پرندگان خشکی

دانشمندان پرنده شناس ، امروزه طرح تقسیم بندی جغرافیائی حیوانات براساس شرایط محیطی و آب و هوائی مناطق مختلف را پذیرفته اند . این طرح ، کره زمین را به 6 منطقه تقسیم می کند که هر یک از آنها گونه های معینی از پرندگان را در خود جای می دهند . فلسطین با موقعیت جغرافیائی خود بین 3 منطقه از این مناطق که عبارتند از : منطقه قطبی قدیم ، منطقه حبشی و منطقه هندی ، قرار دارد . از آنجا که فلسطین در مسیر مهاجرت پرندگان از مناطق سردسیر در شمال اروپا و آسیا به مناطق گرمسیر در آفریقا و آسیا واقع شده و از آنجا که زمین پست و بلند آن ، کوهها ، دشتها ، جلگه ها ، رودها ، دریاچه ها و باتلاقها را در برگرفته ، انواع مختلفی از پرندگان را در اثنای مهاجرت جذب می کند و پرندگان فراری و سرگردان مناطق مختلف مثل منطقه هندی و حبشی در آنجا جمع می شوند و به پرندگان این منطقه که همان پرندگان منطقه قطبی قدیم می باشند ، اینپرندگان جدید نیز اضافه می شوند .

الف - گنجشکان ( پرندگان کوچک ) : این پرندگان از نظر تعداد و تنوع ، رتبه بالائی دارند . انواع آنها از قبیل چکاوک ، کلاغ ، قناری ، بلبل ، پرستو ، دم جنبانک ، توکا ، و پرندگان خوش آواز و غیر ، به تعداد زیاد در فلسطین موجود می باشند .

از گروه چکاوکها دو نوع از انواع علعل ( گونه ای چکاوک کاکل دار با بالهای بلند و منقار نیرومند ) وجود دارد یکی در کناره دریای مدیترانه و نوع دوم در منطقه نقب . همچنین 3 نوع چکاوک ، یک نوع در نقب و دره اردن و دشت داخلی ، نوع دیگر در دشت ساحلی و نوع سوم در کوههای فلسطین زیست می کنند . این پرندگان به کشاورزان [منطقه] زیان می رسانند و دانه های محصولات درو شده آنان را می خورند . در جنوب این منطقه 3 نوع چکاوک کویری و مزرعه ای و نیز یک نوع چکاوک کوچک صحرائی دارای دو شاخ یافت می شود . اما پرنده ای خوش صدا به نام مکاء یا همان شانه به سر ، از مشخصه های صحراهای شنی است . چکاوکهای کوچک انگشت ، تابستان در کوهها تخم گذاری می کنند در حالی که چکاوکهای کوتاه انگشت که به آنها المحمرة ( سرخه ) می گویند در بیابانهای جنوبی تکثیر می یابند .

اما دم جنبانکها ، زائران زمستانی و یا مهاجران عابر هستند . 5 نوع از دم جنبانکهای زرد در حال عبور از آسمان منطقه در مسیرشان به میانه آفریقا ، مشاهده شده اند و لیکن یک گروه از آنها زمستان را در جنوب فلسطین و صحرای سینا سپری می کنند . در اطراف و اکناف کشور فلسطین در فصل زمستان ، دم جنبانکهای سفید یا خاکستری و انواع مرغ آفتاب از قبیل مرغ آفتاب صحرائی یا صخره ای زیاد می شوند .

و اما از دسته قناریها ، قناری خاکستری بزرگ از عمده ترین پرندگان منطقه اردن و نقب به شمار می آیند که درختچه های خاردار را به عنوان آشیانه برای زندگی برمی گزینند در حالی که انواع قناری خاکستری کوچک و یا قناری نوک سرخ و قناری نقابدار و نیز قناریهای پشت قرمز از پرندگان مهاجر به شمار می روند که اکثر آنها تابستانها در کوهها تخم گذاری می کنند .

تعداد زیادی از انواع پرندگان خوش صدا که از نقاط دیگر مهاجرت می کنند در شهرهای فلسطینی دیده می شوند که برخی از آنها در تابستان میان انبوه نیزارها و تپه ها تخم گذاری می کنند . از جمله گونه های ذیل : پرندگان آوازه خوان کوچک و بزرگ نیزارها و نیز ، سعد ، خنشع درخت زیتون ، خنشع درختی ، خنشع زیتونی و پرندگان آوازه خوان آبی و چه بسا پرندگان آوازه خوان منگوله دار نیز در دشت بیسان وجود داشته باشند . صدای پرندگان آوازه خوان را در میان انبوه متراکم نیزارها می توان شنید . الدخلة ( پرنده ای خوش آواز مثل بلبل ) عمده ترین و فراوان ترین نوع پرنده های خوش صدا است که درفلسطین اقامت دارند و زاغ کبود ، دخلة آوازه خوان و نیز دخله بوستان ، همگی مهاجران عابری هستند که فقط در تابستان در این شهرها تخم می گذارند و دخله ام نظاره ، دخله سردینیا و زاغ کبود شرقی از نمونه های مقیم در مناطق مدیترانه ای فلسطین می باشند . اما دخله بومان و دخله صحرایی در دره اردن و در بیابانهای جنوبی بسر می برند وبسیاری از پرندگان کاکل سیاه مهاجر زمستانی در این شهرها وجود دارند . از اقسام دیگر پرندگان خوش صدا ، الحمره است که شمار آن فراوان است ، با دم متحرک در بیابانها می پرد و در میان هر درختچه متراکم یا پرخار سکنی می گزیند . از نقشاره که پرنده خوش صدای دیگری است نیز یک نوع جوجه پدید می آید که به نقشاره بونلی معروف است و در باغهای زیتون و نیز در جنگلها یافت می شود درحالی که غصیه ( پرنده ای شبیه آن ) در دشتهای منطقه ساحلی تکثیر می یابد .

در جنگلهای فلسطین انواع زیادی از دسته توکاها اقامت دائم دارند که شامل بلدرچینها ، چکچلی ، دقلیعی ، حمیراء و سینه سرخ و نیز توکای شامی باشد همچنین بلدرچین آبی در صخره های نزدیک بحرالمیت اقامت دارد . ابلق عربی و ابلق غمناک ، زمستانها در کوهها اقامت می گزینند و در فصل زمستان ، ابلق صحرایی دم قرمز و سپس قلیعی ، طوقی ، حمیراء سیاه شامی ، بلبل ، پرنده چتری و سینه سرخ ، به ترتیب به نقب می روند . این پرندگان در همه جای فلسطین پراکنده می شوند .

اما دسته پرستوهای کوهی ، در کوههای الخلیل برفراز بحرالمیت زندگی می کنند در حالی که در تابستان ، پرستوی معمولی و پرستوی دم قرمز و پرستوی خانگی و نیز پرستوهای سواحل به شهرهای فلسطین می آیند .

بلبل فلسطین در مناطق گرمسیر فلسطین ، در باغهای زیتون و پرتقال یافت می شود و این نوع بلبل با چشمهای سفید و شکم زرد و صدای زیبایش شناخته می شود . قرقف بزرگ یکی دیگر از پرندگان گنجشکی است که در فصل بهار بسیار زیاد می شود و به وسیله طوق سیاه و آواز خاص خودش در ماه بهمن به سادگی قابل شناسائی است .

سارها نیز مهاجران آشنای زمستانی هستند که در دشت ساحلی ، سار اروپائی و در نزدیکی رفح سار زمینی ( از همان نوع ) فراوان یافت می شوند . افزون بر آن ، گروههای زیادی از سارهای مهاجر نیز در طول دره اردن و دشت ساحلی فرود می آیند .

از گنجشکها نیز گنجشک سبز اروپائی در نزدیک ساحل در طول زمستان زیاد می شوند و همچنین پرنده ای خوش صدا و رنگارنگ به نام سهره سرتیز و نیز گنجشک پهن ، فراوان می شود .

اما سهره طلایی در تمام مناطق فلسطین فراوان است . مرغ کتان به صورت گروه و دسته های بزرگ ، زمستان را در بیشتر نقاط و نواحی منطقه می گذرانند . قناری نیز از پرندگان مهاجر بسیار فراوان است که بسیاری از آنها فصل زمستان در شهرهای فلسطین توقف می کنند .

گنجشکهای بافنده که بیش از حد در شهرها و روستاها ( مزارع ) یافت می شوند ، گنجشک فلسطینی می باشند که پس از تخم گذاری و زاد و ولد در بهار ، از مناطق مسکونی به باغهای زیتون در همسایگی می روند که پیش از هجرت آنها مقدار فراوانی حشره در آنها یافت می شود . از همین نوع ، همچنین گنجشک اسپانیایی و گنجشک جنگلی ( بیشه ای ) است که پشتش خرمایی رنگ است و لکه ای زرد رنگ نیز بر هریک از کتفهایش وجود دارد . از همین نوع نیز گنجشک صخره ای وجود دارد که در حفره های کوهها زیست می کند .

و اما نوک سرخها که بخشی از آنها نوک سرخهای کرتر شمار و نوک سرخهای سرسیاه و هر دوی آنها از نوع Emberizaمی باشند ، در شهرهای شمال فلسطین و در ساحل تولید مثل می کنند در تابستان به منطقه می آیند در حالی که نوک سرخهای موجود و محلی در طول سال در همه دشتهای پست زاد و ولد می نمایند و گنجشک قرمز بیابانی و بلبل زیتونی که فصل زمستان در دشت ساحلی و دره اردن مسکن می گزینند .

ب - پرندگان درنده : پرندگان وحشی در فلسطین شامل گروه پرندگان شکاری ، بازها ، عقاب ، جوجه عقاب ، قرقی و پرنده شکاری زغن و لاشخورها می باشد .

در گروه عقابها ، عقاب صحرا از جمله عقابهای بزرگی است که زمستان در نقاط مختلف منطقه فراوان یافت می شوند . عقابهای طلائی و نیز عقاب سقعأ کوچک نیز با عقاب صحرا در سیادت بر فضای شهرهای فلسطین شریک هستند . اما ملکه عقابها در منطقه نقب وجود دارد . عقاب سقعاء بزرگ به عنوان زائر ( مهاجر ) زمستانی به شرق سرزمین ( فلسطین ) وارد می شود .

از دیگر انواع عقابها ، عقاب بونللی ( صیاد شجاع ) است که به همراهی دسته هایی از لک لکهای سفید به قصد مهاجرت به بخشی از آفریقا ، از فراز شهرها می گذرند . اما عقاب های صراره یا آنچه که در بلاد شام آن را ابی صوی می نامند از هنگام بهار تا اول زمستان در فلسطین زیاد می شوند اما به علت پنهان شدن طعمه شان یعنی افعی ها و سوسمارها که به خواب زمستانی می روند ، به شبه جزیره عربستان کوچ می کنند .

گروه عقابچه های حمیق که یک نوع بچه عقاب فلسطینی است در طول سال در اکناف و اطراف منطقه یافت می شوند و نیز عقاب دشتها که مهاجری آشنا و مهمان زمستانی فلسطینمی باشد . و اما شکار کننده زنبور عسل که از زنبورها و نیز عسل زنبورهای عسل ، تغذیه می کند ، از پرندگان مهاجر این سرزمین در فصل تابستان است .

دسته های قرقی و پرنده شکاری و زغن و پرنده ای شبیه قرقی ( بیدق ) فصل زمستان در دره اردن پدیدار می شوند . برای برخی از آنها تخم گذاری در کوههای فلسطین شمالی بسی نیکوست . مرغهای شکاری و پرنده های چمن زار پرنده هایی هستند از کرکس کوچکتر ( همه آنها از یک جنس ) که نزدیک چمنزار ، برای یافتن لاشه شکارشده پرندگان و ماهیها و قورباغه ها زندگی می کنند . در فصل زمستان زغن های سرخ در روستاهای فلسطین زیاد می شوند که در تابستان زغن های سیاه جای آنها را می گیرند . این پرندگان از زباله ها استفاده می کنند و بر مرغداریها یورش نمی برند .

از دسته بازها نیز باز شاهینی در طول غرب فلسطین اقامت دارد در حالی که باز آزاد در دره اردن و نقب مسکن می گزیند .

در تابستان ، فلسطین میزبانی برای باز کؤج و یا شاهین های کوچک و در زمستان برای یؤؤا ( نوعی پرنده شکاری ) می باشد و عوسق ( نوعی دیگر شبیه آن ) نیز در همه مناطق فلسطین پراکنده اند . هم اکنون صدها عوسق در نزدیکی اریحا بر روی درختان و بر سقف مساجد فرود آمده اند و همین طور عوسق کوچک نیز که مانند عوسق است ، از پرندگان تخم گذار تابستانی است که هر سال در ماه اسفند به فلسطین می آید .

از پرندگان دسته لاشخورها ، کرکس ریش دار همچنان به طور فراوان در کوههای اطراف خلیج عقبه و نیز صحرای سینا وجود دارد . کرکس مصری از بقایای زباله های اطراف روستاها و کشتزارهای روستائیان تغذیه می کند و اما در حالی که لاشخور قهوه ای در تمام آسمان فلسطین در پروازند . لاشخور سیاه از ساکنان کمیاب دره اردن به شمار می رود .

پرندگان وحشی شب ، در جغدها خلاصه می شوند . بزرگترین نوع آن در فلسطین جغدی است که در نقب و اردن پستانداران را شکار می کند . جغد ادناء ( از نوع Asio ) بر روی درختان بلند لانه می سازد . جغد گنگ در زمستان به این سرزمین می آید . در فصل بهار ، اطراف خرابه های قدیمی و درختان زیتون ، بوف کور زندگی می کند و جغد کوچک یا آوازه خوان ، در روشنائی روز در جاده های خارج از شهر مشاهده می شود . مرغ حق در جنوب الخلیل و کوههای نابلس یافت می شود . جغد سفید یا هاقه در همه مناطق فلسطین حتی در نقب ، فراوان است . بوم بزرگ و عظیم الجثه ای نیز در دشت ساحلی فلسطین وجود دارد که به جغد ماهی هم مشهور است و تنها به ماهی هم به عنوان غذا اکتفا نمی کند بلکه به سایر پرندگان و پستانداران حمله می نماید .

ج - پرندگانی که شکار می شوند : پس از پرندگان شکاری ، پرندگان فراری یا پرندگانی که شکار می شوند در گروه مرغان قرار می گیرند . در نقب و اطراف بحرالمیت نوعی کبک موسوم به کبک سینا و در شهرهای مرکزی ، نوعی موسوم به شنار وجود دارد که بین صخره ها و در میان درختان فراوان است پرنده ای تیزرو است و به جز در موارد ضروری پرواز نمی کند .

کبک قصبی یا تهامی و دراج که در دشت ساحلی و چمنزارهای دشت حوله و بیسان زیاد است ، منحصر به دره اردن می باشند اما بلدرچین ها که اهالی آنجا به آن سمان ( و در شام فری ) می گویند هنگام کوچ بهاره و پائیزه از فراز فلسطین می گذرند و در زمستان گروههایی از آنها توقف کوتاهی در فلسطین دارند . دسته هایی از آنها به خاطر اجتناب از پرواز طولانی ، در جنوب فلسطین و سینا فرود می آیند اما صیادان آنها را با تور ، به دام می اندازند . از آنجا که بلدرچین دارای گوشت لذید می باشد و به علت افراط و زیاده روی در شکار آنها ، نسل آنها رو به نقصان و انقراض است .

در اینجا سخن از مرغ سنگخوار و کبوترهای یمان ، فاخته قمری و نوعی کبوتر چاهی به میان می آید . یک نوع مرغ مثل مرغ سنگخوار و نیز مرغ سنگخوار خالدار تیره رنگ و تاجدار در سرچشمه های آب و بیابانهای جنوبی زیست دارند . کبوتر طورانی نیز به طور فراوان در منطقه وجود دارد . دره اردن و نقب از نظر کبوتر فلسطینی و یمام ، منحصر به فرد می باشند . اما قمری ( یا ترغل به قول شامیها ) از مهاجران فراوان است که در ابتدای فروردین ماه به فلسطین می رسد و در تابستان به میزان اندکی تخم می گذارد . در دره اردن دو نوع کبوتر فاخته به نام دبسیه و یاکریم که مسلمانان در بیت المقدس قدیم و به ویژه در مسجدالاقصی از آنها نگهداری می کنند ، وجود دارد .

در فلسطین ، پرندگانی از نوع کوکو ، پشه خوار ، هدهد ، چلچله ، کلاغهای سبز و ماهیخوارها و دارکوبها وجود دارند . کوکوی اروپائی در اوائل ماه اسفند به فلسطین می رسد و در همه جا دیده می شود . همچنین کوکوی خالدار مهاجر هم که به جز اندکی از آنها در جنگلهای منطقه اقامت نمی کنند در آنجا دیده می شود . پشه خوار نیز از کوچ کنندگان رایج می باشد که یک نوع آن در بحرالمیت زندگی می کند . شانه بسر در ماه اسفند هر سال به فلسطین باز می گردد و بر روی توده های زباله در جست وجوی حشرات دیده می شود . مرغ زنبورخوار اروپائی از پرندگان تخم گذار تابستانی است که فراوان بوده و نشستن روی سیمهای برق را دوست دارد . کلاغ سبز اروپائی از تخم گذاران تابستانی در فلسطین است . مرغ ماهیخوار خالدار و سفید هر دو پرندگان مقیم در کنار دریاچه ها می باشند . در حالی که ماهیخوار سبز یا رفراف ، فصل زمستان در نزدیکی سیلابهابسر می برد . چلچله جلیله دارای دم بوده و از زائران تابستانی است و در دره اردن فراوان و گروههایی از چلچله کوهها و نیز چلچله آسیائی ( از همان جنس ) به تعداد زیاد در ابتدای اسفند ماه به فلسطین می آیند . تعداد زیادی از آنها تابستان نیز برای تولید مثل باقی می مانند . دارکوب سوریه ای برخلاف دارکوب نادر زائر تابستانی به فراوانی روی درختان زیتون دیده می شود .

مؤفان و نویسندگان سعی کرده اند که نام حفاظت شونده ها و پرندگان مختلفی را گرد آورند که برخی مانند هوبره درنای بزرگ ، برخی مانند برهان و مرغابی سیاه متوسطند و برخی مانند مرغ شقایق کوچک . در فلسطین ، درنای خاکی مهاجر پائیزی و بهاری و پرنده کنکک که زائر زمستانی است به مقدار فراوان وجود دارد . اما هوبره به ندرت در بیابانها اقامت می کند و در زمستان هوبره مهاجر در بیابانهای منطقه پیدا می شود . هوبره کوچک نیز کمتر در دشت ساحلی جنوبی یافت می شود . ماکیان حقیقی در فلسطین در مرغابی سیاه که بیش از هر پرنده دیگر در طول زمستان بر روی آبهای فلسطین دیده می شوند ، متجلی است . مرغابی در اماکن مناسب زندگی می کند و اما ماکیان خشکی جز به صورت مهاجر وجود ندارد ، در عین حال ، سر و صدای برهان ، در کرانه آبها در چمنزارهای حوله شنیده می شود .

د - پرندگان آبزی : دسته ای از پرندگان که به فرورونده در آب مشهورند پس از گنجشکها از جهت کثرت نوع در مرتبه دوم قرار دارند . این گروه شامل پرندگان متوسط و کوچک است که بیشتر آنها به آب انس گرفته اند و کرانه رودها و باتلاقها و ساحل دریاها پوشیده از این نوع پرندگان است و تعداد اندکی از آنها نیز شبه بیابانی هستند . به این دسته از پرندگان ، مرغ باران ، یلودیه ، مرغ ماهیخوار دراز منقار ، اباالسید ، مرغ نوروزی و پرستوهای دریائی و تلیله اضافه می شود .

در فلسطین ، مرغ باران طوقدار در ساحل دریاچه طبریه و مرغ باران طوقدار کوچک در کرانه سنگی جدولها و مرغ باران طلائی ، در مزارع وجود دارند . در دشت ساحلی در میان مهاجران زمستانی مرغ باران خاکستری فراوان است . همه این مرغها از یک جنس هستند . مرغ باران تیزبال شامی و دراج کوچک و یلود ( از همان جنس ) و مدروان که در کنار مرغ باران خاکستری جزو زائران زمستانی در دشت ساحلی هستند دیده می شوند و در چمنزارها در فصل زمستان چند نوع یلود که مهم ترین آنها یلود سرخ ساق است یافت می شود و در تابستان آبهای کم عمق و زلال پر از آشیانه های جوجه لک لکهای سیاه بال می شود . اما تلیله آبی ، جهلول معمولی و جهلول کوچک و خروس جنگل در فصل زمستان به فلسطین می روند و از دسته تلیله ها تلیله بیابانی در بحرالمیت فراوان و در نقب کمیاب است . تلیله عسلی در تابستان به جنوب و ابوالسیر نیز درتابستان به چمنزارها می روند .

تعدادی از مرغهای نوروزی مانند کرانه ای ، معمولی و دره ای در زمستان در سواحل دریای مدیترانه یافت می شود مانند مرغ نوروزی سرسیاه که از حلزون تغذیه می کند و از فراوان ترین انواع مرغ نوروزی در فلسطین است . در سواحل خلیج عقبه مرغ نوروزی چشم سفید در تمام سال زندگی می کند . همه این مرغهای نوروزی از جنس لاروس هستند .

از پرستوهای دریایی و باتلاقی ، پرستوهای معمولی دریائی ، تابستان به سواحل فلسطین می آیند در حالی که هر دو نوع پرستوی باتلاق یعنی نوع گونه سفید و بال سفید ( هر دو از جنس childonoian ) در رودهای دشت ساحلی و پرستوهای نوع اول ، در منطقه دریاچه طبریه مقیم و در زمستان نیز فراوان یافت می شوند . از پرندگانی که به طورکلی یا جزئی به محیط آبی متکی هستند ، پرندگانی از رده غواصان و بعضی از مرغهای سقا می باشند که به صورت شنا یا غوطه وری و یا پرواز برفراز آبهای فلسطین زیسته و از این منطقه دور نمی شوند . هرجا که آب باشد ، غواص کوچک نیز وجود دارد و دریاچه طبریه پذیرای دو زائر زمستانی موسوم به غواص تاج دار بزرگ و غواص گردن سیاه ( از همان جنس ) است که در کنار مرغ سقای سفید و مرغ سقای ژولیده در نیزارها در حال شنا دیده می شوند . از میان کلاغهای دریایی ( پاغاق ) ، کلاغ دریائی سینائی و کلاغ دریای سرخ ، در ساحل و دریاچه های شمالی از بین پرندگان مهاجر ، مرغ ماهیخوار یا گل آفریقایی از آسمان فلسطین عبور می کنند .

به دسته لک لکها ، لک لک معمولی و لک لک غمگین و ابامنجل که در چمنزارهای حوله و سایر باتلاقها زندگی می کنند اضافه می شود . مالک حزین ارجوانی و مالک حزین بیوضی کوچک و حواصیل سفید کوچک و حواصیل کوچک و بزرگ و مرغ ماهیخوار از مهاجران در فلسطین به شمار می روند .

فلسطین در فصل بهار در مسیر مهاجرت بهاری لک لک سفید به مرکز آفریقا ، از آنها استقبال می کند ، آنها در جنوب منطقه توقف کرده و ماه فروردین را در دشت ساحلی و دره اردن می گذرانند . ولی در فلسطین تخم نمی گذارند و آسیای میانه را برای تخم گذاری ترجیح می دهند . این لک لکها در مهاجرت پاییزی خود از فراز فلسطین عبور نمی کنند بلکه مسیر اطراف بیابان سوریه را پیموده و در راه خود به سودان ، از فراز دمشق و عمان و جنوب بحرالمیت و صحرای سینا عبور می کنند .

مأخذ :

1. الموسوعة الفلسطینیة : الطیورالبریة ، المجلد الثالث ، 1984 .