری اسلامی گردیده است . از آن محله های قدیمی که بیانگر تاریخ شهر بودند بجز یک محله عربی قدیمی که به هنر و هنرمندان اختصاص یافته است ، چیزی باقی نمانده است .

تنها محله عجمی است که در جنوب یافا همچنان بدون تغییر پابرجا مانده و اعراب با وضع ناگواری در آن زندگی می کنند . بیشتر قسمتهای محله منشیه در شمال یافا نیز از سال 1948 تاکنون ، ویران شده اند .

ج - وضعیت اقتصادی ، اجتماعی یافا :

از دیرباز ، یافا دارای مشاغل و خدمات گوناگونی بوده است ، زیرا آن ، شهری بندری در دریای مدیترانه بوده و در تاریخ خود دستخوش تغییر و تحولاتی که از خشکی و دریا به او تحمیل می شده است ، گردیده است . این ویژگی خودبخود ، باعث توسعه یافا شده است .

1 - کشاورزی :

یافا در دل باغهای مرکبات و سایر میوه ها قرار دارد . مقدار کمی ، حبوبات نیز در آن کشت می شود . آب کشاورزی آن از طریق چاهها و باران تأمین می گردد . تا پیش از جنگ جهانی اول تعداد درختان مرکبات آن بسیار زیاد بود تا آنجا که محصول مرکبات آن با تمام مرکبات سوریه برابری می کرد .

پرتقال یافا ، که به سراسر فلسطین و کشورهای دیگر صادر می شود ، بسیار مشهود است . در سال 1889 م حدود 106 هزار صندوق از مرکبات فلسطین از طریق بندر یافا صادر گردیده است . این آمار در سالهای 31900 ، 41910 ، 1914 م ، 1925 م ، 1930 م ، 19356 م ، 1939 م به ترتیب به 251 هزار ، 854 ، 5/1میلیون ، 1/2میلیون ، 5/2میلیون ، 6/6میلیون ، 3/15 میلیون صندوق افزایش پیدا کرده است . تنها به سال 1945 بود که این صادرات به 000 ، 400 ، 1 میلیون صندوق کاهش یافت .

2 - بازرگانی :

تا دهه سوم قرن کنونی ، که بندر حیفا تأسیس گشت ، یافا تنها بندر فلسطین بوده اگر به تعداد کشتی هایی که به سال 1910م در بنادر سوریه نگاهی بیفکنیم به اهمیت این بندر پی می بریم . بندر یافا در مرتبه ای بعد از بندر بیروت قرار دارد زیرا مجموعه کشتی هایی که در بندر بیروت پهلو گرفته اند به 000 ، 143 ، 1 فروند می رسید در حالی که مجموع کشتی هایی که در بندر یافا پهلو گرفته اند به 707 فروند می رسید .

یافا به خاطر داشتن چنین بندری از اهمیت بازرگانی ویژه ای برخوردار است . روزانه تعداد زیادی کشتی و لنجهای بادی پارچه ، چوب و مواد خوراکی مورد نیاز فلسطین و شرق اردن را در آنجا تخلیه و پرتقال ، صابون ، حبوبات را به مقصد کشورهای دیگر بار می زدند . این اهمیت تا دهه سوم قرن کنونی ، که بندر حیفا تأسیس گشت و کار صادرات را به عهده گرفت ، همچنان ادامه داشت .

از سال 21948 بود که اهمیت بندر یافا رو به کاستی نهاد تا اینکه در سال 1965م تقریبا تعطیل شد و تنها لنجهای صید ماهی در آن پهلو می گرفتند ، پس از این تاریخ بندر أشدود ، در 30 کیلومتری بندر یافا ، جای آن را گرفت . تأسیس این بندر از سال 1961 به مدت 4 سال به طول انجامید .

در زمینه بازرگانی داخلی نیز ، بندر یافا در دوره دولت تحت الحمایه بریتانیا ، از مراکز مهم بازرگانی داخلی فلسطین به شمار می رفت ، همین بندر بود که کالاهای بازار و مراکز بازرگانی داخل کشور را تأمین می کرد ، این بازارها روزانه مورد استقبال شهرنشینها و روستانشینها بود . اهالی روستاها ضمن خرید اجناس مورد نیاز خود ، تولیدات محلی خویش را نیز در این بازارها ، به فروش می رساندند .

3 - صنعت :

صنعت نیز به نوبه خود سهم بسزایی در اقتصاد یافا داشت ، البته اهمیت آن به اندازه اهمیت بازرگانی و

کشاورزی نبود . از جمله کارخانه ها و کارگاههای موجود در این شهر ، کارخانه دخانیات ، موزائیک سازی ، آجرسازی ، ریخته گری ، بافندگی ، فرش بافی ، کاغذسازی ، شیشه سازی ، صابون سازی ، سفالگری و چاپخانه بود . تا قبل از حمله صهیونیستها ، یک کارخانه ریسندگی نیز در نزدیکی آن تأسیس شده بود . از صنایع غذایی شهر یافا می توان آسیایی از انواع غلات ، آرد تولید می کرد را نام برد .

تا پیش از سال 1918م تعداد 93 مؤسسه صنعتی در یافا موجود بود ، این تعداد به سال 1918 م به 166 مؤسسه رسید . تعداد کارگرانی که در این مؤسسه ها مشغول کار بودند در سال 1927م به 388 نفر افزایش یافته بود . ارزش تولیدات این مؤسسه ها در همین سال به حدود 591 هزار لیره فلسطین برآورد شده است .

صنعت صیدماهی از دیگر اموری بود که در یافا رونق گرفته بود تا آنجا که یافا یکی از مهمترین مراکز صید ماهی فلسطین به شمار می آمد .

مقدار ماهی صید شده در سال 1930 م به حدود 306تن بود که در سالهای 1936 م و 1945 م به ترتیب به 670 و 056 ، 1 تن رسید . از نظر صنعت توریست و جهانگردی ، می توان گفت که یافا به خاطر اماکن باستانی و تاریخی و باغهای زیبای آنکه در مسیر رود عوجا - - جریشة به طور انبوه کشیده شده است ، همه ساله میزبان میهمانان داخلی و خارجی فلسطین است .

4 - امور فرهنگی و آموزشی :

یافا ، به دلیل وجود چند چاپخانه در آنکه تاکنون چندین کتاب منتشر کرده اند و روزنامه های مهمی که در آن تهیه و منتشر می گردد ، از مهمترین مراکز فرهنگی ، ادبی فلسطین است . چندین نوع مدرسه ، از جمله مدارس دولتی ، خصوصی ، وابسته به جمعیتها زیر نظر اداره فرهنگ استان جنوبی فعالیت آموزشی دارند .

در سال تحصیلی 1947/1948 ، 9 مدرسه دولتی ، چهار باب ویژه دختران و 5 باب ویژه پسران فعالیت می کردند در این مدارس 698 ، 1 دانش آموز پسر و

604,1 دانش آموز دختر توسط 54 معلم مرد و 45 معلم زن ، به تحصیل مشغول بوده اند . شهرداری هم دارای 7 مدرسه بود که یکی از آنها ویژه دختران بود . جمعیت جوانان مسلمان و جمعیت پرورش اسلامی نیز دارای 2 مدرسه بود . علاوه بر این مدارس ، مدارس زیادی نیز وابسته به مؤسسه های ملحی و یا بیگانه بودند که در امور آموزشی اشتغال داشتند .

مآخذ :

1. دباغ ، مصطفی مراد : بلادنا فلسطین ، جلد4 ، ق2 ، بیروت 1972 .
2. حکیم ، یوسف : سوریه فی العهدالعثمانی ، بیروت 1966 .
3. دومینکی ، پدر مرمرچی : نظرة فی تاریخ یافا ، مجله شرق ، شماره های 10/10/1928 و 11/11/1928 .
4. حماده ، سعید : الفظام الاقتصادی فی فلسطین ، بیروت 1939 .
5. عکاوی ، میخائیل نقولا صباغ : تاریخ الشیخ ظاهر العمر الزیدانی حاکم عکا و بلاد صفد ، حریصا ، لبنان 1935 .
6. دمشقی ، میخائیل بریک : تاریخ الشام ، 1720 - 1782 ، حریصا ، لبنان ، 1930 .
7. عاشور ، سعید عبدالفتاح : الحرکة الصلیبیة ، قاهرة ، 1963 .
8. رافق ، عبدالکریم : العرب و العثمانیون 1516 - 1916 ، دمشق 1974 .
9. بلاذری : فتوح البلدان ، قاهرة 1959 ، دمشق 1974 .
10. العماد الکاتب الاصفهانی : الفتح القسی فی الفتح القدسی ، قاهره ، 1322 ه .
11. حهوی ، یاقوت : معجم البلدان ، بیروت 1957 .
12. مقدسی : احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم ، لیدن 1877 .
13. جبرتی : عجائب الآثار فی التراجم والاخبار ، قاهره 1297ه .
14. نقشه فلسطین : مقیاس 1 : 000,50 ، نقشه یافا .
16. Balden Sprger, Pli. y. : Yaffa, Palestine Explora tina tion Fund, auarterly sta tement 1907
17. Han anur, J. E. : the tra diticnal " Har bour of solomon " and the Crusa ding cas the of laffa, Palestine Explora-tion Fund, auar terly statem emt 1g03.
18. Tolkow sky, Y.S : The Gateway of Palestine, A istory of Jaffa, London 1g24.1