اریحا ( شهر - )

شهری عربی در استان قدس است که در 37 کیلومتری شمال شرقی شهر بیت المقدس قرار گرفته است . در اواخر دوره ی عثمانی مرکز ناحیه بود ، در زمان استعمار انگلستان مرکز استان گردید و طی تقسیمات اداری سال 1944 به بخشی از شهر قدس تبدیل شد . پس از سال 1948 بار دیگر اریحا مرکز استانی با همین نام در کرانه ی غربی اردن گردید و در سال 1967 مورد تعرض و اشغال اسرائیل قرار گرفت .

الف - موقعیت طبیعی اریحا :

1 ) موقعیت جغرافیایی :

شهر اریحا در سمت غربی دره ی غربی اردن که در زبان محلی دره ی اریحا نامیده می شود واقع است . و به حاشیه ی کوهستانی اردن نزدیکتر است تا به رود اردن . واقع بودن آن در نزدیکی مرز منطقه ی کوهستانی غرب و منطقه ی جلگه ای شرق ، از روزگاران قدیم آن را گذرگاه مهمی برای کاروانهای تجاری و نظامی که از غرب به طرف قدس و از شرق به سمت امان در حرکت بودند ، قرار داده است . که گذرگاه غربی رود اردن و بحرالمیت بر سر راه حاجیان مسیحی قدس به شمار می رفت ، از سوی دیگر اریحا دروازه ی شرقی فلسطین طی قرنها بود که گروه مهاجران به فلسطین از آن گذر می کردند . اریحا در حال حاضر توسط دره ی اردن و کرانه های شرقی و غربی به شبکه ی راههای شوسه متصل است .

این شبکه در امتداد مسیر خود در شمال به موازات کناره ی غربی جلگله ی اردن از دریاچه ی طبریه و بحرالمیت گذشته ، سپس از طریق راههای دور از دره به سمت خلیج عقبه در جنوب روانه می شود . اریحا با بزرگراه قدس عمان و جاده ی دره ی شرقی ارتباط دارد .

بدین ترتیب ارتباط آن با جفتلک در شمال ( 37 کم ) ، با نابلس در شمال غرببی ( 72 کم ) و نیز با بحرالمیت ( 14کم ) ، و پل ملک حسین در روی رود اردن ( 8کم ) ، مغطس ( 10کم ) و با شونه ی جنوبی ( 17کم ) امکان پذیر است .

اریحا به دلیل قرار گرفتن در قلب مرکز ( ناحیه ) حاصل خیز کشاورزی از اهمیت اقتصادی فراوانی برخوردار است به طوری که مناطق مجاور خود را از محصولات کشاورزی همچون مرکبات و موز بهره مند می سازد و جهانگردان زیادی برای مشاهده ی آثار تاریخی و دیرهای اطراف به آنجا می روند .

بعضی از جهانگردان فرصت دیدار بحرالمیت و رود اردن را غنیمت شمرده ، بخشی از اوقات خود را در اریحا می‌ گذرانند و از گرمای آن در زمستان و تماشای مناظر زیبای طبیعت اطراف آن بهره مند می شوند .

اریحا از نظر نظامی نیز حائز اهمیت است به طوری که دروازه ی طبیعی راهها ( جاده های ) منتهی به دره ها و ارتفاعات کوهستانی به شمار می رود . اسرائیل از مزایای نظامی آن استفاده کرد و در جنگ 1967 پیش از اشغال سایر شهرهای کرانه ی غربی اردن اقدام به تصرف آن نمود و اطراف کرانه ی غربی را جهت اشغال محور طوباس اریحا و جداسازی کرانه ی غربی از کرانه ی شرقی تحت محاصره ی خود در آورد .

2 ) وضعیت زمین اریحا :

شهر اریحا در حال حاضر بر روی یک بلندی وسیع و پهناور که از راههای دریاچه ای قدیمی به شمار می رفت قرار دارد . این راه پس از فرسودگی و خشک شدن دریاچه ی قدیمی اردن ، پدید آمد . اریحا با چنین موقعیتی به شهر بیسان در دره ی شمالی شباهت دارد ، و با وجود اینکه حدود 267 متر پایین تر از سطح دریا قرار گرفته ، ولی ارتفاع سطح زمین این شهر از زمینهایی که در امتداد شرق به سمت رود اردن و بحرالمیت واقع است ، بیشتر می باشد . این ارتفاع نسبی شهر دارای ویژگیهای زیادی است که مهم ترین آن اشراف بر زمینهای دره ای که به سمت شرق امتداد دارند و محافظت شهر از خطر سیل ، و نیز برقراری تعادل افزایش درجه حرارت ناشی از پستی زمین ، می باشد .

شهر اریحا تحت تأثیر موقعیت خود در دره ی اردن و قرار گرفتن در نزدیکی کناره ی دره ، جایی که شکاف عرضی با شکاف طولی جلگه ی اردن تلاقی دارد ، و در معرض زلزله ها و تکانهای زمین قرار گرفته است . در نزدیکی شهر چشمه های آب با سرچشمه های شکاف دار و شکسته ، در بهره مند ساختن منطقه از آبیاری و آب آشامیدنی مؤثر است و همچنین چاههای آبی که از منابع آبی سرزمین نزدیک به سطح زمین است ، وجود دارد .

ماده ی اصلی خاک منطقه ی اریحا را آبرفتهای نرم و رسوبی ( رسوبات نرم ) دریاچه ی قدیمی تشکیل می دهد . ولی بخش اعظم خاک اطراف اریحا ، خاکهای رسوبی است که به همراه سیلاب جلگه ها از ارتفاعات کوهستانی به طرف دره ی اریحا سرازیر شده تا بسیاری از خاکهای نرم و سفید را بپوشاند . به جز خاکهای سفید نامرغوب برای کشت ، خاکهای رسوبی برای کشت مرکبات و موز و سبزیجات ، آن هم در مناطق قابل آبیاری ، مناسب می باشد . ( نک : خاکها )

3 ) آب و هوا :

آب و هوای اریحا و مناطق اطراف آن مدار صحرایی است و سطح زمین 250 متر پایین تر از سطح آب قرار دارد و میزان تابش خورشید در اغلب ماههای سال تا حد زیادی بالا می رود . این امر موجب بالا رفتن درجه ی حرارت سالانه به 5/23 درجه سانتی گراد ، افزایش مقدار بخار و تراوش آن نسبت به میزان بارانهای می شود . میزان بارانهای سالانه ی اریحا در حدود 150م است که این مقدار به تنهایی برای رشد طببیعی محصولات کشاورزی کافی نیست .

موازنه ی آبی در منطقه ی اریحا از نارسایی محسوس برخوردار است به طور که تکیه و اعتماد به آب باران محال بوده و ساکنان منطقه باید برای تهیه ی آب به منابعی غیر از باران پناه آوردند و آبهای زیرزمینی حاصله از چشمه ها آبی و چاهها از منابع آبی مهم در اریحا به شمار می روند .

در چند دهه ی گذشته صدها چاه در این منطقه حفر شد که اغلب آنها در آبیاری باغهای مرکبات و مزارع موز و سبزیجات مورد استفاده قرار می گیرند . به دلیل کمی برف و یخ بندان ، اریحا از بهترین مناطق قشلاقی فلسطین به شمار می رود به طوری که بیشتر ساکنان قدس به همراه جهانگردان ، برخی از روزهای زمستان را در آنجا می گذرانند . گرما و حرارت در محصولات کشاورزی به ویژه سبزیهای زمستانی زودرس مؤثر است بنابراین زودتر از موعد محصولات مناطق کوهستانی در بازارهای محلی عرضه شده و یا به خارج صادر می شود . این مزایا در تابستان گرم زمانی که بادهای دریای مدیترانه و مناطق کوهستانی به سوی اریحا شدت می یابد ، درجه ی حرارت و میزان گرد و غبار هوا به ویژه در بعد از ظهر را افزایش دهد همچنین با روی آوری این بادها میزان رطوبت هوا کاهش یافته و میانگین آن به حداقل 40درصد در طول تابستان می رسد .

ب - رشد و توسعه :

اریحا یک شهر کنعانی قدیمی است که کارشناسان باستانشناس آن را از قدیمترین شهرهای فلسطین به شمار می آورند و قدمت آن را عصر حجر یعنی هفت هزار سال پیش تعیین می‌کنند . ( نک : عصر قدیم ) . این نظر باعث شد ، که اریحا از قدیمی ترین شهرهای جهان که تاکنون پا برجاست به شمار می آید .

کارشناسان ، موقعیت آثار باستانی اریحا را تل السلطان واقع در 2 کیلومتری شمال شهر کنونی اریحا و در مجاورت ( چشمه ی ) عین السطان تعیین کردند .

در زبان کنعانی یریحو به معنای ماه است و این بیانگر رواج عبادت ماه در آنجا می باشد . این کلمه همچنین به معنای جای عطرهای خوشبو است .

گروه هکسوس بین سالهای 1750 و 1600 ق . م آنجا را پایگاه خود قرار دادند و در تورات از آن به نام أریحة یاد شده است .

اریحا شهر کنعانی است که از سوی قوم بنی اسرائیل مورد حمله قرار گرفت به طوری که رهبر آنها یوشع بن نون و سپاهانش در سال 1186ق . م توانستند بر اریحا چیره شد ، آن را به آتش کشیده و اهالی آنجا را به هلاکت برساند . در دوره ی قضاوت ( 1170 - 1030 ق . م ) عجلون پادشاه مؤابی ها ، یهودیان را از اریحا بیرون کرد و آنجا را پایتخت خود قرار داد ، ( هیرودس هرودوت ) کبیر اریحا از بازسازی کرد و آن را گسترش داد و با ساختمانها و بناهای مختلف آراست و شهر تا تپه های ابوالعلیق در نزدیکی عین السلطان امتداد یافت . از جمله بناهای ساخته شده در اریحا در زمان هرودت ، می توان از کاخها و باغها و میدانها و قنات و برکه های نام برد . هرودوت برای حمایت و دفاع از شهر به ساختن قلعه و باروهای مستحکم در جنوب اریحا اقدام کرد ولی علی رغم آن بعدها اریحا تخریب شد و چیزی جز خرابه های باستانی از آن باقی نماند .

رومیان در بازسازی اریحا در وادی القلط یعنی محل کنونی اریحا نقش اساسی داشتند . در زمان قسلطنطین کبیر ( 327306 م ) مسیحیت در اریحا رواج یافت و در اطراف آن دیر و کلیسا بنا گردید . سال 325م اریحا مرکز اسقف نشین به شمار می رفت . در زمان بیزانس اریحا پیشرفت کرد تا جایی که در قلمروی اعراب فاتح فلسطین در قرن هفتم میلادی در آمد و اریحا را بخشی از رمله در ایالت فلسطین قرار داد .

اریحا در صدر اسلام مهم ترین شهر کشاورزی دره ی اردن به شمار می رفت که اطراف آن را نخلستانها و مزارع موز و نیشکر و ریحان و حنا و گیاهان دارویی احاطه کرده بود و ساکنانش قومی از قبیله ی حتیس و گروهی از قریش بودند . یاقوت حموی اریحا را چنین توصیف می کند : " آن دارای نخل و موز و بهترین شکر آن دره بود و اریحا شهر قدرتمندان است . "

در قرن هیجده از اهمیت اریحا کاسته شد که بنا به گفته ی جهانگرد فرانسوی ، فلولنی ، طی سفر او به شام و مصر ، روستای فقیر و کوچیک باقی ماند تا اینکه اوایل قرن بیست گروهی از ساکنان بیت المقدس برای اقامت و سکونت در فصل زمستان به آنجا رفتند . این مهاجران جدید ، ساختمانهای مسکونی و باغهای موز در اطراف آن ایجاد کردند .

آثار باستانی مهمی در اریحا کشف شد ، که از جمله آنها قلعه های قدیمی اریحا را که در سال 1400 و یا 1350ق . م تخریب شده می توان نام برد . همچنین در تپه های العلیق قصر بزرگ هرودوت که از کوه التجریة کاملاً مشخص است ، کشف شد و کاوشگران به بقایای خانه های مجلل دست یافتند .

اریحا در زمان قیمومیت انگلستان به تدریج رشد کرد . یک شورای محلی بر توسعه وعمران شهر نظارت داشت . این شورای کارش را با احداث خیابانهای جدید ، دادن جواز ساخت بناها و سازمانها و نظارت بر توزیع آب میان کشاورزان ادامه داد . اریحا از ناحیه به مرکز استان تبدیل شد و این تحول در شکوفایی و رشد شهر و افزایش آبادانی آن تأثیر گذاشت . تعداد جمعیت اریحا در طول نیمه ی اول قرن بیستم به تدریج افزایش یافت و از 300 نفر در سال 1912 به 1039 نفر در سال 1922 و 1693 نفر در سال 1931 رسید و در سال 1945 از 3010 نفر تجاوز کرد . همزمان با این رشد جمعیت عمران و آبادانی آنجا نیز به طور قابل ملاحظه ای پیشرفت کرد به طور‌ی که تعداد خانه های اریحا از 347 باب در سال 1931 به بیش از 500 خانه در سال 1945 افزایش یافت .

اریحا تا سال 1945 در قطعه زمینی به وسعت 38 جریب قرار داشت و اغلب خانه های آن از خشت با سقفهای کاهگلی روی تیرهای چوبی و ساقه های نی ساخته شده بود . این نوع بناها از شدت گرما کاسته و هوای خانه را مرطوب می کند . اواخر دوره ی قیمومت بعضی از اهالی اقدام به ساختن خانه هایی با سنگ و سیمان نمودند که اطراف آنها را باغهایی با درختان انبوه فرا گرفته بود . این امر به جهت سایه اندازی درختان روی خانه ها موجب تصفیه ی هوا و کاهش میزان حرارت می شود . پس از سال 1948 اریحا شاهد تغییر و تحول عظیمی در تاریخ خود گردید به طوری که هزاران پناهنده برای اقامت در آن و نواحی مجاورش در داخل اردوگاههای عین السلطان و عقبه ی جیر به آنجا روی آوردند . تعداد ساکنان شهر به سال 1961 حدود 10166 بود و اواخر دهه ی هفتاد تعداد اهالی به 1500 نفر افزایش یافت . به دنبال افزایش جنبش سازندگی که در کنار افزایش جمعیت صورت گرفت ، مساحت شهر گسترش پیدا کرد و طبق آمار سال 1961 تعداد خانه ها به 2106 باب رسید . بی شک این تعداد از آن زمان تاکنون چندین برابر شده و واردات و هزینه های شهری اریحا نیز مضاعف گردیده است .

میانگین واردات در سال 1965 به حدود 58000 دینار و صادرات به 61800 دینار رسید . می توان گفت که شهر اریحا طی رشد عمرانی خود به اردوگاه عین السطان پیوست و چندین خانه ی مسکونی در وسط مزرعه ها و باغها اطراف شهر ساخته شد .

ج ) ترکیب مشاغل اریحا :

از زمانهای قدیم تاکنون شغلهای متعددی در اریحا مرسوم بوده و اهمیت نسبی هر شغلی بر حسب شرایط شهر طی پیشرفت و تحول آن تغییر می کرد . از شغلهای مهم شهر می توان موارد زیر را نام برد .

1. کشاورزی : اریحا از زمانهای قدمی به فراوانی آب و حاصلخیزی خاک شهرت داشت . این شهر در قلب منطقه ای زیبا و دارای درختان انبوه ساخته شد . اریحا از صدر اسلامی تاکنون شهرت کشاورزی خود را حفظ کرده است . محصولات کشاورزی اریحا بیانگر میزان اهمیت نسبی آن در بازارهای محلی و خارجی می باشد .

مساحت زمینهای اریحا به 37481 جریب رسید که 1060 جریب آن به راهها و دشتها اختصاص دارد . بخش مهمی از زمینهای اریحا برای کشت انبوه آبی با استفاده از آب چشمه ها و چاهها به کار می رود . انواع مختلف سبزی از مهم ترین محصولات منطقه ی اریحا به شمار می رود . در اریحا انواع غلات و غیره مانند گندم و جود و ذرت و کنجد کشت و تولید می شود . درختان میوه مانند مرکبات و موز و زیتون و انگور و نخل و نیز برخی محصولات صنعتی مانند توتون کشت می گردد . در اطراف شهر نیز درختان جنگلی برای حفاظت کاشته می شود . در سالهای اخیر مساحت اراضای مخصوص کشت مرکبات با آب چاهها گسترش یافت به طوری که پرتقال اریحا همانند موز آن شهرت محلی و جهانی پیدا کرد . مازاد سبزیها و میوه ها به بازارهای کرانه های شرقی و غربی و نیز بازارهای منطقه ی خلیج فارس و عربستان صادر می شود . طرح موسمی علمی در نزدیکی اریحا نمونه ی موفق کشت آبی و دامپروری به شمار می رود . برخی از مزرعه ها در کنار محصولات کشاور زی موفق به پرورش گاو شدند .

1. مشاغل مربوط به جهانگردی : سالانه به ویژه در فصل زمستان تعداد زیادی از جهانگردان برای دیدن اماکن باستانی و مذهبی اطراف شهر از یک سو و بهره مندی از گرمای زمستان زیر سایه ی مناظر طبیعی زیبا ، و درختان بید مجنون از سوی دیگر ، به آنجا روی می آورند . مهم ترین مناطقی که جهانگردان از آنها دیدار می کنند ، عبارتند از بحرالمیت ، الغطس ، کاخ هشام بن عبدالملک ، کاخ حجله ، دیر قرنطل ، دیر قدیس یوحنا معمدان و چشمه السلطان و تفریح گاههای توریستی می باشند در میان درختان سر به فلک کشیده ، استراحتگاههایی برای پذیرایی مسافران داخلی که تعطیلات آخر هفته را در آنجا می گذرانند ساخته شده و نیز هتلهایی برای پذیرایی جهانگردان خارجی بنا گردیده است .
2. مشاغل تجاری : اریحا یک مرکز تجاری است که علاوه بر توریست ها پذیرای تعداد زیادی از اهالی روستاها و اردوگاههای مجاور بوده و صحرانشیان مقیم منطقه به آنجا رفت و آمد می کنند . این بازار و مرکز تجاری در وسط شهر در کنار محله های تجاری و شرکتها و بازارها قرار دارد . در شهر میادین میوه و تره بار برای فروش و صدور انواع محصولات کشاورزی وجود داد .
3. مشاغل صنعتی : اریحا از زمانهای قدیم با صنعت ، از جمله صنعت شکرسازی از ساقه ی نیشکر ، صنعت خرما از خارک ، رنگ ارغوانی از وسمه ، روغن کشی از درخت زقوم و ساختن آجر از گل و بافتن حصیر از ساقه ی نی آشنایی داشت

در حال حاضر دو کارخانه ی ریسندگی در اطراف شهر یکی در اردوگاه عین السلطان و دیگری در اردوگاه عقبة جیر وجود دارد . در اریحا صنایع آبهای گازدار و آشامیدنی ، تخمیر موز ، بسته بندی مرکبات و تولید صندلی و انواع موکت و کبریت رایج است .

1. مشاغل آموزشی : در سالهای 1942 - 1943 دو مدرسه ی ابتدایی یکی پسرانه و دیگری دخترانه در اریحا دایر بود . در سال 1966 - 1967 تعداد مدارس اریحا به 25 بابا رسید که همگی وابسته به وزارت آموزش و پرورش و مؤسسه ی کمک رسانی و سازمان های ملی بودند . این مدارس شامل مدارس در سطوح مختلف آموزش ابتدایی و راهنمایی و دبیرستان بود . در سالهای اخیر نهضت فرهنگی در جنبه های مختلف فرهنگی تأثیر گذاشت ، سطح آگاهی اهالی بالا رفت و شهر در قلمروی فعالیت اهالی و آموزش آنها ترقی کرد .
2. مشاغل اداری : در سالهای 1908م اریحا از روستا به مرکز بخش تبدیل شد و در آن هنگام ، شش قبیله و بیست روستا را شامل می شد . در دوره ی قیمومیت انگلستان اریحا مرکز بخشی به همین نام گردید و تا سال 1944 به حال خود باقی ماند تا اینکه مقامات قیمومت ، بخش اریحا را ملغی اعلام کرده و آن را در قلمروی قدس قرار دادند .

مساحت اریحا در سال 1943 به 341 کیلومتر مربع و تعداد جمعیت آن به 4600 نفر رسید . علاوه بر قبایل کوچ نشین و مقیم ، روستاهای العوجاء ، دیوک ، النبی موسی و النویعمه نیز تابع اریحا بود .

پس از سال 1948 اریحا بار دیگر مرکز بخش گردید و در سال 1965 حدود 7500 نفر را که اغلب آنان پناهنده بودند در خود جای داد . این شهر در سال 1967 پس از اشغال اسرائیل نیز مرکز این بخش باقی ماند .

مآخذ :

1. دباغ ، مصطفی مراد : بلادنا فلسطین ، ج 8 ، بخش 2 ، بیروت 1974 .
2. حموی ، یاقوت : معجم البلدان ، بیروت 1957 .
3. پوست ، جورج : قاموس الکتاب المقدس ، بیروت 1971 .

• نقشه فلسطین : مقیاس تصویر اریحا .

1. Keller, W : The Bible as History, London 1956.
2. Garstang, J. an Garstang. J.F.E : The Story of Jericho, London 1940.
3. Kenyon, K : Earliest Jericho, Antiquity Vol, 33, 1959.