لد ( شهر - )

شهری است عربی که مانند دیگر شهرهای عربی فلسطین در مقابله با تجاوز اسرائیل به سال 1948 سهیم می باشد . مقاومت ساکنین آن در برابر این تجاوز در امتداد جهاد آنها در طول قیام ها و مبارزات فلسطین برضد اشغال انگلیس بوده است . ولی نیروهای اسرائیلی در تاریخ

11/7/1948 توانستند به این شهر حمله برده آن را اشغال نمایند . بیشتر ساکنین عرب آنجا را ، بیرون کنند . ( نک : لد و رمله ، نبرد )

الف - موقعیت جغرافیایی :

لد در 16 کیلومتری جنوب شرقی یافا و کمتر از 5 کیلومتری شمال شرقی رملة قرار دارد . موقعیت جغرافیایی آن بسیار مهم و استراتژیکی است . این شهر پشتیبان شرقی بندر یافا و دروازه غربی شهر بیت المقدس و با شهر رملة نیز توأم و همراه است . به این دلیل همواره گره ارتباطات مهمی بوده است .

گروههای مختلفی پیوسته برای استفاده از موقعیت استراتژیک اش در تسلط بر منطقه ساحلی از یک سو و برای رفتن به منطقه کوهستانی و دیگر جاها از قبیل مناطق داخلی از طرف دیگر بدانجا روی آورده اند . این شهر از دوران قدیم منزلگاهی بوده برای کاروانهای تجاری و امروزه محل پیوند ارتباطات خشکی است . خطوط آهن و جاده های ارتباطی در آنجا با هم تلاقی دارند . ایستگاه راه آهن لد از ایستگاه یافا 111 کیلومتر و از ایستگاه بیت المقدس 50 کیلومتر و از ایستگاه بیرالسبع 100 کیلومتر فاصله دارد . همچنین نیروهای قیمومیت انگلیسی بزرگترین فرودگاه فلسطین را در آنجا احداث کرده اند .

ب - جایگاه :

شهر لد برروی منطقه گسترده ای از دشت ساحلی فلسطین واقع است که در حدود 50 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و زمینه شهر از مواد رسوبی و صخره ای که جدیدا به وجود آمده پدید آمده است که مهمترین آنها رسوبات گلی و ماسه ای هستند .

بیشتر خاک شهر خاک قرمز قهوه ای رنگی است که به مجموعه خاکهای سرخ دریای مدیترانه در دشت ساحلی فلسطین وابسته است . همچنین در اطراف لد خاک کوهی قهوه ای رنگی است که آب باران و دره ها در جابه جایی آنها از ارتفاعات شرقی به سطح اراضی لد سهیم می باشند . خاک لد به خاطر فراوانی مواد معدنی و مواد اصلی ازخاکهای حاصلخیز فلسطین به شمار می رود .

ج - آب و هوا :

هوای لد مانند هوای دریای مدیترانه در تابستان گرم و خشک و در زمستان بارانی نیمه گرم است . به طور کلی هوایش معتدل می باشد زیرا درجه حرارت متوسط آن در سال به 19 درجه بالغ می گردد . متوسط درجه حرارت از یک ماه نسبت به ماه مرداد دیگر حتی در خلال یک روز متفاوت است و ماه از گرمترین ماهها به شمار می رود . متوسط درجه حرارت در آن به 26 درجه بالغ می شود ، در حالی که دی ماه از سردترین ماهها به شمار رفته که متوسط درجه حرارت در آن به 12 درجه بالغ می گردد . در حدود ساعت دو بعدازظهر حرارت به بالاترین حد خود و در ساعت پنج صبح نیز به پایین ترین درجه می رسد .

در روزهای ماه مرداد درجه حرارت بین 22 درجه و 31 درجه در نوسان است و در ماه نیز بین 9 درجه و 17 درجه است . میانگین سالیانه رطوبت نسبی در شهر لد 65% و در ماه دی این رطوبت به بیشتر از 80% می رسد و در ماههای فروردین و اردیبهشت به حدود 50% تنزل می کند .

متوسط بارانهای سالیانه به حدود 550 میلیمتر بالغ می شود و در سالهای بارانی این مقدار به 650 میلی متر افزایش می یابد و در سالهای خشک از 350 میلیمتر کمتر می شود . علی رغم متفاوت بودن مقدار بارانهای سالیانه و نداشتن نظم به خصوص ، در زمستان همین مقادیر برای پرداختن به کشاورزی پرمحصول در منطقه کافی است . چون رطوبت خاک محفوظ مانده و هوا معتدل است . بارانها و رودخانه هایی که از ارتفاعات سرازیر می شوند زیرزمینی را تغذیه کرده در نتیجه چاههای اطراف لد پر از آب می شوند و آب آنها در آبیاری زمینهای زراعی و آب آشامیدنی و دیگر احتیاجات خانگی و صنعتی استفاده می گردد .

دره ( رود ) کبیر از مهمترین دره های منطقه لد به شمار می رود که در اثر ریزش بارانهای زمستان پر از آب می شود . که از شرق لد عبور کرده به طرف شمال شرقی می رود و نزدیکی های شرق یافا به رود عوجا می پیوندد که این رود به دریای مدیترانه می ریزد .

د - پیدایش و دگرگونی :

1 - در دوره های ماقبل تاریخ :

قدیمی ترین اشاره به فعالیت انسان در منطقه لد به دوره سنگی میانه یعنی 12000 سال پیش برمی گردد . در

سال 1928 آثار مرحله انتقال انسان از عصر غارنشینی و شکار به عصر روستانشینی و کشاورزی در غار شقبه واقع در دره نطوف در 10 کیلومتری شهر لد ، کشف شد .

باستان شناسان تمدن این مرحله انتقالی را به نام تمدن نطوفیه نامیده اند . در دوره سنگی جدید یعنی 9000 سال پیش در مکانی که امروزه شهر لد قرار دارد روستایی زراعی ایجاد شد ، که در آن و در دره رباح ، ابوغوش ، تلیله باتاشی ، مجدو ، شکیم و غیره ظروفی سفالین کشف گردید ، از همان نوعی که قبلاً در محل اریحا به هنگام کاوش و حفاری یافت شد .

در این دوره همچنین در کنار شهر رمله روستای زراعی تأسیس گردید که چندان از لد دور نبود در جایی بود که جازر نامیده می شد و امروزه روستای ابوشوشه بر روی آن واقع است . در این روستا بقایای دیواری که به دور آن احاطه داشت و نیز بقایای محصولات کشاورزی و تکه هایی از ظروف سفالین شکننده کشف شده است . تصویری از قبر فرعون انتی Intiاز سلاله پنجم مصر بر حصار شهر فلسطیه دیده می شود که آن را نیتا Netia نامیده اند .

2 - تأسیس لد توسط فلسطیان :

تاریخ تأسیس شهری که لد نامیده شد دقیقا مشخص نیست و احتمال دارد فلسطیان کسانی بوده اند که آن را بر روی روستاهای مخروبه ای تأسیس کرده اند که قدیمی تر از لد بوده و تاریخ آن به دوران سنگی جدید بر می گردد . همچنین شهر صقلغ Ziklogرا بنا کرده و در آن مسکن گزیدند . علاوه بر سکنی گزیدینشان در پنج شهر کنعانی که آن زمان برپا بود . چه بسا علت نامگذاری آنها بر روی این شهر به لد یا لود ، به خاطر جاودانگی یاد اقوام لیدیشان بوده است . همانهایی که در سواحل آسیای صغیر مسکن گزیدند .

در عهد باستان اشاره ای شده به سرزمین فلسطیان که شامل ساحل فلسطین بین یافا و رود غزه می شود . جایی که فلسطیان به طور انبوه در پنج شهر کنعان به نام های غزه ، عسقلان اشدود ، عقرون و جت زندگی می کردند . در عهد باستان نام لود بیش از یک بار به میان آمده است . در این منطقه جنگهای سختی بین اهل این سرزمین یعنی ایدومیان ، فلسطیان ، کنعانیان از یک طرف و بین اشغالگران جدید از عبرانیان از طرف دیگر ، در گرفته است . که از آن جملهاست جنگهایی با آهاز که در آن فلسطیان و ایدومیان پیروز شدند . در نتیجه بیت شمس ، عجلون ، تیمنا ، کمزو آزاد شدند . کمزو همان روستای جمزو می باشد که نزدیک لد واقع است .

3 - در دوره رومیان :

لود در دوره اغریقی لیدا Lyddaنامیده می شد . این نامگذاری به اسم لیدیهای اغریق در آسیای صغیر خیلی نزدیک است . سپس لیدا یکی از بخشهای دهگانه ای گردید که در دوره رومیان زمان اگوستوس برای جمع آوری مالیاتها اختصاص یافت .

در این دوره نامش تغییر یافته به نام دیوسپولیس ( Diospolis ) شناخته شد . بهتر این است که [گفته شود ]تغییر نام در سال 202 قبل از میلاد در زمان امپراطور سپتیموس سیوروس Septimus serverusرخ داده است .

اهمیت دیوسپولیس در ابتدای عهد مسیحیت آشکار شد . گفته می شود که قدیس پطرس درحالی که مبلغ دین جدید بوده از آنجا دیدن کرده است . همچنین گفته می شود که قدیس جاورجیوس در آنجا از یک پدر ثروتمند و با نفوذ متولد گردیده و پدرش در دوره امپراطور دیوکلیتان از بزرگان و رجال ارتش بود .

زمانی که جاورجیوس به جوانی رسید نصرانی شده و دین مسیحیت اختیار کرد و آن را آشکارا بیان کرده از آن دفاع می نمود ، در نتیجه امپراطور دیوکلیتان به سال 303 م فرمان قتلش را صادر نمود . زمانیکه امپراطور بزرگ قسطنطین ( 306 - 337 م ) به دین مسیحیت گروید به یادبود و جاودانگی این شهید بر قبرش عبادتگاهی بنا کرد . این معبد به هنگام جنگهای صلیبی بارها ویران شد که بعد از هر ویرانی دوباره ساخته و یا ترمیم می شد . عبادتگاه مذکور تنها معبد لد قبل از اشغال این شهر توسط صهیونیستها در سال 1948 بود . این شهر از املاک روم ارتودوکس بود و در دوره های اسلامی در بخشی از آن مسجد جامع کنونی شهر برپا گردید .

احترام قدیس جورج در نزد مسیحیان و مسلمانان همگانی شده و آنان او را خضر می نامیدند . آنها به طور یکسان و هماهنگ همه ساله در روز شانزدهم ماه نوامبر عید خاصی برای گرامی داشت او برپا می کنند . علاوه بر این

معبد ، در قرن پنجم نیز در دیوسبولس مجموعه معابدی به وجود آمد . دیوسبولس در تقسیمات اداری روم بیزانس جزء فلسطین اولی بود که خود شامل بیت المقدس ، نابلس ، یافا ، غزه ، سقلان و غیره می شد و مرکز اصلی اش شهر قیصریه فلسطین بود .

4 - بعد از فتح اسلامی :

این شهر در زمان خلافت ابوبکر خلیفه اول عمروعاص فتح گردید . وی قبل از آن شهرهای غزه و نابلس را نیز فتح کرد . آن محل به عنوان پایتخت و مرکز سپاه فلسطین انتخاب شد تا اینکه شهر رمله بنیان نهاده شد و اعراب ترجیح دادند که به نام لد از آن یاد کنند . که آن نام قدیمش بود . هنگامی که امیرسلیمان بن عبدالملک در زمان برادرش ولیدبن عبدالملک شهر رمله را بنیان نهاد عده زیادی از ساکنین شهر لد را به آنجا انتقال داد و علی رغم اینکه در کتابهای جغرافیای عربی قدیم مانند طبری ، مقدسی ، حموی و ابوالفداء نام این شهر به میان آمده ، ولی چندان اهمیت مشخص و بارزی نداشت .

صلیبیان در ژوئن سال 492 هجری/1099 میلادی در سر راهشان به بیت المقدس ، لد و رمله را اشغال کردند . در عهد آنها به خاطر برکت و خجستگی به نام قدیس جادرجیوس که ذکرش گذشت به نام قدیس جورج نامیده شد .

وی در اثر جنگ حطین به سال 583 ه/1187 م به دیارش بازگردید و صلاح الدین ایوبی چاره را در این دید که دژها و قلعه های آن را خراب کند تا صلیبی ها به فرماندهی ریاردوس قلب اسد پس از پیروزی هایشان در عکا و ارسوف از آنها استفاده نکنند . گفته شد که گفت وگوهای صلح بین ریکاردوس پادشاه صلیبی ها و ملک عادل به نیابت از برادرش صلاح الدین ایوبی در لد آغاز شد . لیکن به شکست انجامید هیچ یک از دوطرف به اتفاق نظر نرسیدند و لد [دوباره] به زیر سلطه صلیبی ها بازگشت . صلیبی ها از آن محافظت کردند تا اینکه " ملک ظاهربیبرس " آن را آزاد نمود .

بعد از مصیبت و بلاهایی که در طول جنگهای صلیبی به شهر وارد آمد ، مقام و منزلت شهر تنزل یافت . سپس در دوره ممالیک به صورت مرکزی از مراکز پست ( برید ) بین دمشق و غزه درآمد .

5 - دوره عثمانی :

در سال 922 ه/1516 م عثمانی ها در زمانسلطان سلیم اول بر لد و دیگر شهرهای فلسطینی تسلط یافتند . در این دوره لد مورد بی اعتنایی واقع شد و این شهر هم مانند یافا و رمله در معرض فقر و بدبختی قرار گرفت . در قرن 18 فولنی جهانگرد فرانسوی از آنجا دیدن کرده درباره آن گفته است : آن شهر در زمانهای قدیم به دیوسبولس معروف بود و امروزه به مکانی شبیه است که دشمن در آن آتش برافروخته است . ولی با این وجود ، در آنجا بازاری برپا می شود که اهالی روستاهای مجاور گروه گروه برای فروش پنبه ریسیده وارد می شوند " .

ظاهرا لد در قرن 19 کمی جان گرفت . سامسون جهانگرد که در هنگام حکومت مصر بر کشور [فلسطین ]از آن دیدن نموده یادآور شده است که لد روستایی است سرسبز که دشتهای حاصلخیزی که در آن درختان زیتون و دیگر درختها کاشته شده ، آن را احاطه کرده اند . زمینهای وسیع بین آن و رمله پر است از درختان زیتون ، تعداد ساکنین لد در سال 1912 حدود 7000 نفر تخمین زده شده است و [در آن زمان ]بخش کوچک و کم مساحتی از این زمینها صدها خانه ساده را در خود جای می داد .

6 - در دوره قیمومیت یا تحت الحمایگی انگلیس :

در تاریخ 15/10/1917 دوره عثمانی به پایان رسید . دوره تسلط بریتانیا آغاز گردید که 31 سال به طور انجامید . لد از سال 1919 به بعد وسعت یافت . علل آن [عبارتند از ]عبور خط آهن قنطره - - حیفا ، از آنجا و ایجاد فرودگاه در سال 1936 . هنوز سال 1945 فرا نرسیده بود که مساحت شهر به 3855 جریب رسید .

در سال 1931 تعداد ساکنین لد بالغ بر 11 هزار و 250 نفر شد که در 2475 خانه زندگی می کردند . در سال 1946 تعداد ساکنانش حدود 18250 عرب تخمین زده شد . لازم به ذکر است که شهر لد بین سالهای 1936 و 1947 از صهیونیستها خالی بود .

7 - در سایه اشغال اسرائیل :

نتیجه اشغال لد توسط اسرائیل در تاریخ

11/7/1948 این بود که بیشتر ساکنین عرب از شهرشان رانده شده ، مجبور به مهاجرت از آنجا شدند و از ساکنین عرب که در آن زمان تعدادشان به 000,19 نفر می رسید کسی جز 052,1 عرب نمانده است . در پایان سال 1949 تعداد ساکنین لد 450,10 نفر بود که 400,9 نفر آنها مهاجران یهودی بودند که در شهر اقامت گزیدند . از آن زمان تعداد ساکنین لد به خاطر سرازیر شدن مهاجران یهودی به آنجا ، روبه افزایش نهاد .

برهمین اساس در سال 1966 تعداد آنان به 000,25 نفر رسید و در سال 1969 به 000,28 بالغ گردید که 900,2 نفرشان عرب بودند . در سال 1973 تعداد ساکنین لد به 200,33 نفر رسید که در بین آنان 400,3 عرب بودند .

رشد تعداد ساکنین لد و رشد عمران و آبادانی آن باهم هماهنگ بود ، جهت این رشد در شکل محورهایی در طول راههای فرعی شهر لد به شهرهای دیگر بود . علی رغم این آبادانی گسترده و پدید آمدن آنچه به شهر جدید لد معروف است ، لد قدیم ویژگی شرقی اش را تاکنون حفظ کرده است .

این شهر دارای بناهای مسکونی قدیمی می باشد که منطقه مرکزی نوات را احاطه کرده است . منطقه ای که بازارهای قدیمی و محلات تجاری را در خود جای داده است . اما لد جدید که عملاً در دهه 50 بعد از سرازیر شدن مهاجران یهودی برای اقامت درآن ، به طور محسوسی پا به عرصه وجود گذاشته است ، از شهرهای مدرنی است که در کنار محلات تجاری و کارخانجاتی که در منطقه صنعتی تأسیس شده است ، بناهای مسکونی جدیدی هم دارد .

ه - ترکیب شغلی شهر :

شهر لد در انجام تعدادی از مشاغل که براساس مراحل دگرگونی شهر ، متحول شده سهیم بوده است . این شغلها عبارتند از :

1 - شغل کشاورزی :

لد در درجه اول یک شهر زراعی به شمار می آید . زیرا این شهر در میان اراضی مسطح و حاصلخیزی برپا شده است که عناصر کشاورزی در آن فراوان است . زمین آن گسترده بوده و خاک سرخ دریای مدیترانه آن را پوشانده است . این خاک با خاک شنی مخلوط شده به صورت خاک رس درآمده که برای کشت مرکبات و زیتون مناسب است . آبهای آن فراوان است چه آبهای زمستانی چه آبهای چاهها و چشمه ها . هوای آن معتدل و ساکنان آن بانشاط و بازارها در آن فراوانند .

راههای ارتباطی آن به آسانی بین محل های تولید وفروش ارتباط ایجاد می کنند . به خصوص بین بندر یافا و منطقه لد که پشتیبان زراعی و ثروت برای آن به حساب می آید . مساحت مجموعه اراضی شهر لد 868,19 جریب است که 663 آن به راهها ، دره ها ، رودها و راه آهن اختصاص یافته است . علی رغم اینکه صهیونیستها آنجا را در سال 1948 اشغال کرده اند ، اما چیزی از آنها را در تملک ندارند .

در 217 جریب مرکبات کاشته شده است که این مقدار بین مجموعه زیادی از باغستانها توزیع گردیده و متکی بر آب چاههای موجود در آن سرزمین می باشد . در سال 1942 در حدود 900,5 جریب درخت زیتون کشت شده ، بر شهر لد احاطه داشت . همچنین مساحت زیادی از اراضی به کشت سبزیجات و دانه های گیاهی اختصاص داشت .

رژیم صهیونیستی از زمان اشغال لد در سال 1948 بابرپا کردن مستعمرات و کشت انواع مختلف محصولات زراعی در آن خصوصا مرکبات و زیتون ، از سرزمینهای آنجا استفاده کرده است . از مهمترین مستعمرات صهیونیستی که در خارج از لد برپا شده است مستعمرات " زیتان " در شمال غربی و مستعمره " یاجل " نزدیک فرودگاه و مستعمره " احیعزر " بین آن دو و مستعمره " جناتوه " در شرق لد می باشد .

2 - شغل تجارتی :

موقعیت مهم جغرافیایی لد در رونق فزاینده حرکت تجاری شهر تأثیر گذاشته است زیرا بازارهای آن به طور روزانه پر است از جنب و جوش و فعالیت . علاوه بر این بازاری در اواسط هفته تشکیل می شود و هزاران فروشنده و خریدار برای خرید و فروش کالاهای مختلف به خصوص چارپایان اجتماع می کنند .

مرکزیت لد در وسط فلسطین عموما و واقع شدن آن

در دشت ساحلی خصوصا ، بعلاوه وجود شهر به عنوان مرکز الحاق راههای ارتباطاتی از مکانهای مختلف فلسطین و مرکز عبور کالاهای تجاری بین ساحل و داخل کشور ، اینها همگی به شکوفایی تجارت در لد کمک کرده اند . جای شگفتی نیست در اینکه عده زیادی از ساکنین لد به شغل تجارت روی بیاورند و با بسیاری از ساکنین روستاهای مجاور و برخی از تجاری که از روستاهای دور است به بازار لد می آیند ، معامله و داد و ستد نمایند .

اکنون آنجا مرکز عرضه و فروش برای مستعمره های صهیونیستی مجاور شهر لد است . در بازارهای آن فراورده های روستایی و نیز تولیدات شهری به خصوص تولیدات صنعتی داد و ستد می شود .

فرودگاه لد در رواج دادن سفرهای سیاحتی به داخل شهر مشارکت داشته و همچنین در افزایش هتل ها و نمایندگی های توریستی و جهانگردی و نیز افزایش مسافرتها و محلات تجاری تأثیر گذاشته است . فرودگاه ، لد را به صورت اصلی ترین مدخل هوایی فلسطین به جهان خارج قرار داده است . مؤید این مطلب بالا رفتن رقم مسافرین فرودگاه به بیش از یک میلیون نفر در حال حاضر است .

3 - شغل صنعتی :

لد مرکز تولید فراورده هایی است که از محصولات زراعی به دست می آیند . محصولاتی مانند مرکبات ، زیتون و دانه های گیاهی ، سبزیجات و میوه های مختلف . همچنین سرزمین لد مشهور است به داشتن ثروت حیوانی متنوعش که این خود در ایجاد صنایع غذایی نقش مهمی دارد . ساکنین لد به برخی از صنایع سنتی سبک پرداخته اند .

بیشتر کارخانه ها کم حجم بوده و به کارگاه نزدیکترند تا به کارخانه . مهمترین فراورده های سنتی غالبا صنایع غذایی است مانند آرد دانه های گیلاس ، شیرینی جات ، روغن زیتون ، فراورده های لبنی ، در کنار آن صنایع دیگری مانند صابون و پوست و چوب و منسوجات و شیر و مصالح ساختمانی وجود داشت .

فرودگاه لد مهمترین مرکز اشتغال نیروهای انسانی ماهر و فنی شهر به شمار می رود زیرا فرودگاه شامل هواپیماسازی و تعمیر و نگهداری آن را نیز می باشد . در لد فعالیت در صنایع غذایی و ساخت وسایل برقی ، سیگار ، کاغذ و تصفیه نفت نیز وجود دارد .

4 - شغل فرهنگی :

در اواخر دوره عثمانی در لد چهار مدرسه وجود داشت که یکی از آنها مدرسه دولتی ابتدایی و بقیه مدارس خصوصی بودند و در میان آنها یک مدرسه دخترانه نیز وجود داشت . در اواخر دوره قیمومیت بریتانیا دو مدرسه دولتی تأسیس شد که عبارت بودند از : دبیرستان پسرانه لد ومدرسه ابتدایی دخترانه لد . مجموع دانش آموزان و دبیرستانی در سال 1948 ، 046,1 نفر بودند که در 19 کلاس جای می گرفتند .

بعدا زمینی به مساحت 14 جریب به این دبیرستان اضافه شد که 9 جریب آن به آموزش عملی کشاورزی اختصاص یافت . اما دانش آموزان دختر در مدرسه ابتدایی در سال 1948 حدود 387 نفر بودند . در لد مدارس خصوصی دیگری نیز وجود دارد که دو مدرسه دخترانه بوده و در آنها 238 دانش آموز دختر درس می خوانند . هفت مدرسه پسرانه نیز 713 دانش آموز را در خود جای می دهند . از نتایج انتشار تعلیم و آموزش در لد ، بالا رفتن سطح فرهنگی ساکنین آن بود .

مآخذ :

1. بلاذری : فتوح البلدان ، بیروت 1975 .
2. ابوالفدأ : تقویم البدان ، پاریس 1840 .
3. یافوت حموی : معجم البلدان ، بیروت 1957 .
4. دباغ ، مصطفی مرادالدباغ : بلادنا فلسطین ، جلد 4 ، ق 2 ، بیروت 1972 .
5. طبری : تاریخ الرسل و الملوک ، قاهره 1962
6. عهد قدیم ، سفرالتکوین ، سفر عزرا ، سفر نحیما .
7. قسطنطین فرانسوا فولنی : سوریة و لبنان فی القرن الثامن عشر ، صیدا 1949 .
8. شمس الدین محمدبن احمد المقدسی : احسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم ، لیدن 1877 .
9. نقشه فلسطین مقیاس000,501 ، تابلو لد .
10. Garrod. d : The Natufian culture, The people Lif

#and Economy of People in the Near East, London 1957.

1. Encyelopedia of Islam, Volum 3.
2. Macalister. R. The Excavation of Gezer, London 1912.
3. Petrie. F. The Royal Tombs of first Dynasty, London 1901.
4. Smith. G. A : The Historical Geagraphy of the Holy Land, London 1896.
5. Thomson, W, : The Land and the Book, ondon 1893.