رفح ( شهر - )

شهری عربی از استان غزه است که حدود 5/5 کیلومتر از ساحل دریای مدیترانه فاصله دارد . و به خاطر اینکه نقطه جنوبی مرز بین فلسطین و مصرمی باشد از اهمیت ویژه ای برخوردار است . و مثل سایر شهرها و روستاهای نوار غزه در سال 1948 به اشغال اسرائیل درآمد ولیکن در 1956 تا مارس 1957 مورد تعرض قرار گرفت ، در ماه ژوئن 1967 نیز چنینشده بود .

الف - موقعیت جغرافیایی :

رفح در دورترین نقطه جنوب جلگه ساحلی فلسطین در مرز بین فلسطین و مصر قرار دارد . و از شهر غزه حدود 35 کیلومتر و از خان یونس 13 کیلومتر واز روستای شیخ روید در سیناء 16 کیلومتر و از شهر عریش مصری 45 کیلومتر فاصله دارد . و خطوط مرزی امروزی آن را به دو قسمت تقسیم می کند : یک قمست از آن فلسطینی و قسمت دوم آن مصری است . و این شهر به جهت اینکه دروازه جنوبی فلسطین می باشد از قدیم الایام دارای اهمیت ویژه ای بوده است . و ایستگاه مهم تردد در غزوات جنگی و راه سهل العبوری برای رفت وآمد و مهاجرت مردمی به سمت شمال یعنی به طرف بلاد شام و یا در قسمت جنوب به طرف مصر بود . لذا این وضعیت باعث پیشرفت و رشد عمرانی رفح گردیده و یک محیط انتقالی که از خصائص و ویژگیهای صحرا و زمین زراعتی برخوردار می باشد را در خود جمع نموده است .

[[ پرونده : | ج 2 ، ص 471 ]]

شهر رفح به خاطر موقعیت ویژه اش ، منطقه ارتباط بین صحرانشینان و شهرستان شده است . بنابراین اکثر ساکنین مستقر در آ ن از چادرنشینانی بودند که در گذشته به این شهر منتقل گردیده بودند و این عده بعد از استقرار ، با صحرانشینان نقب و سینا ارتباط برقرار کردند و در بازارهای رفح با آنها تبادل تجارت نموده و برای بعضی از بیابانگردها مقدمات استقرار در آنجا را فراهم می کردند . واقع شدن رفح در مرزها ، باعث رواج تجارت در آن شد . که تجار فلسطینی و مصری تولیدات و محصولات خود را در آن مبادله می کردند . علاوه بر موارد فوق ، آنچه که بر اهمیت رفح افزوده است . وجود راه آهن قنطره حیفا می باشد ، همچنین عبورومرور از جاده شوسه اصلی که این شهر را به مصر و فلسطین ربط می دهد . این خطوط آهندر دست نیروهای انگلیسی بود و در جنگ جهانی اول جهت اشغال فلسطین از آن بهره گرفته شد . لذا این خط آهن نقش فعال و مهمی را در زمینه های نظامی و شهری داشت و در حمل ونقل کالاها ، نظامیان و مسافران سهم بسزایی داشت . حکومت قیمومیت بریتانیا ، پادگان نظامی بزرگی را برای نیروهای انگلیسی ، در نزدیک رفح شرقی به وجود آورد که از طریق خط آهن و راه شوسه در سمت شمال به غزه و یافا و حیفا می رسید .

ب - موقعیت و جایگاه :

موقعیت تجاری رفح اهمیت بیشتر از اهمیت کشاورزی آن است چون قطعه زمین رفح از زمینهای شنی و ماسه ای ساحلی تشکیل شده که قابلیت زراعت را نداشته و برای آن مناسب نیست . علی رغم این وضعیت ، ساکنین این شهر از ربع قرن گذشته قادر به ثابت نگاه داشتن شنها و خاکهای شهر شده و بناهای زیادی را بر روی آن احداث نمودند ،

از طرف دیگر توانستند درختان میوه زیادی را بر روی آن بکارند . شهر رفح مثل سایر شهرهای فلسطن از ساختمانها و بناهای کنارهم به خاطر واقع شدن بر روی زمینهای تپه ای شنی برخوردار نمی باشد . ارتفاع زمینی که شهر رفح بر روی آن واقع شده است بین 40 - 60 متر بالاتر از سطح دریا است .

شهر رفح به دو بخش تقسیم می گردد . قسمت شرقی که اسم رفح شرقی بر آن اطلاق می گردد و قسمت غربی که به آن رفح غربی گفته می شود . همچنین در سرزمینهای مصر دو قسمت دیگری که تحت همین عنوانهای فوق نامیده می شوند ، وجود دارد که به رفح شرقی مصر و رفح غربی مصر معروف می باشد . بین رفح فلسطینی و رفح مصری از اوایل دهه 40 به وسیله سیمهای خاردار فاصله انداخته اند . و علی رغم وجود سیمهای خاردار بین دو رفح ، رشد و نمو عمرانی ، منجر به ارتباط رفح فلسطینی و مصری در یکدیگر شده است .

این شکل پراکنده و متفرق ، موقعیت شرایط و اوضاع و احوال عمرانی شهر را مشخص می کند ، زیرا اکثر ساکنین آن اصلا از صحرانشینان یا مهاجرینی بودند که از خان یونس به آنجا آمده اند . و هر عشیره ای در یک تکه زمین شنی و ماسه سکونت یافتند و چیزی نگذشته بود که مهاجرین دیگر از جاهای دیگر به سوی این منطقه آمده و مجموعا شهر رفح را به وجود آوردند . بدین ترتیب ، رفح شرقی از دو عشیره بزرگ به نام عشیره قشطة و عشیره ابوظهیر و از بعضی از عشایر کوچک در کنار آن دو عشیره ، تشکیل شده است ، در حالی که رفح غربی از یک عشیره بزرگ به نام رعرب و از تعدادی عشیره های کوچک دیگری به وجود آمده است . و زمینهای شنی و زراعتی در امتداد 4 کیلومتر ، بین رفح شرقی و غربی فاصله انداخته است . و در سال 1949 اردوگاه رفح برایپناهندگان بر روی این زمینها بنا گردید ، که منجر به تعمیر زمینهای خالی بین هر کدام از رفح شرقی و غربی شده است .

بدین ترتیب در عمران رفح شرقی و غربی و تأسیس اردوگاه پناهندگان بین آن دو و زراعت درختان کاکتوس ( صبیر ) و درختان میوه در زمینهای شنی برای ثابت و محکم کردن خاک و شن و قراردادن رفح به عنوان یک شهر بزرگ و وسیع کمک کرده است . آب رفح به وسیله چاهها و مخازنی که عمق آن بین 8 و 40 متر است ، تأمین می شد .

آب وهوای رفح شبه بیابانی است و علی رغم نزدیکی آن به دریای مدیترانه ، معتدل می باشد و درجه حرارت آن در تابستان به 13 درجه می رسد که در زمستان با 10 درجه پائین می آید . متوسط مقدار باران سالیانه آن به 250 میلی متر می رسد . و نقصان رطوبت به خاطر کمیت باران در آمادگی زمین برای زراعت سهم بسزایی دارد . ولی ابرهایی که از رفح می گذرد ، به ویژه در فصل بهار ، باعث زیادی مه و گردوغبار محلی بوده و در تزلزل شن و خاک ماسه ای رفح کمک زیادی می کند که باعث ضرر و زیان به انسان و زراعت در این شهر می شود .

ج - پیدایش و سیر تکامل :

تاریخ رفح به زبانهای بسیار دور باز می گردد . مصریهای قدیم آنرا به اسم " روبیهوی " و " رابح " وآشوریها به نام " رفیحو " می شناختند . و در زمان کلاسیکی ( یونانی و رومی ) به نام رافیا " Raphia " می شناختند . ولی اعراب آن را به نام رفح می شناختند . اسم رفح تا حد زیادی به موقعیت های جنگی خاص آن در تاریخ سیاسی منطقه مربوط است . و یک جنگ شدید بین آشوریها و مصریها در سال 720 قبل از میلاد در آن اتفاق افتاد که آشوریان در این جنگ پیروز گردیدند . علت جنگ ، آن بود که شهرهای آرامیه در سوریه و فلسطین به رهبری خاتون پادشاه غزه از سلطه و پادشاهی آشوری با تحریک مصریها عصیان و طغیان نمود ، که به دنبال صارگون دوم پادشاه آشور ( 722 - 705 ق . م . ) به سوی این منطقه شتافت و پیروزی کامل را به دست آورد و سپس به رویارویی با نیروهای مصر و نیروهای غزه شتافت و هر دو را شکست داد که فرمانده مصریها فرار کرد ولی خاتون ، پادشاه غزه دستگیر شد . بدین ترتیب با این دو پیروزی به دست آمده ، پادشاهان آشوری سلطه و استیلای خود را بر ملتهای کوچک آرامیه در سوریه و فلسطین ثابت کردند . در سال 217 ق . م . و در هنگام جنگی که در تاریخ به نام جنگ چهارم سوریه با مصر بین سلوکیها ، حکام سوریه و بطلمیوسیان حکام مصر شناخته شده است ، که به دنبال آن آنتیوخوس سوم پادشاه کبیر سلوکی موفقیتهایی را در فلسطین و فینیقیه در سالهای 219 ، 218 ، 217 قبل از میلاد به دست آورد ، ولیکن در " جنگ فاصله " که در نزدیکی رفح در سال 217 قبل از میلاد رخ داده بود ، خسارات زیادی را متحمل گردید و مجبور به فرار در مقابل بطلمیوس چهارم پادشاه مصر شد . و بدین ترتیب رفح و سوریه تحت سیطره و حکومت " بطلمیوسیان " قرار داشت . ولی سلوکیها به رهبری آنتیوخوس توانستند این مناطق را بعد از 17 سال بازپس بگیرند .

رفح همراه با سایر شهرهای فلسطین در دوران فتوحات اسلامی که به دست عمروبن عاص صورت گرفت ، آزاد گردید . و هنگامی که قصد آزادسازی مصر را نمود ، خلیفه وقت ، عمربن خطاب از او خواست که درنگ کند و پیکی برای او فرستاد که در سرزمین رفح به او رسید ولی او نامه پیک را تا " عریش " نگرفت ، یعنی بعد از آنکه قسمتی از صحرای سینا را که خلیفه برای ارتش در آ نجا می ترسید ، به تصرف درآورد .

به نظر می رسد که عمران و آبادانی رفح که در قرن هفتم هجری قمری خراب گردید مدت زیادی به طول نیانجامید . یاقوت حموی ، سرزمین رفح را در " معجم البلدان " توصیف نموده و می گوید : " رفح " منزلی در راه مصر بعد از " داروم " است و بین آن و عسقلان برای کسی که می خواهد به مصر برود دو روز فاصله دارد . که ابتدا رمل ( شن و ماسه ) بوده ولی امروزه خرابه ای بیش نمی باشد . یاقوت همچنین آن را طبق نقل یکی از اهالی آنجا به نام ابی الحسن متوفای سال 376 هجری به شکل زیر توصیف می کند : " رفح شهر آبادی است که در آن بازار و مسجد و منبر و سنگر و خندق وجود دارد و اهالی آن از لخم و جزام می باشد . از رفح تا شهر غزه 18 مایل می باشد . در سه مایلی رفح درختانی از دو طرف راه ، طرف چپ و راست و نزدیک به هزار درخت که شاخه های به بعضی در آنها بعضی دیگر متصل می گردد ، وجود دارد . مکانهایی در این راه واقع شده که مسافران در آن مسافرت می کنند . "

بعضی از محققان گفتند که اسم رفح از اوایل قرن هفتم هجرت از زبانها مخفی گردیده و جز به ندرت یادی از آن نمی شد . ولیکن بعد از حمله ناپلئون بناپارت در سال 1799 به مصر سرزمینهای شام به صحنه حوادث تاریخی تبدیل شد . و بعد از گذشت حدود صد سال ( در سال 1898 ) میلادی اسماعیل پاشا خدیو مصر از رفح دیدار کرد . همچنین خدیو دیگری به نام عباس حلمی برای تعیین مرزهای مصر و سوریه از رفح دیدار کرد ، و اقرار کرد که پایه ها و ستونهای گرائیت موجود در زیر درخت سدر قدیمی حد فاصل و مرز بین سوریه و مصر می باشند . در سال 1906 مجددا مشکل تعیین مرزهای مصر و سوریه بین بریتانیا که مصر را اشغال کرده بودند و بین دولت عثمانی به وجود آمد . و این مشکل به نفع بریتانیا با امضای قرارداد 1906 که متضمن تعیین مرزهای مصر بود ، حل گردید .

در سال 1917 رفح زیر سلطه و حکومت قیمومیت بریتانیا رفت . این کشور سلطه خود را بر فلسطین حاکم کرده بود . همچنین در سال 1948 نیروهای ارتش مصر وارد رفح شد واین شهر تا سال 1956 که به وسیله اسرائیل اشغال گردید ، زیر سلطه مصر قرار داشت . ولی در اوائل سال 1957 مجددا تحت اداره مصر قرار گرفت و به همین شکل باقی ماند تا اینکه مجددا در سال 1967 و در جنگ این سال به اشغال مجدد اسرائیل در آمد .

در مناطق نزدیک احاطه شده به شهر فح فلسطنیی ، تعدادی اماکن تاریخی و با ارزش قرار دارد که از جمله آنها خرابه های رفح و بقایای ستونهای معماری از خشت و مقبره سرستونها و نیز از آن جمله است تپه رفح که دارای دیوارهای خشتی و کف سفالی که از دوره رومیها به یادگار مانده است . بعضی معتقدند که رافیا کلاسیکی بر روی این تپه بنا شذه بود . و در آنجا همچنین خرابیهای " عدس " و تپه " مصبح " و " أم مدیده " وجود دارد .

د - رشد و عمران مسکونی :

تعداد ساکنین رفح از 599 نفر در سال 1922 به 423/1 در سال 1931 رشد پیدا کرد . در سال 1945 تعداد آن 2209/2 نفر رسید . اصلیت بیشتر ساکنین رفح به شهر خان یونس و صحرانشینان نقب و صحرای سینا می رسد . اما پناهندگان فلسطینی که بعد از سال 1948 در رفح سکونت گزیدند براساس اصل ونسبشان ، به روستاهای مختلف و شهرهای فلسطین اشغالی رفتند به ویژه به قسمتهائی که تابع ناحیه غزه بود . در سال 1966 تعداد ساکنین اصلی رفح به 000/5 نفر و عده پناهندگان به 000/60 نفر رسید . ولی تعداد آنها مجموعا در سال 1979 به 000/90 نفر افزایش پیدا کرد .

پیشرفت تعداد ساکنین در رفح باعث پیشرفت عمران آن گردید . و طرحها و نقشه های شهر ، چه در قدیم و چه در زمان حاضر ، نشان دهنده پیشرفت ملموس در شکل نقشه ها ، در نتیجه رشد عمرانی شهر می باشد . رفح در گذتشه یک شهر با اجزای پراکنده بود ، که رفح غربی از شرقی از یک جهت فاصله زیادی داشته و از جهت دیگر بین اجزای هر کدام از رفحها و به ویژه رفح شرقی فاصله های بسیاری بوده است . نقشه رفح شرقی براساس وجود خیابان بازار که تعداد کمی از دکانها به آن متصل می گردید و از دو طرف آن تعداد خانه های مسکونی به اضافه مدرسه و مسجد و پایگاه دراوغه ها در مجاورت بازار قرار داشته است ، به وجود آمده بود . همچنین یک بخش از رفح شرقی وجود دارد که از روستا حدود 3 کیلومتر در جهت شمال شرقی فاصله داشته و شامل تعدادی منزل است که بین زمینهای زراعی شنی می باشد . اما نقشه و ماکت رفح غربی به شکل ( T ) لاتینی را به خود می گیرد . خیابان شمالی و جنوبی و متقاطع با خیابانی است که از شرق به غرب امتداد دارد و از بناهای مسکونی که بر روی زمینهای شن و ماسه ای تشکیل شده است . برخوردار می باشد .

اما در حال حاضر شهر رفح به دلیل ایجاد اردوگاههای پناهندگان بین رفح شرقی و غربی یک شهر متصل و منسجمی گردید و از طرف دیگر این اتصال مدیون پیشرفت رشد و نمو برای شهر از نظر عمرانی می باشد . نقشه های ( و ماکتهای ) جدید رفح حاکی از پیوستگی و اتصال اجزای رفح شرقی باهم والصاق به بازاری است که از محلات تجارتی تشکیل می شود و تا نقطه مرزی به رفح مصر می رسد ، و اردوگاه پناهندگان در رفح شرقی و غربی نیز در نتیجه گسترش بنا و احداث بناهای مسکونی و اماکن عمومی داخل اردوگاهها به حالت منسجم درآمده است . و اردوگاه پناهندگان دارای بازار خاص خودش و مساجد و مدارس و... می باشد . و از نظر ناحیه عمرانی و آبادانی ، رفح شرقی گوی سبقت را از رفح غربی ربوده است چرا که فرصت و مجالی برای عمران و آبادانی آن وجود نداشته است .

رژیم اشغالگر اسرائیل از ابتدای اشغال رفح در سال 1967 ، به دلیل مسائل امنیتی شروع به عریض تر کردن خیابانها و ارودگاههای پناهندگان کرده است . لذا به دنبال آن خانه های زیادی که مشرف برخیابانها بودند ، خراب و منهدم گردید و صاحبان آنها به ارودگاههای جدید دیگری که برای آنها در بین رفح غربی و ساحل دریای مدیترانه ساخته شده بود ، انتقال داده شدند . این پناهگاه و اردوگاه جدید با دو رفح غربی و شرقی و دریای مدیترانه به وسیله راه شوسه ارتباط پیدا می کند . و در نتیجه این وضع جدید رفح غربی با سرعت هرچه تمامتر از سال 1970 شروع به رشد و نمو نمود ، تا اینکه امروزه به مرکزی میان اردوگاههای پناهندگان تبدیل شده است .

ه - نوع مشاغل در رفح :

مشاغل رفح در قدیم ، اندک و ساده بود ولیکن امروزه بسیار متعدد و زیاد است که اهمیت زیادی برای شهر کسب نموده است .

1. پیشه کشاورزی :

زراعت درگذشته منحصر به مساحتهای پراکنده در تپه ها و زمینهای شنی و ماسه ای بود که درختان کاکتوس و یا گز جهت حمایت آنها از جابه جایی شنها و قدرت بادها و تجاوز حیوانات و... روئیده شده بود . و مهمترین محصولات زراعتی ، حبوبات به ویژه جو ، و برخی از سبزیجات و هندوانه و درختان میوه ، بادام و زردآلو و خرما و انجیر و انگور بوده است .

زراعت در رفح از ابتدای دهه 70 پیشرفت چشم گیری داشته است . و صاحبان زمین اقدام به کندن چاههای عمیق کردند که مساحت زیادی از زمینهای رفح را آبیاری می کند . و از آن زمان زراعت مرکبات که تا اندازه زیادی موفقیت را نیز به دنبال داشت ، به خاطر طبیعت خاک شنی و نوع آب ، رواج پیدا کرد . ولی زراعت بعد از اصلاح زمینهای جدید در ساحل دریا و به دست آوردن آبهای گوارا بر روی سطح زمین و... گسترش و افزایش یافت . و به دنبال آن ارزش رفح از این نظر چیزی کمتر از خان یونس در آبیاری بستانهای سبزی و میوه و ساحلهای رفح ، مسافران زیادی را جهت استفاده از زیبایی و جمال به طرف خود می کشانیده نداشت .

1. مشاغل تجاری :

فعالیت و حرکت بازرگانی در رفح از یک جهت به خاطر واقع شدن آب در منطقه حد مرزی بین فلسطین و مصر و از جهت دیگر سرمایه گذاری و سرمایه های خارجی بعضی از ساکنین و اهالی از خارج و به کارگیری آنها در امور تجارتی و علاوه برآن به خاطر بازارهای روزانه که پر از فعالیت های تجارتی بود خواه در رفح شرقی و خواه در اردوگاه و پناهگاههای پناهندگان باعث پیشرفت بازرگانی رفح گردید . و به دنبال آن در هر روز سه شنبه یک بازار عمومی در غزه و خان یونس و بادیه های مجاور بر پا می گردید که افراد زیادی جهت معامله و خرید و فروش به آن بازار می رفتند . در این بازار کالاهای زیادی از جمله لباس و پوشاک و سبزیجات و حیوانات و به ویژه شتر و غیره خرید و فروش می شد .

1. مشاغل صنعتی :

صنعت در رفح در بعضی از صنایع سنتی به سبک که اهالی آن یا اهالی تولید می کنند منحصر است . زنان رفح به کار ساختن خرجین پوشاک اشتغال دارند ، همچنن بعضی از اهالی شهر به صنعت بافندگی و ریسندگی با دستگاههای و ابزارهای دستی اشتغال دارند . اضافه بر اینها در رفح بعضی از صنایع غذایی مثل آرد کردن و آسیاب کردن حبوبات و ساختن شیرینیجات و محصولات و فراورده های شیری ، نیز وجود دارد .

1. شغل تعلیم و تربیت :

اولین مدرسه ابتدایی در رفح در سال 1936 تأسیس گردید که تعداد دانش آموزان آن به 249 نفر می رسید . و این مدرسه دولتی به مرور زمان به مدرسه راهنمایی برای پسران تبدیل شد . در رفح همچنین مدرسه ابتدائی و آمادگی دوستی برای یاری و همکاری پناهندگان تأسیس گردید ( نک : آژانس سازمان ملل متحد برای یاری و اشتغال پناهندگان فلسطین در شرق اردن ) .

از مدارس رفح تعدادی زیادی فارغ التحصیل گردیدند که در حال حاضر در مناطق مختلف عربی متصدی کارهای مختلف شدند . همچنین نهضت علمی در رفح ، سهم زیادی در بالا بردن سطح فرهنگی شهروندان دارد .

مآخذ :

1. دباغ ، مصطفی مراد : بلادنا فلسطین ، ج 1 ، ق 2 ، بیروت 1966 .
2. حموی ، یاقوت : معجم البلدان ، بیروت 1975 .
3. الوقائع فلسطینیة : شماره 1375 ، پیوست و ضمیمه شماره 2 ، 1944 .
4. نقشه فلسطین : مقیاس 000,1001 نقشه خان یونس .
5. Encyclopedia Britannica, 1966.