گیاهان طبیعی

الف - مقدمه :

فلسطین از جمله سرزمینهایی است که از نظر گیاهان طبیعی غنی می باشد ، به خصوص منطقه حولیه . علی رغم اینکه نصف آن صحرا است حدود 2300 نوع از گیاهان

طبیعی را در خود جای داده است . علت این غنا برمی گردد به اختلاف جهت های سطحی ( پستی و بلندی ) از دره ها و تپه ها و کوهها و دریاچه ها و رودها و موقعیت فلسطین که در محل تلاقی سه منطقه اصلی از نظر توزیع جغرافیایی گیاهی قرار گرفته که عبارت است از منطقه دریای مدیترانه ، منطقه ایرانی ، تورانی و منطقه صحرایی سند . هرکسی که در فصل طولانی بهار از فلسطین عبور کند این غنا را می بیند و انواع گیاهان مختلف و رنگارنگ و گل های مختلف را می بیند که در مجموعه های انبوهی زندگی می کنند .

ب - نظری تاریخی :

بررسی گیاهان طبیعی همچنان در فلسطین مرکز اصلی را نزد محققین اشغال نموده است . راولف از جامعترین انواع گیاهی فلسطین است . بین 1573 و 1575 دوره علمی طولانی بود که گیاهان طبیعی در فلسطین و سوریه و عراق مورد بررسی قرار گرفتند . معلومات راجع به این موضوع در کتاب " گیاهان مشرق " که توسط گرنوویوس در سال 1755 م تألیف شد تدوین شده است .

از بارزترین تحقیقات گیاهان طبیعی فلسطین در این دوره چیزی است که باربی در سال 1882 و هارت در سال 1891 م انجام داد . سلسله تحقیقات به دست آمده در سال 1896 م در کتاب " گیاهان سوریه و فلسطین و سینا " منتشر شد . نتیجه این تحقیقات هسته اولیه را برای گیاه شناسان دانشگاه آمریکایی بیروت تشکیل می داد . در خلال سالهای 1892 ، 1912 ، 1913 ، 1914 ، 1921 بورنمولر تحقیقات گیاهی با ارزشی ارائه کرد .

از جمله تحقیقاتی که در این مورد شده تحقیقی است که ارنسون بین 1905 و 1915 ارائه نمود . وی کسی است که مرکزی برای گیاهان طبیعی فلسطین در نزدیکی حیفا تأسیس نمود و در آنجا در دنزمور فهرستی برای گیاهان طبیعی فلسطین برای اولین بار در سال 1912 منتشر کرد .

ج - توزیع جغرافیایی گیاهان در فلسطین :

فلسطین دارای چهار منطقه توزیع جغرافیایی گیاهی است که عبارتند از :

1 - منطقه گیاهان حوزه دریای مدیترانه :

شامل کوههای الجلیل و قسمت شمالی دره ناهموار اردن و قسمتهای غربی مرج ابن عامر و شیبهای غربی کوههای نابلس بیت المقدس و الخلیل می گردد . متوسط سالانه بارش باران در این منطقه حدود 350 میلیمتر می رسد و در آن خاک قرمز دریای مدیترانه و رندیزینیه بیشتر است . بیشترین گیاهان آن را تجمعات درختی و جنگل ها تشکیل می دهد .

اما بیشتر پوشش گیاهی اصلی در این منطقه ویران شده و تبدیل به تجمعات درختی کوتاه در مناطق شبه درختی و درختی شده است . این منطقه مردابهای نمکی و تپه های رملی ( شنی ) به اضافه بعضی از مناطق صخره ای شبه خشک ( بی حاصل ) را نیز شامل می گردد . از زمانهای قدیم بیشتر زمینهای این منطقه با روش ( دیم ) کشت می شده است .

2 - منطقه ایرانی - تورانی :

این منطقه متشکل از یک نوار باریک در امتداد شرقی منطقه گیاهان دریای مدیترانه و صحرای قدس - - الخلیل و شمال و وسط نقب است . میانگین بارش سالانه در آن بین 150 و 300 میلیمتر می باشد . در این منطقه بیشتر خاک بسط داده شده خاکستری و خاک شبیه به رس وجود دارد . پوشش گیاهی آن گروههای درختان کوتاه و پیوسته می باشد . هنگام بررسی توزیع مهمترین درختان و درختچه های منطقه ، از جمله مهمترین آنها می توان بنه بزرگ ( پسته کوهی ) سریش ، صمغ و عناب و سدر و سماق را پیدا نمود .

3 - منطقه صحرایی - عربی :

وسیع ترین منطقه جغرافیایی فلسطین است که مساحتش مساوی تقریبا نصف مساحت کل آن می باشد . این منطقه از صحرای بیت المقدس - - الخلیل به سوی جنوب نقب کشیده شده و در خلال آن مجموعه ای از سلسله جبال و دشتهای سخت می باشد . میانگین متوسط بارش سالانه در آن از 50 میلیمتر نمی گذرد و خیلی کم است که به 150میلیمتر برسد . پوشش گیاهی آن سبک و پراکنده است که بیشتر در کرانه های رودها و داخل دره ها می باشد . در مناطقی که دارای آبهای دائمی است انواع درختهای گیاهی

پیدا می شود .

4 - منطقه داخلی سیاه :

منطقه انتقالی بین منطقه حقیقتا سیاه و منطقه صحرای - - غربی است درجه حرارت منطقه در فصل زمستان به مقدار زیادی بالاست . امری که منجر به وجود انواع زیادی از گیاهان منطقه سودانی ، به خصوص در عربه و منطقه بحرالمیت و دره جنوبی اردن شده است .

د - پوشش گیاهی :

پوشش گیاهی در فلسطین به دو گروه اصلی تقسیم می شود : گروه اول که در منطقه محدودی زندگی می کند و با ویژگی هایش قابل تمایز و ظواهر آب و هوایی آن معمولی است . گروه دوم گروه گیاهانی که در منطقه محدود معینی پیدا نمی شود بلکه عوامل آب و هوایی و انواع خاک در این پوشش دخیل می باشند .

1 - گیاهان گروه اول :

گیاهان این گروه در هر منطقه ای از مناطق توزیع جغرافیایی با انواع معینی وجود دارد . در منطقه دریای مدیترانه نوع بلوطی وجود دارد که به صورت جنگل ها و گروههای درختچه ای دایمی سبز و برگ ریزان وجود دارد . از جمله در پسته ها و کوهها تجمعات بلوط و تپه کوهی ( بنه ) فلسطینی یا سریش . اما در دامنه های پایینی تپه ها و کوههای منطقه میانه درختان خرنوب و بنه و کمکام شایع است . همچنین بقایای جنگل های صنوبر حلبی در بسیاری از مناطق ارتفاعات کوهستانی به ویژه در کوه پایینی وجود دارد . همچنین درختان بلوط که دارای اثر بزرگی در تعیین جغرافیای زمینی در مناطق تجمع آنها می باشد .

این گیاهان بیشتر منطقه حوضچه دریای مدیترانه را می پوشاند . اما دخالت انسان بدرفتار ، منطقه را از بسیاری درختان خالی نموده و به جای آنها درختچه های کوتاه که در منطقه شبه جنگلی که شامل انواع مختلفی از گروههای گیاهی مانند آویشن ، خار ، ذعلوق ، ریش بز و غیره را به وجود آورده است . ظهور این گروهها متکی بر مرحله دگرگونی به سوی گروههای درختی و به سوی حالت خاکی است که منجر به نابودی گیاهان در آن و نابودی در نتیجه نابودی آب می باشد .

منطقه حوزه دریای مدیترانه از جهت منطقه درخت زار و منطقه صحرایی با منطقه گیاهان انتقالی محدود می شود که از گروههای درختی کوتاه ( درختچه ) ایجاد شده و دارای انواع مختلفی است که در دو منطقه مجاور ( درختی و صحرایی ) می باشد .

این گیاهان شبیه به گیاهان منطقه درختی است که به بیشترین ارتفاع ممکن گیاهان این منطقه می رسد اما هرگز به اندازه طول درختان نیست . از جمله این گیاهان : حله ، شبرق ، وصبه ، فصه ، بهمن یا سمسم خشکی ( سمسمه ) خارشتر و قداد و شکاهی است .

بارزترین گیاهان مجموعه اول که ویژه منطقه ایرانی - تورانی می باشد گیاهان درمنه است . این گیاهان متشکل از سلسله ای از گروه درختچه های کوتاه است که بیشتر آن درمنه می باشد و مساحتهای وسیعی از صحرای بیت المقدس - - الخلیل را می پوشاند .

در میان آن گیاهان عناب و سدر هست که دره میانی اردن و دامنه های مقابل آن و مساحتهای گسترده ای از جنوب شرقی الخلیل را پوشانده است . در آن مناطق نیز گروههای گیاهی است که بیشتر آن را بنه آتلانتیکی و بادام زمینی تشکیل می دهد . گل پرطاوسی و سماق مساحتهای صخره ای گسترده ای را در دو طرف دره اردن می پوشاند .

اما منطقه صحرایی - عربی دارای گیاهان گروه اول از نوع کرکدار می باشد که بهترین گیاهان صحرایی است . از جمله این گیاهان هرم ( خزیزه و خنیق الدجاج ) که در مناطق حماد پوشیده از سنگ و اطراف صخره های تپه های صحرایی منتشر است . علاوه بر آنچه گذشت در منطقه صحرایی - - عربی گروههای گیاهی دیگری است که در رأس آنها حاذ ( عجوم ) ملاح ( ام الهذی ) ثلاثه ، سعید و غیره قرار دارد .

در منطقه ورودی سودانی دو نوع متمایز از گیاهان مجموعه اول وجود دارد : یک گروه ( نوع ) گیاهان سیال ( سنط ) که شاخه ای از گروههای گیاهی اندک که بیشتر از انواع درختهای سودانی ( درختها و درختچه های استوایی ) است که بارزترین آنها درختهای سیال یا طلح می باشد . و دره عربه و واحه های دره اردن جنوبی اماکن اصلی وجود

این گروههای گیاهی است . همراه این گروهها مجموعهدیگری از انواع زیاد دیگری است مانند زقوم ، اراک ، سدر ، غرف ، حیهل ، عتم ، دانه سیر و غیره .

نوع دوم نوع گیاهان حاذه است که بیشتر آن گیاهان رفث ویژه صحراهای داغ داخلی می باشد .

2 - گروه دوم :

این گروه غیر معین الوجود در منطقه معین نوعی از گیاهان رثم را در خود دارد که متشکل از گروههای گیاهی است که در زمینهای شنی می روید . دارای پشته های متحرک می باشد . همچنین در دشتهای گلی شنی و رسی زندگی می کنند . این محیطها بر نوار ساحلی امتداد می یابد و شامل منطقه تپه های شنی ساحلی در غرب نقب و صحرای داخلی شنی در دره عربه می شود . از گیاهان این منطقه سعید یا سعد یا وجزوف ، درمنه و السعید را می توان نام برد .

در خاک گلی و شنی گروههای گیاهی خاردار و هم خانواده یا مدار ( تلخ ) زیاد وجود دارد . در حالی که در تپه های رسی و شنی گروههایی از گیاهان حاشا یا مأمونه یا حمیره صفوف یا رعله زیاد وجود دارد . در منطقه کناره دریای مدیترانه در غرب نقب گیاهان رتم و ابورکبه و مداد و رخامه و درمنه و دخن زیاد است . در صحرای داخلی شنی بجز گروههای گیاهی اندک که بهترین آنها گیاه عضاق می باشد وجود ندارد .

از گیاهان مجموعه دوم غیر معین نوع گیاهان حاذ یا نمکی که متشکل از گروههای گیاهی است که در زمینهای شور در دشت ساحلی رشد می کند مانند شنان و اثل و نوع گیاهان مرکباتی و بعضی از انواع طرفه و رغل ( قطب ) می باشد .

از جمله گیاهان آبی که بر کناره های رودها و در مردابها رشد می کنند به سه نوع تقسیم می گردند : از نوع اول زنبق های آبی و از نوع دوم سمار و نی را می توان مثال زد . اما نوع سوم متشکل از جنگل ها و درختان ضفیه می باشد از جمله حور و انواع اندک از صفصاف و دلب و طرفه فلسطینی و طرفه اردنی می توان نام برد .

ه - گروههای گیاهی در بعضی از مناطق جغرافیایی برگزیده :

1 - گیاهان دشت عکا :

در دنباله ساحل نوار شنی کشیده شده شبه مرطوب و در آن بیشتر گیاهان خذوف است که همراه آنها گیاهان السعید و عکش و تعداد دیگری از گیاهان مقاوم رذاذ دریایی به چشم می خورد . به موازات نوار شنی کناره دریا شنهای متحرکی کشیده شده که به ندرت در آنها به علت نم نم باران دریا و حرکت شنها پوشش گیاهی وجود دارد . به دنبال این شنهای متحرک شنهای ثابت هست که در آنها انواع گیاهان رشد می کند که به سمت داخل بر تراکم آنها افزوده می شود . از جمله این گیاهان گروههای درمنه وسعید است که در بین آنها گیاهان رثم و نی وجود دارد .

به موازات شنهای ثابت از مشرق کمربند عریضی از خاک گلی شنی وجود دارد که در آن گروههایی از گیاهان طهف رشد می کنند و در این کمربند بعضی زمینهای نمکزار وجود دارد . مخصوصا نزدیک مصب رودهای نعامین و مقطع . در این زمینهای نمکزار طرفه و شنان رشد می کند . در مردابهای شنی محلی اطراف این دو رود در قسمت غربی دشت عکا به صورت انبوه رشد می کند .

در زمینهای شرقی کمربند خاک گلی وشنی وجود دارد که دارای خاک کشاورزی غنی می باشد که در آنها رشد گیاهی زیاد است به خصوص نوع غاف وسلم .

2 - گیاهان صحرایی شرق بیت المقدس :

منطقه بیت المقدس نمونه خوبی برای رشد گیاهان منطقه دریای مدیترانه است . که متشکل از تراکم گیاهی است و در آن گیاهان شبه درختی که بیشتر بلوط یا سندان می باشد . در شیبهای شرقی بیت المقدس گیاهان مناطق درختی به شکل درختچه های کوتاه و در کنار آنها گیاهان شبه مدیترانه ای است که بیشتر آن را گیاهان نتش کوهی و شبرق ( حله و وصبه ) تشکیل می دهد . اما در مناطق خشک تر بیشتر گیاهان منطقه شبه مدیترانه ای یا منطقه ایرانی - - تورانی وجود دارد ، از جمله بهترین آنها گیاهان قداد یا خارشتر و درمنه و عرور و خارشعبان می باشد .

3 - نوار پوشش گیاهی مرداب حوله ( سابق ) :

حوله قبل از خشک شدن در سال 1957 م یکی از بزرگترین تجمعات آبهای گوارا در خاورمیانه بود . پوشش

گیاهی در آن منطقه بیشتر گیاهان مناطق سردسیر است که در اطراف آن گیاهان استوایی و درختی مانند انواع بطباط یا عصای چوپانی می باشد . بلسکا و منشار ( اره ) و سلسله گیاهان آبی دیگر به صورت دایره ای توزیع شده است .

4 - گیاهان مردابهای محلی در منطقه بحرالمیت :

پوشش گیاهی در این منطقه از انواع گیاهان صحرای محلی در جنگل های متفاوت است . این به حسب مقدار آب موجود و شوری خاک می باشد . در جنگل که به رود اردن محدود می گردد بیشتر گیاهان بید یا در غرب اثل فلسطینی و طرفه یا اثل وجود دارد و در مناطق پوشیده از آب به صورت دائمی گیاهان شور - - آبی از انواع سمار یا أسل و نی می باشد . اما در مناطق انتقالی بین خاک شور و غیر شور محیط مناسب برای رشد حاذ و گروههای عجرم یا کرکدار وجود دارد و در حالی که در منطقه نزدیک اریحا گیاهان منطقه سودانی وجود دارد . تا خاک خالی از نمک افزایش یابد .

5 - پوشش گیاهی دره عربه :

دره عربه از بحرالمیت از شمال تا خلیج عقبه در جنوب کشیده شده و ارتفاع آن بین 240 متر بالای سطح دریا تا 400 متر زیر سطح دریا ( در اطراف بحرالمیت ) در نوسان است . بیشتر خاک دره شنی است که مشتق از صخره های رسوبی است . نیز سطوح نمکی و لوسی و حماد وجود دارد . این منجر به ندرت زندگی گیاهی در دره عربه شده است . بیشترین گیاهان شایع در آن درختان اقاقیا و عرقد و درختچه های رمزه می باشد که در خاک شنی رشد می کند . گیاهان عجرم که در خاک غیر شنی رشد می کند .

از گیاهان مهمی که در این منطقه مشاهده می شود گیاهانی است که در خاک شنی زندگی می کند و بیشتر گیاهان غضاه می باشد . دره صافی در شمال شرقی این منطقه واقع شده وجزو مناطق استوایی محسوب می شود . در آن کمتر از 40 نوع از گیاهان استوایی وجود ندارد از جمله گیاهان سدر و زقوم . در نزدیکی دو منطقه بحرالمیت و ام رشرش سطوح شور گسترده ای وجود دارد که بیشتر در آن گیاهان مرکباتی علاوه بر گیاهان دیگر می باشد .

و - جنسهای برگزیده گیاهان :

1 - بلوط :

درختهای استوانه ای بلوطی از قدیم الایام در فلسطین سه نوع بوده از جمله :

• بلوط کوچک همیشه سبز بوده که شایع ترین نوع است و متشکل از اجزاء بزرگی از گیاهان مدیترانه ای است .
• بلوط بزرگ برگ ریز ( بلوط طابور ) . این نوع درجه حرارت بالایی می طلبد و در ارتفاعات بیش از 500 متر از سطح دریا رشد نمی کند .
• بلوط برگ ریز که احتیاج به مقدار باران بیشتری از نوع قبلی و نیز درجه حرارت کمتر در فصل زمستان دارد .

2 - سوسن :

جنس سوسن در فلسطین دارای انواع زیادی است که دارای گل های بزرگ و زیبایی می باشد و مقداری از آنها برای زینت کشت می شود . در فلسطین شش نوع سوسن زیبا و در کنار آن انواع پست دیگری با رنگهای متنوع وجود دارد .

3 - انوع گز :

در فلسطین یازده نوع گز محلی وجود دارد و از نظر محیط آن ، به سه مجموعه اصلی تقسیم می شود که عبارت است از : گز آبی که دو نوع و گز شنی که سه نوع و گز شور که شش نوع است . همه این انواع احتیاج به مقدار زیادی آب دارند که به وسیله ریشه های طویل خود جذب می نمایند .

4 - انواع آقاقیا ( خرمایی یا موزی ) :

در فلسطین چهار نوع آقاقیا وجود دارد . یکی آقاقیای سفید که به مقدار زیادی بر امتداد دشت ساحلی وجود دارد و نیز در دره اردن و شیبهای جنوبی در قسمت پایینی منطقه الجلیل و دامنه های پشته های قدس - الخلیل . نوع سوم موزی است یا آقاقیای مفتول که در مناطقی که دارای حرارت زیادی است رشد می کند . نوع سوم سیال یا کوبیده شده است که در شمال و غرب کشور رشد می کند و نیز شمال نقب . نوع چهارم اقاقیای نقب است که در نقب در ارتفاع 700 تا 800 متر از سطح دریا رشد می کند .

ز - پایان :

شکی نیست که تعدادی از انواع گیاهان منقرض شده یا در حال انقراض از فلسطین می باشد به علت افزایش عملیات اصلاح زمینها برای اهداف کشاورزی است . گیاهان شبه و سامور و بقله سرد و لبلاب دلالت بر وجود جنگل هایی دارد که قبلاً برگهایشان ریخته است .

لازم به اشاره است که بسیاری از انواع زیتونقسمتهای بزرگی از کوهها و تپه های فلسطین را از قدیم الایام می پوشانده . هنگامی که در کتاب مقدس اسم " سرزمین زیتون روغن " اطلاق شد فلسطین دارای صنعت خاص گردید ( تثنیه 8 - 9 ) در جاهای زیادی از کتاب مقدس و قرآن کریم به زیتون و روغن اشاره شده است . همچنین بعضی روستاها و اماکن در فلسطین وجود دارد که اسامی آنها دلالت بر شهرت این اماکن به کشت زیتون و تولید روغن دارد . از جمله این روستاها و اماکن روستای زیتا ( روغن ) در شهرستان طولکرم و بیرزیت در شهرستان رام الله ، عین الزیتون در شهرستان صفد ، دره الزیت در شهرستان نابلس و کوه زیتون بیت المقدس است .

==مأخذ : ==#

1. الموسوعه الفسطینیة ، " النباطات الطبیعة " ، جلد چهارم ، 1984 .