بیت المقدس ( بناهای تاریخی و باستانی - )

شهر بیت‌المقدس مملو از بناهای تاریخی و نفیس اسلامی است . تعداد این بناها که به صدها واحد می‌رسد ، شامل مساجد و مدارس و گوشه‌ها و تکیه‌ها و رباطها و مزارها و قلعه‌ها و بسیاری بناهای دیگر است که در منابع تاریخی از آنها یاد شده ولی اینکه اثری از آن‌ها بر جای نیست . علی رغم اینکه بیت‌المقدس در هیچیک از دوره‌های تایخ اسلام ، مرکز سیاسی مسلمانان نبوده ، این گونه آثار تمدن در آنجا پدید آمده است . این مسأله شگفت انگیز نیست زیرا اسلام از آغاز ، وابستگی و توجه خود را به این شهر نشان داده است . بیت‌المقدس تا سال دوم هجرت ، نخستین قبله‌ی مسلمانان بود . رسول خدا ( ص ) در اسرأ به آنجا رفت و از همانجا به آسمان عروج فرمود . سومین مسجد دارای قداست و برتری نسبت به سایر مساجد ، در بیت‌المقدس واقع است ، چنان که محدث معروف ابن شهاب زهری از پیامبر روایت کرد که فرمود : " لاتشد الرحال الا الی ثلاثه مساجد : المسجد الحرام و مسجدی هذا و مسجد بیت‌المقدس " از همین رو پادشاهان و امرا و والیان ، همواره در طی دوران‌های مختلف به ساختن بناهای عمومی عظیم و زیبا ، و مشحون از انواع نقش و نگارها و زینتها ، نیز ایجاد مسکن و محلی جهت صرف غذا برای کسانی که از تمام نقاط مختلف جهان اسلام ، به ویژه پس از ادای فریضه‌ی حج در مکه‌ی مکرمه ، به زیارت این شهر مقدس می‌آمده اند و هچنین برای صوفیان و عابدان و زاهدانی که شوق عزیمت و اقامت در جوار مسجداقصی را داشته اند ، اهتمام و توجه نشان داده اند ، و مقصود آنها از این کار ، عمل خیر و دستیابی به اجر و ثواب ، و نشان دادن محبت قلبی و تقدیس این شهر بوده است .

بنای قبة الصخره ، کهن ترین و نفیس ترین ، زیباترین و گرانبها ترین این آثار است . عبدالملک بن مروان خلیفه پنجم اموی در سال 72ق/691م . آن را احداث کرد . این بنا ، از

شگفت انگیز ترین بناهایی است که آدمی می‌تواند در هنر معماری به آن دست یابد ، و چه بسا تنها اثر باقیمانده از دوران امویان باشد . زیرا مسجداقصی که ولید اول ( 86/96ق/705 - 715م . ) آن را بنا کرده ، به سبب زلزله و سایر عوامل طبیعی جز بخش‌های کوچک از آن برجای نمانده است . همین عوامل طبیعی موجب شدکه این مسجد در دوران عباسیان ، فاطمیان ، صلیبیان ، ایوبیان و ممالیک تجدید بنا شود .

بخش اعظم بنایی که اینک مشاهده می‌شود ، ساخته‌ی " الظاهر " خلیفه‌ی فاطمی است . از آثار عباسیان چیزی که تمدن شکوفای آن را در این سرزمین نشان دهد بر جای نمانده است زیرا در اواخر قرن سوم هجری ، نفوذ آنها در این منطقه از میان رفت و والیان طولونی و اخشبیدی و فاطمی به ترتیب به قدرت رسیدند . از آثار اینان نیز به علت یورشهای قرمطیان در قرن چهارم هجری ، و پیکارهای ترکمانان و صلیبیان در اواخر قرن پنجم و پس از آن چیزی بر جای نمانده است . پیکارهایی که با صلیبیان انجام گرفت و نیز آن حملات ، بی تردید موجب شد که آثار طولونیان و اخشیدیان و فاطمیان از این سرزمین محو شود . به همین جهت اثری از بناهای اسلامی - جز بنای قبة الصخره و مسجداقصی - باقی نیست مگر آنچه که پس از نبرد حطین ( 586ق/1187م . ) و آزادی بیت‌المقدس به دست صلاح الدین ایوبی و اخراج صلیبان از آن دیار بنا شده است . مقدسی که در اواخر صده‌ی چهارم هجری می‌زیسته در کتاب " احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم " بیت‌المقدس - که خود اهل آنجا بود - و بناهای آن را به طور مفصل توصیف کرده و فضایل و امتیازات آن شهر را از جهت بناهای زیبا ، پاگیزگی و نظم ، نیز علما و فضلای آن را بر شمرده است . وی می‌گوید : " در میان شهرهای جهان بزرگ تر از بیت‌المقدس شهری نیست . بیت‌المقدس دارای روستاهای کوچکی است که " اصطخر " و " قاین " و " فرما " کوچکترین آنها است . هوایش نه بسیار سرد است و نه گرم . برف در آنجا اندک می‌بارد . بناهای آن از سنگی است که بهتر از آن را نمی‌بینی . هیچ بنایی استوارتر از بناهای آنجا ، هیچ خلقی پاکدامن تر از مردم آنجا ، هیچ زندگی پاکیزه تر و لذتبخش تر از زندگی در آنجا ، و هیچ بازاری منظم تر از بازارهای آنجا ، و هیچ مسجدی بزرگتر از مساجد آنجا نیست ، و در هیچ جا بیش از آنجا آرامگاه وجود ندارد . هرکس در کاری ماهر است ، و هر طبیب حاذقی در آنجاست ، و دل هر فرزانه‌ای را میل بدانجاست . "

مقدسی ، با این توصیف بیت‌المقدس را مجسم می‌کند و نشان می‌دهد که شهر بزرگ و شکوفا و آباد ، با بناهای زیبا بوده که بیشتر آنها از میان رفته است .

الف _ آثار دولت ایوبیان ( 564 - 650 ق/1169 - 1252م ) :

نخستین اقدام صلاح الدین ایوبی - بنیان گذار دولت ایوبیان - پس از چیرگی بر بیت‌المقدس ، بازگرداندن بناهای اسلامی بود که صلیبیان برآن تسلط داشتند . او محراب مسجد القصی را با سنگ مرمر تجدید بنا کرد و کتیبه‌ی یادبود فتح بیت‌المقدس را در سال 583ق/1187 بر آن حک نمود . این کتیبه اینک بر بالای آن محراب هست . سپس منبری را که شهید نورالدین محمود زنگی

در سال 564ق/1169 م . ویژه‌ی مسجدالقصی دستور به ساختن آن داده بود ، به آنجا منتقل کرد . منبر مزبور از چوب ساخته شده و مرصع به عاج و آبنوس است و ظرافت و دقت هنر اسلامی که در آن روزگار رواج داشته در آن مشاهده می‌شود . متأسفانه یکی از صهونیست‌ها که صبح روز دهم سپتامبر 1969م می‌کوشید مسجداقصی را به آتش بکشد ، آتش در آن منبر افکند ( نک - : مسجدالاقصی ، آتش سوزیها و حفاری‌های - )

صلاح الدین همچنین باروی شهر و برجهایی را که منهدم شده بودند بساخت که بخش بزرگی از آن تاکنون بر جای مانده است . نیز خندقی که گرداگرد دیوار شهر را از باب العمود تا قلعه‌ی باب الخلیل در برگرفته بود را حفر کرد .

درسال 585ق/1189م . قبة الصخره را تجدید بنا کرد ، و درون آن را با آب طلا زینت بخشید که هنوز هم قابل مشاهده است . خانقاه‌ی صلاحیه واقع در شمال غربی کلیسای القیامة در محله‌ی مسیحیان را ، برای صوفیان ساخت و شیخ غانم بن علی ( نک : خانقاهو رباط‌ها وگوشه ها ) را بر آن گماشت ، مدرسه‌ی صلاحیه را به جای کلیسای معروف به " قدسه حفه " در کنار باب الاسباط ، برای فقهای شافعی بنا کرد ، و برای مدرسه‌ی مزبور و مسجدالاقصی اوقافی مقرر داشت از جمله‌ی بازارهای سه گانه‌ی همردیف ، که امروز به بازار عطاران و گوشت فروشان و زرگران معروف می‌باشد .

برخی از آثار ایوبیان دربیت المقدس :

1 - گوشه‌ی خثنیة :

صلاح الدین ایوبی آن را بیرون دیوار‌های جنوبی مسجدالاقصی ، پشت میز بنا کرد و بر شیخ زاهد عابد مجاهد بزرگوار ، جلال الدین محمد بن محمد جلال الدین شائی که مجاور بیت‌المقدس بود ، و پس از او ، بر جانشین وی وقف کرد . تاریخ وقف این گوشه 18 ربیع الاول سال 587ق/1192م . است .

2 - آب چشمه‌ی العروب :

در سال 589ق/1193م . الملک العادل ابوبکر ایوبی ، آب چشمه‌ی العروب را که در فاصله‌ی 22 کیلومتری جنوب بیت‌المقدس نزدیک برکه‌های سلیمان واقع است به داخل شهر کشید . ملک العادل در جنوب باب المتوضا معروف به باب المطهرة یکی از درهای غربی حرم شریف - حوضی برای نگهداری آب ساخت . مدخل حوض قدیمی هنوز پای برجاست و کتیبه‌ای حاوی شرح این کار از سوی ملک العادل بر آن نصب شده است . این بنا نمایانگر نخستین کوشش در جهت تأمین آب بیت‌المقدس از خارج شهر ، در روزگار حکومت اسلامی است ، و بر آبادی و فراوانی ساکنان بیت‌المقدس درآن روزگار دلالت دارد .

3 - جامع العمری :

ملک الافضل نورالدین علی بن صلاح الدین هنگام سلطنت بر دمشق ، درسال 589ق/1193م . آن را ساخت . این بنا که امروز به جامع عمر معروف است ، نزدیک کلیسای القیامة در بخش جنوب غربی آن واقع است . الملک الافضل ، مدرسه‌ی افضلیه واقع در کوی مغربیان را بر فقهای مالکی بیت‌المقدس ، و خود آن کوی را بر مغربیان واقف کرد .

4 - مدرسه‌ی میمونیة :

حدود 200 متری جنوب شرقی باب الساهرة ، در بخش درونی حاصر شهر واقع است . مجیرالدین حنبلی یادآوری می‌کند که این بنا در اصل کلیسایی از ابنیه‌ی رومیان بود که امیر فارس الدین ابو سعید میمون بن عبدالله القصری خزانه دار صلاح الدین ایوبی آن را وقف کرد . تاریخ وقف این مدرسه جمادی الاولی سال 593ق/1197 است .

5 - گنبد معراج :

امیر عزالدین ابوعمر و عثمان الزنجلی متولی بیت‌المقدس ، آن را در سال 597ق/1201م . بنا کرد . بنایی است هشت ضلعی که دیوارهای آن با سنگ مرمر سفید ساخته شده و بر فراز آن گنبد مزبور نزدیک صخره‌ی مبارکه و در بخش شمال غربی آن واقع است .

6 - گنبد سلیمان :

داخل صحن حرم نزدیک درب شرف الانبیاء ( =در ملک فیصل ) و در غرب آن واقع است . این گنبد بر فراز بنایی هشت ضلعی و استوار که درون آن صخره‌ای وجود دارد قرار گرفته است . مجیرالدین حنبلی یادآوری میکند که بنای مزبور مربوط به دوران امویان است ، اما شیوه‌ی معماری گنبد و قوسهای آن مربوط به اوایل قرن هفتم هجری سیزدهم میلادی است .

7 - گوشه‌ی جراحیه :

معروف به زاویه شیخ جراح ، بنایی است که در شمال و خارج از شهر بیت‌المقدس قدیمی ، در کنار جاده‌ی نابلس واقع شده است . این بنا که دارای اوقاف و مقرری مرتبی می‌باشد که به واقف آن امیر حسام الدین بن شرف الدین عیبی الجراحی یک از امرای صلاح الدین ایوبی منسوب است . امیر حسام الدین در صفر سال 598ق/1202 در گذشت و در همین زاویه به خاک سپرده شد .

8 - مدرسه‌ی ناصریه :

در یکی از برجهای باب الرحمة ، متصل به باب التوبة ، که هر دو در میانه‌ی دیوار شرقی حرم قرار دارد و از روزگار قدیم بسته مانده است ، قرار گرفته است . این مدرسه که به ناصریه - منسوب به شیخ نصرالمقدسی - معروف بود ، سپس به غزالیه - منسوب به ابوحامد غزالی که مدتی در آنجا گوشه نشینی اختیار کرده بود - مشهور شد . ملک المعظم عیسی بن احمد ایوبی در سال 610 ق/1214 م . آن را به عنوان گوشه‌ای برای قرائت قرآن و تدریس نحو و ادبیات زبان عربی تجدید بنا کرد و کتابهایی از جمله اصلاح المنطق تصنیف ابویوسف یعقوب بن اسحاق بن سکیت را برآن وقف نمود . مجیرالدین حنبلی یادآوری می‌کند که مدرسه‌ی مزبور در روزگار او از میان رفته است .

9 - گوشه‌ی درکاء :

در کنار بیمارستان الصلاحی واقع است . مجیرالدین حنبلی می‌گوید این بنا در روزگار فرنگیان محل استقرار شهسواران فرقه‌ی مهمان نواز بود . مناره‌ای بر فراز آن قرار داشت که بخشی از آن منهدم شد . سابقاً نمایندگان بیت‌المقدس در آنجا سکنی می‌گزیدند . واقف این گوشه ، الملک المظفر شهاب الدین غازی پس الملک العادل ابی بکربن ایوب ، امیر میافارقین در سال 613ق/1216م است بنای مزبور اینک از میان رفته است .

10 - آرامگاه ملک حسام الدین برکة خاتون :

در جنوب گذرگاه باب السلسله واقع است و امروزه به مکتبة الخالدیة معروف است . ساختمان این بنا در سال 644ق/1246م به پایان رسیده است . محمد بن احمد بن یمن العلایی در سال 792ق/1390م دری مشرف بر گذرگاه باب السلسله برای آن ساخت . بر کتیبه‌ای که در بالای آن در واقع است ، به بنای یمن العلایی اشاره شده است .

11 - گوشه‌ی هنود :

در بخش درونی حصار شهر ، به فاصله‌ی تقریبی 100 متز جنوب باب الساهرة واقع است . مجیرالدین حنبلی می‌گوید که این بنا جهت مستمندان رفاعیه ساخته شد سپس گروهی از هندیان در آن سکنی گزیدند و به نام آنها معروف شد . تاریخ ساختمان این بنا به قرن هفتم هجری سیزدهم میلادی باز می‌گردد .

12 - بناهای ملک عیسی پسر العادل ، برادر سلطان صلاح الدین ایوبی :

وی در طول حکومت خود بر شام ، بناهایی در آن سرزمین بساخت . در سال 604ق/1207م . القبة النحویة را برای پژوهش‌های مربوط به ادبیات عرب بنا کرد . القبة النحویة ، بنای زیبایی است واقع در زاویه‌ی جنوب غربی صحن قبة الصخره . در سال 600 ق/1204م گلدسته‌ای در بخش جنوب غربی ساختمان جامع القلعة در باب الخلیل ساخت که جایگاه اذان جامع مزبور بر فراز آن واقع است . در سال 613ق/1216م گذرگاه باریکی واقع در داخل محوطه‌ی حرم نزدیک پلکان مزبور ، محوطه‌ی داخلی حرم به باب الناظر می‌پیوندد . در سال 614ق/1217م مدرسه‌ای برای حنیفان ، معروف به مدرسه‌ی العظیمیه در مقابل باب شرف الانبیاء - یکی از درهای ورودی شمال حرم - که اینکه به باب ملک فیصل معروف است ساخت . تجدید بنای این درب و رواقی که از آن به سوی غرب امتداد دارد ، به دوران ملک المعظم ابی العزام عیسی ایوبی در سال 680ق/1214 باز می‌گردد .

ب _ آثار دولت ممالیک بحری ( 650 _ 784 ق/1253 - 1382م ) :

1 - رباط علاءالدین بصیر :

در شمال راهی که از باب الناظر نزدیک ادارات شورای عالی اسلامی سابق به مسجدالاقصی می‌پیوندد ، و در مقابل رباط منصوری واقع است . این رباط را امیرعلاء الدین ایدغدی بن عبدالله الصالحی النجمی در سال 666ق/1267م وقف کرد . امیر علاءالدین از امرای بزرگ آن روزگار بود و پیش از اینکه به بیت‌المقدس بیاید ، روزگار ملک الظاهر بیبرس ، ملک المنصور قلاوون ، ناظر حرمین شریفین بود . وی در سال 665ق/1267م باب المطهره ، یکی از درهای غرب حرم را که در جنوب باب القطانین واقع است جدید بنا کرد . در روزگار او صحن قبة الصخره سنگفرش شد .

2 - دارالحدیث :

درقسمت غربی آرامگاه و مدرسه‌ی الطازیة واقع است . دارالحدیث را میر شریف الدین عیسی بن بدر الدین ابی القاسم همکاری به تاریخ 25 رجب 666ق/1268 م وقف کرد .

3 - رباط منصوری :

در بخش جنوبی گذرگاه باب الناظر رو به روی رباط علاءالدین بصیر واقع است . سلطان ملک منصور قلاوون صالحی آن را در سال 681ق/1282م بنا کرد و بر فقیران و زائران بیت‌المقدس وقف نمود .

4 - گوشه کبکیه :

واقع در آرامگاه مأمن الله ، منسوب به بانی آن امیرعلاءالدین ایدغونی بن عبدلله الکبکی است که در سال 688ق/1289 م در آنجا به خاک سپرده شد .

5 - رباط کرد :

در شمال گذرگاه باب الحدید ، رو به روی مدرسه‌ی الارغونیة واقع است . این بنا را المقرالسیفی کرد ، حاکم دیار مصر در سال 693ق/1293م وقف کرد .

6 - مدرسه‌ی دواداریة :

امروز به مدرسه‌ی اسلامی بانوان معروف است . در سمت راست و بیرون حرم از طرف باب شرف الانبیاء قرار دارد . این مدرسه راکه در سال 695ق/1295 م ساخته شده ، امیر علم الدین ابوموسی سنجر عبدالله الدوار الصالحی النجمی وقف کرد .

7 - آرامگاه اوحدیة :

در سمت چپ و بیرون حرم از طرف باب حطة واقع است . این بنا را ملک اوحد نجم الدین یوسف بن ملک ناصر صلاح الدین داود بن ملک المعظم عیسی درسال 697ق/1289م وقف کرد .

8 - مدرسه‌ی سلامیة :

در زاویه‌ی شمالی مدرسه‌ی الدواداریة نزدیک باب ملک فیصل واقع است . این مدرسه را خواجه مجدالدین ابوالفداء اسماعیل السلامی پس از سال 700ق/1300م وقف کرد .

9 - گوشه‌ی مغاربة :

در بالای کوه مغربیان در بخش غربی و خارجی حرم واقع است . این با را شیخ عمربن عبدالله بن عبدالنبی مغربی محمودی المجرد ، وقف کرد . مجیرالدین حنبلی گوید وی مردی نیکوکار بود که آن گوشه را از مال خویش بساخت و در 3 ربیع الاخر سال 703ق/1343م بر فقیران ومستمندان وقف کرد ، و خود در بیت‌المقدس

درگذشت و در آرامگان مأمن الله نزدیک بسطامیه به خاک سپرده شد .

10 - آرامگاه جالقیة :

امروز به دارالخالدی معروف است و در زاویه‌ی شمال غربی ، جایی که طریق الوالد به باب السلسله می‌رسد قرار دارد . این بنا را رکن الدین بیبرس بن عبدالله الصالحی النجمی معروف به الجالق - یعنی اسب نیرومند و پیشرو - یکی از امرای شام در دولت ملک منصور قلاوون و پس از او ، وقف کرد . وی به سال 707ق/1310م ساخته شد .

11 - جامع قلعة القدس :

داخل قلعه و زاویه‌ی غربی تبله واقع است . بر سر در آن نوشته شده است که این جامع را ملک ناصر محمد بن قلاوون در سا 710ق/1310م ساخته است .

12 - رواقهای مسجدالقصی :

در غرب حرم مسجداقصی رواقهایی استوار هست که از طرف قبله به سوی شمال امتداد یافته است . نخستین رواق درکنار باب الحرم معروف به باب المغاربة و آخرین رواق در کنار باب الغوانمة واقع است . تمام این رواق‌ها در روزگار حکومت الملک الناصر محمد بن قلاوون در سالهای مختلف نوسازی شد . رواقی که میان باب المغاربة و باب السلسله واقع است ، درسال 713ق/1313م و رواقی که بعد از گلدسته‌ی باب السلسله تا نزدکی باب الناظر امتداد یافته ، در سال 737ق/1337م و رواقی که از باب الناظره تا نزدیک باب الغوانمة را در برگرفته در سال 707 ق/1307م تعمیر شد . او ، دیوار قبله در کنار محراب داوود را که بخشی از دیوار شهر ، از مسجدالاقصی تا زاویه‌ی دیوار جنوب

شرقی در کنار مهد عیسی ( ع ) می‌باشد ، نوسازی کرد و بالای مسجدالاقصی یعنی دیوار جنوبی مسجد را با سنگهای مرمر پوشانید ، و دو پنجره در طرف راست و شمال محراب ، به سال 731ق/1331م تعبیه نمود . در حدود سال 720ق/1320م طلاکاری گنب مسجدالاقصی و گنبد الصخره را به انجام رسانید ، نیز پلهایی را که امروز به " المیازین " معروف است و بر فراز دو پلکان شمالی صحن قبة الصخره - یکی در برابر باب حطة و دیگری مقابل باب شرف الانبیاء - قرار دارد تجدید بنا کرد . نخستین پل در سال 721ق/1321م و دومی در سال 736ق/1336م تجدید بنا شد . او همچنین ساختمان باب القطانین ، یکی از درهای غربی حرم ، را درسال 736ق/1335م تجدید بنا کرد . در سال 720ق/1320 م نیز کانال السبیل را که در کنار برکه‌ی سلطان بیرون و غرب بیت‌المقدس واقع است ، مرمت و بازسازی کرد . کانال مزبور آب چشمه‌ی العروب واقع در 22 کیلومتری جنوب بیت‌المقدس را به داخل شهر می‌رساند . از ملک ناصر محمد بن قلاوون ، بناهای دیگر نیز غیر از اینها که نام برده شد در فلسطین و سوریه و قاهره برجای مانده است .

13 - آرامگاه سعدیة :

در گذرگاه باب السلسله ، روبه روی مدرسه‌ی تنکزیه ، نزدیک باب الحرم الرئیس معروف به باب السلسله و در خبش غربی آن واقع است . امیر سعدالدین مسعودبن بدر سنقر عبدالله الرومی ، حاجب شام در دولت ملک ناصر محمد بن قلاوون به سال 711ق/1311م آنرا وقف کرد .

14 - مدرسه‌ی جاولیة :

سابقاً به دانشکده‌ی " روضة المعارف الوطنیة " معروف بود . این بنا در بخش شمال غربی محوطه‌ی حرم شریف واقع است . مدرسیه‌ی جاولیه را امیر غزه که خود از دانشمندان بود و تألیفات بسیاری از او بر جای است در سال 715ق/135م وقف کرد .

15 - مدرسه‌ی تنکزیة :

این مدرسه را امیر تنکز الناصری امیر شام تنکزیة وقف کرده است . این مدرسه که بنایی عظیم و استوار است در طرف راست در داخل باب السلسله - باب حرم الرئیس - به سوی حرم شریف واقع است . بر در مدرسه نقوشی هست که نشان می‌دهد درسال 729ق/1328م توسط تنکز بنا شده است . از جمله آثار دیگر تنکز ، می‌توان از سنگهای مرمری که بر دیوار جنوبی مسجد الاقصی در شرق محراب نصب کرده است نام برد . وی همچنین بخش غربی جامع الاقصی را ساخت و در سال 727ق/1326م تجدید بنای کانال آبی راکه از چشمه‌ی العروب به شهر بیت‌المقدس مس رسد آغاز کرد ، تا در سال 728ق/1327م آب آن چشمه به میان حرم رسید . سنگهای مرمری که میان قبة الصخره و مسجد الاقصی واقع است ، نیز بازار پنبه فروشان و حمامی که در سمت راست و داخل بازار مذکور هست امروز به حمام العین معروف شده است ، و همچنین کاروانسرایی که در جنوب بازار پنبه فروشان میان حمام الشفی و حمام العین قرار دارد ، همه از آثار اوست . وی گلدسته‌ی باب السلسله را نیز تجدید بنا کرد .

16 - مدرسه‌ی امینیة :

در غرب گذرگاهی که به باب الحرم ، معروف به باب شرف الانبیاء می‌پیوندد واقع است . این مدرسه را الصاحب امین الدین عبدالله در سال 730ق/1329م وقف کرد .

17 - خانقاه‌ی فخریة :

در کنار جامع المغاربة ، در درون حصار مسجدالاقصی واقع است ، و در آن در کنار در قرار دارد که به کوی مغربیان باز می‌شود . این خانقاهرا قاضی فخرالدین ابوعبدالله محمد بن فضل الله وقف کرده است . مجیرالدین حنبلی می‌گوید در اصل قبطی بود و سپس اسلام آورد ، و اوقاف بسیار برای دانشمندان مقرر داشت و احسان فراوان به آنها می‌کرد ، و خود بزرگ مردی عظیم الشأن بود وی در نیمه‌ی رجب سال 732ق/1331م در گذشت .

18 - مدرسه‌ی ملکیة :

در شمال حرم میان مدرسه الفارسیة و مدرسه‌ی الاسعودیه واقع است . این مدرسه را حاج آل ملک الجوکندار در روزگار ملک ناصر محمدبن قلاوون به سال 741 ق/1340م بساخت .

19 - گوشه‌ی مهمازیة :

در کوی باب حطة ، شمال غربی مدرسه‌ی الصلاحیة واقع است . مجیرالدین حنبلی می‌گوید که این گوشه به شیخ کمال الدین المهمازی منسوب است : و ملک صالح اسماعیل بن الناصر محمد بن قلاوون در سال 748ق/1344م ، روستای بیت القیا از توابع بیت‌المقدس را بر بزرگان و مشایخی که در آن گوشه مقیم بودند وقف کرد .

20 - آرامگاه ترکاخاتون :

ساخته‌ی ترکان خاتون دختر طقطبای بن سلجوقطای ازبکی است به سال 753ق/1352م و درشمال گذرگاه باب السلسلة واقع است .

21 - آرامگاه کیلانیة :

امروز به دارالدنف معروف است . این بنا در شمال گذرگاه باب السلسلة ، روبه رو و غرب کتابخانه‌ی خالدیه واقع است . حاج جمال الدین پهلوی پسر امیر شمس الدین محمد الکیلانی آن را در سال 753ق/1357 م وقف کرد .

22 - مدرسه‌ی فارسیة :

در شمال حرم ، نزدیک زاویه‌ی غربی به باب شرف الانبیاء واقع است . این مدرسه را امیر فارس الدین البکی بن الامیر قطوملک بن عبدالله نایب السطنة شهرهای ساحلی و امیر غزه در سال 755ق/1354م وقف کرده و سهم خود از طولکرم را موقوفه‌ی آن قرار داده است .

23 - مدرسه و آرامگاه ارغونیة :

نزدیک باب الحدید ، به فاصله‌ی کمی از حرم واقع است . اخیراٌ ملک حسین بن علی در آن دفن شد . این بنا را امیر ارغون کاملی امیر شام که باب الحدید ،

یکی از درهای غربی حرم را تجدید بنا کرد وقف نمود .

امیر سیف الدین ارغون بن عبدالله الکاملی معروف به ارغون صغیر ، از ممالیک الملک الکامل و سپس برادرش الملک الصالح بوده که به نیابت از سلطان ، حاکم شام گردید و سپس به امارت حلب رفت و مدتی بعد به قاهر فراخوانده شد . در آنجا او را گرفتند و مدتی در اسکندریه زندانی بود . آنگاه بدون هیچ سمتی به بیت‌المقدس روانه‌اش کردند . او همانجا بود تا درگذشت و در همان آرامگاهی که خود بنا کرده بود و پس از مرگش در سال 75ق/1358م تعطیل شد ، دفن گردید .

24 - گوشه‌ی محمدیة :

در کنار مدرسه‌ی البارودیة در باب الناظر واقع است . این گوشه را محمد بک زکریا الناصری به سال 751ق/1350م وقف کرد .

25 - گوشه‌ی طواشیة :

مجیرالدین حنبلی می‌گوید این گوشه در کوی الشریف که سابقا به کوی اکراد معروف بود واقع است . واقف آن شیخ صالح شمس الدین محمد بن جلال الدین عرب فخرالدین احمد ، ساکن بیت‌المقدس در سال 753ق/1352م بوده است .

26 - مدرسه‌ی طشمریة :

در باب الناظر نزدیک مدرسه‌ی الحسنیة واقع است . این مدرسه‌ی طشتمر یکی از امرای ناصر حسن بن محمد بن قلاوون به سال 759ق/1357م وقف کرد .

27 - مدرسه‌ی منجکیة :

نزدیک ترین مدخل غربی حرم معروب به باب الناظر واقع است . سابقاً ادارات شورای عالی اسلامی در این ساختمان متمرکز بود . این مدرسه را امیر منجک حاکم شام وقف کرده است . گفته اند که ملک الناصر حسن او را به بیت‌المقدس فرستاد تا مدرسه‌ای به نام او احداث کند ، پس از آنکه سلطان در سال 762ق/1361م کشته شد ، امیر منجک مدرسه را به نام خویش ساخت . که به او منسوب شد . امیر اوقافی برای آن مقرر داشت و فقها و کارمندانی بر آن منصوب کرد .

28 - مدرسه‌ی طازیة :

در شمال گذرگاه باب السلسله رو به روی کتاب خانه‌ی خالدیه واقع است . این مدرسه را امیر سیف الدین طازبن قطفاج ، از نزدیکان و خواص الناصر محمد به سال 763ق/1362م ساخت . وی پس از مرگ الملک الناصر به حکومت مصر دست یافت . آن گاه به بیت‌المقدس آمد و در آنجا سکنی گزید تا در اواخر سال 763ق/1362م درگذشت .

29 - مدرسه‌ی شیخونة :

نزدیک مدرسه‌ی صلاحیة در کنار بازارچه‌ی باب حطة واقع است . مجیرالدین حنبلی می‌گویند این مدرسه را امیر سیف الدین قطبشان که ساکن بیت‌المقدس بود وقف کرد . در آغاز نظارت بر آنرا خود به عهده گرفت و سپس به پسرش شیخون واگذاشت . از همین رو به او منسوب شد و به شیخونیه معروف گشت . تاریخ وقف این مدرسه سال 761ق/1359م است .

30 - دارالقرن السلامیة :

در جنوب گذرگاه باب السلسلة رو به روی آرامگاه الجالقیة واقع است . سراج الدین عمر بن ابی بکر القاسم اسلامی آن را به سال 761ق/1359م وقف کرد .

31 - مدرسه‌ی محدثیة :

نزدیک ترین مدرسه‌ی جاولیة ( دانشکده‌ی " روضة المعارف الوطنیة " ) در جهت عرب و در کنار باب الغوانمة واقع است . این مدرسه را عزالدین ابومحمد عبدالعزیز العجمی الاردبیلی به سال 762ق/1360م وقف کرده است .

32 - رباط ماردینی :

در باب حطة مقابل مدرسه‌ی کاملیة و در کنار آرامگاه الاوحدیة واقع است . مجیرالدین حنبلی می‌گوید وقف این رباط به دو بانو از آزادشدگان الملک الصالح امیر ماردین منسوب است ، و وقفنامه ، شرط شده که افرادی که از ماردین وارد بیت‌المقدس می‌شوند در آن سکنی گزینند . تاریخ وقف رباط مزبور سال 763ق/1362م است .

33 - مدرسه‌ی اسعردیة :

در شمال حرم و شرق مدرسه‌ی جاولیة واقع است . این مدرسه را مجدالدین عبدالغنی بن سیف الدین ابی بکر یوسف الاسعروی به سال 760ق/1358 وقف کرد .

34 - مدرسه لؤلؤیة :

نزدیک مقام القرمی و در غرب آن واقع است . مدرسه‌ی مزبور را امیر لؤلؤ غاری آزاد کرده‌ی ملک اشرف شعبان بن حسین به سال 781ق/1380 وقف کرد .

35 - مدرسه‌ی بلدیة :

درشمال باب السکینة ، موسوم به باب السلام واقع است . باب السلام نیز به موازات باب السلسله و در شمال آن قرار دارد . این مدرسه را امیر منکلی بغا الاحمدی و امیر حلب وقف کرده است . وی به سال 782ق/1380م در حلب فوت کرد و همان جا به خاک سپرده شد .

36 - مدرسه‌ی خاتونیه :

در غرب حرم و طرف راست و خارج باب القطانین واقع است . اخیراً مولانا محمد علی از رهبران هند در آن به خاک سپرده شده است . نیز موسی کاظم الحسینی که در نبرد القسطل به تاریخ هشتم آوریل 1948 به شهادت رسید . در آن مدرسه مدفونند . مدرسه‌ی مزبور را اوغلخاتون دختر شمس الدین محمد بن سیف الدین القازانیة البغدادیة به سال 755ق/1354م وقف کرد . بانوی مرحومه ، اصفهان شاه دختر امیر قازان شاه به سال 782ق/1380م آن بنا را تعطیل کرد .

37 - مدرسه و آرامگاه طشمریة :

در جنوب گذرگاه ، باب السلسله و در غرب کتابخانه‌ی خالدیة واقع است . این بنا

امروز به دارالامام معروف است . امیرسیف الدین طشتمرالعلایی ، به سال 784ق/1382م آرامگاه و مدرسه‌ی مزبور را وقف کرد . وی از امرای بزرگی بود که کارهای بزرگی انجام داد و تولیت الدواداریه‌ی بزرگ در مصر به عهده‌ی وی بود . او به سال 786ق/1384م در بیت‌المقدس در گذشت و در آرامگاه و جنب مدرسه‌ی خود به خاک سپرده شد .

38 - گوشه‌ی ادهمیة :

خارج از حصارش ، به فاصله‌ی تقریبی صد متر به طرف غرب الساهر در غاری وسیع پایین کوه سنگی واقع است . مجیرالدین حنبلی می‌گوید آن غار به مغارة الکتان معروف است و مردم مردگان خود را بر سطح کوه مذبور دفن می‌کنند ( و امروز نیز چنین است ) . گوشه‌ی مزبرو را امیر منجک حاکم شام به سال 762ق/1361م بنا کرد ، و خود وی و افراد خیر دیگر اوقافی بر آن وقف کردند . قبور جماعتی از صالحین نیز در آنجاست .

39 - مدرسه‌ی بارودیة :

در باب الناظر نزدیک مدرسه‌ی طشتمریة واقع است . این مدرسه را " الست الحاجة سفری خاتون " دختر شرف الدین بن ابوبکر بن محمود معروف به البارودی به تاریخ 768ق/1366م وقف کرد .

40 - گلدسته‌ی باب الاسباط :

در سال 769ق/1367م توسط السفی ( قطلوبغا ) ناظر حرمین شریفین در دوران سلطان الملک الاشرف شعبان پسر امیر حسن بن الملک الناصر محمد بن قلارون مرمت و بازسازی شد . تجدید بنای درهای چوبی طلاکوب مسجدالاقصی ، و تعمیر پلهای پلکانهایی که به صحن قبة الصخره مقابل باب الناظر می‌پیوندد در زمان وی صورت گرفت .

41 - گوشه‌ی بسطامیة :

در کوی مشرقیان که امروز به کوی سعدیه معروف است قرار دارد . بنای این گوشه به حدود سال 770ق/1368م باز می‌گردد . مجیرالدین حنبلی می‌گوید : شیخ صالح عبدالله بن خلیل بن علی اسدآبادی بسطامی ، از جمله عارفان و اولیاء الله ، آن را وقف کرده است . وی به سال 794ق/1392م در بیت‌المقدس درگذشت و در مقبره‌ی مأمن الله ، نزدیک مرقد شیخ و مراد خود علی الصیفی در محوطه‌ی بسطامیه ، دفن شد .

42 - زاویه‌ی ازرق :

در بیرون بیت‌المقدس به سوی قبله‌ی زاویه‌ی البلاسی واقع است و به شیخ الراهی الازرق منسوب می‌باشد . قبر اشخاصی چون شیخ اسحق پسر شیخ ابراهیم ( د . 780ق/1379م ) در آنجاست . مجیرالدین حنبلی می‌گوید آن گوشه به زاوریه ( گوشه ) السرائی معروف است ، اما اکنون برقرار نیست .

43 - گوشه‌ی لؤلؤیة :

درون حصار شهر به فاصله‌ی تقریبی 150 متر از جنوب شرقی باب العمود واقع است بدرالدین لؤلؤ غازی واقف مدرسه‌ی لؤلؤیه در سال 781ق/1380م این گوشه را وقف کرد .

44 - مدرسه‌ی حنبلیة :

در باب الحدید واقع است . امیر بیدمی که در روزگار فرمانروایی الاشرف شعبان بن حسین به سال 777ق/1367م حکومت شام را داشت ، مدرسه‌ی مزبور را وقف کرد . این مدرسه در سال 781ق/1380م ساخته شده است .

45 - مدرسه‌ی جهارکسیة :

در کنار گوشه‌ی یونسیة و شمال آن واقع است . مجیرالدین حنبلی می‌گوید این مدرسه و گوشه‌ی یونسیه در اصل کلیسایی از ابنیه‌ی روماین بود که بعدا به دو نیم شد . نیمه‌ی نخست به مدرسه جهارکسیة و نیمه‌ی دوم به گوشه‌ی یونسیة موسوم گشت . امیر جهارکس الخلیلی ، امیر آخور ملک ظاهر برقوق آن را وقف کرده است . وی درسال 791ق/1388م در دمشق به قتل رسید .

ج _ آثار دوره‌ی ممالیک برجیه ( 784 _ 922ق/1382 _ 1516م ) :

1 - خان السلطان ( الوکالة ) :

در ابتداو شمال گذرگاه باب السلسلة واقع است . این بنا را الملک الظاهر ابوسعید برقوق در سال 789ق/1386م ساخت . در روزگار او جایگاه مؤذنین در داخل قبة الصخره رو به روی محراب مرمت شد . نیز در سال 801ق/1399م برکه‌ای را که در بیرون و غرب بخش قدیمی بیت‌المقدس قرار دارد و امروز به برکه‌ی سلطان معروف است ، مرمت کرد .

2 - گوشه‌ی قومیة :

مجیرالدین حنبلی می‌گوید که قرمیه به پرهیزگاری شهرت داشت تا آنجا که سلاطین به در منزلش می‌رفتند تا از او تبرک جویند . او در سال 788ق/1386م در بیت‌المقدس در گذشت و در همان گوشه به خاک سپرده شد .

3 - منبر برهان الدین :

از سنگهای مرمر سپید ساخته شده و بر فراز پلکان مقابل درب جنوبی قبة الصخره واقع است . قاضی القضات برهان الدین بن جماعة آن را بازسازی کرد . در گوشه‌ی غربی آن محرابی است که در روزهای عید و نیز برای طلب باران در آن نماز می‌گزارند . قاضی برهان الدین در سال 790ق/1388 در گذشته است .

4 - آرامگاه الست طنسق المظفریة :

در شمال عقبة التکیة ، رو به روی دارالکبری که امروز به دارالایتام الاسلامیة معروف است قرار دارد . این بنا را " الست طنسق " دختر عبدالله المظفریة در پایان قرن هشتم هجری/چهاردهم میلادی ساخت . مجیرالدین حنبلی می‌گوید وی معصر شیخ ابراهیم القلندری بود که در گوشه‌ی القلندریة که منسوب به خود اوست اقامت داشت . الست طنسق به شیخ مزبور نیکوئیها روا داشت . وی در سال 781ق/1379م دارالکبرای مذکور را جهت سکونت خویش بازسازی کرد و گنبدی برفراز مرقد برادرش بهادر ، در گوشه‌ی قلندریة واقع در آرامگاه مأمن‌الله

بساخت . این بناها در خلال سال 879ق/1387م بنیاد شده است . او در بیت‌المقدس در گذشت و در همان آرامگاهی که خود ساخته بود به خاک سپرده شد .

5 - گوشه‌ی وفائیة :

در آغاز قرن نهم هجری/پانزدهم میلادی در باب الناظر رو به روی مدرسه‌ی منجکیة ( مقر سابق شورای عالی اسلامی ) ساخته شد . مجیرالدین حنبلی می‌گوید در آنجا خانه‌ای بود معروف به خانه‌ی شیخ شهاب الدین ابن الهائم متوفای سال 815ق/1412م . در بیت‌المقدس . سپس به علت سکونت بنی ابوالوفاء به نام آنها معروف شد . پیش از آن نیز به دار معاویه مشهور بود .

6 - گوشه‌ی شیخ یعقوب العجمی :

نزدیک قلعه واقع است . در اصل کلیسای قدیس جیمز صلیبی بود و در قرن نهم ق/پانزدهم م به گوشه تبدیل شد . مجیرالدین می‌گوید در آن هنگام به گوشه‌ی شیخ شمس الدین پسر شیخ عبدالله بغدادی که یکی از افراد عادل بیت‌المقدس بود و در همانجا سکنی داشت ، مشهور بود امروز این بنا پا بر جای نیست .

7 - مدرسه‌ی صبیبیة :

درشمال محوطه‌ی حرم و در غرب مدرسه‌ی اسعودیة واقع است و امروز محل دادگاه شرعی استیناف می‌باشد . این مدرسه را علاءالدین علی بن ناصرالدین محمد ، امیر قلعه‌ی صبیبیة ( نزدیک باقیاس در جولان ) وقف کرد . وی آنگاه که حکومت بیت‌المقدس را به دست گرفت ، مدرسه‌ی مزبور را بنا کرد . امیر علاءالدین درسال 809ق/1406م در شام درگذشت و پیکرش را پس از انتقال به بیت‌المقدس در همان مدرسه به خاک سپردند .

8 - مدرسه‌ی کاملیة :

در مسیر غربی باب حطة ، و در گوشه‌ی شمالی آرامگاه الاوحدیة واقع است . حاج کامل اهل طرابلس آن را در سال 816ق/1413 م وقف کرد .

9 - مدرسه‌ی باسطیة :

درشمال حرم نزدیک باب شرف الانبیاء ( باب ملک فیصل ) قرار دارد . بخشی از آن در سمت شمال شرقی به مدرسه‌ی دواداریة که امروز مدرسه‌ی اسلامی بانوان است متصل است . مدرسه‌ی باسطیه را قاضی زین الدین عبدالباسطین خلیل دمشقی ، ناظر سپاه آن دیار ، وقف کرد . اساس این بنا را شیخ الاسلام شمس الدین محمد الروی رئیس مدرسه‌ی صلاحیه و ناظر حرمین شریفین بنیان نهاد ، اما مرگ او را مهلت نداد و قبل از اتمام ساختمان در گذشت و قاضی زین الدین عبدالباسط آن را به پایان رسانید و به سال 834ق/1431م برای صوفیان وقف کرد . این بنا امروز بر جای است .

10 - مدرسه‌ی طولونیة :

داخل صحن مسجدالاقصی نزدیک رواق واقع است و راه آن همان پلکانی است که به گلدسته‌ی باب الاسباط می‌پیوندد . این مدرسه را شهاب الدین احمد بن الناصربن محمد الطولونی در روزگار فرمانروایی الملک الظاهر برقوق ، توسط غلامش أقبغا قبل از سال 800ق/1400م ساخته است .

11 - مدرسه‌ی غادریة :

درشمال صحن حرم میان باب شرف الانبیأ و گلدسته‌ی باب الاسباط واقع است . امیر ناصرالدین محمدبن ذلغادر ، پس از آنکه همسرش مصر خاتون به سال 836ق/1432م این مدرسه را ساخت ، آن را وقف کرد . این مدرسه امروز ویران گردیده است .

12 - مدرسه‌ی حسنیة :

در گذرگاه باب الناظر و غرب مدرسه‌ی منجکهی ( مقر سابق شورای عالی اسلامی ) واقع است . این مدرسه که در سال 873ق/1433 م ساخته شده ، توسط امیر حسن الکشکلی ، ناظر حرمین شریفین و نایب السلطنه‌ی بیت‌المقدس وقف گردید و اوقافی برای آن مقرر گشت . امیر حسن پس از برکناری از حکومت بیت‌المقدس ، درسال 842/1439م درگذشت و در مقبره‌ی ماملا نزدیک مقبره‌ی شیخ ابوعبدالله القرشی به خاک سپرده شد . مجیرالدین حنبلی می‌گوید مقابل این مدرسه ، آرامگاه و ضریحی وجود دارد که می‌گویند مرقد فاطمه دختر معاویه است .

13 - مدرسه‌ی عثمانیة :

امروز به دارالفتیانی معروف است ، و در سمت چپ و بیرون حرم از طرف باب المتوضا که به باب المطهره معروف است قرار دارد . واقف این مدرسه ، اصفهان شاه خاتون نام دارد که اوقاف بسیاری برای آن در سرزمین روم شرقی و جز آن مقرر داشت . در مدخل مدرسه کتیبه‌ای است که نشان می‌دهد مدرسه‌ی مزبور درسال 840ق/1437 م ساخته شده است . اصفهان شاه خاتون در بیت‌المقدس درگذشت و در مقبره‌ی باب الرحمة به خاک سپرده شد .

14 - مدرسه‌ی جوهریة :

درشمال گذرگاه باب الحدید روبه روی مدرسه‌ی ارغونیة که ملک حسین بن علی در آن مدفون است قرار دارد و امروز به دارالخطیب مشور است . این مدرسه را جوهرالصفوی القنقبای به سال 844ق/1440م وقف کرد .

15 - رباط زمنی :

درسمت راست و خارج از حرم ، ازطرف باب المطهره ، رو به روی مدرسه‌ی عثمانیه واقع است . این رباط را خواجه شمس الدین محمد بن الزمن یک از خواص الملک الاشرف قایتبای وقف کرد . تاریخ بنای این رباط سال 881ق/1476م و وفات خواجه شمس الدین به سال 897ق/1492م است .

16 - مدرسه‌ی مزهریة :

در باب الحدید واقع است . واقف آن الزینبی ابوبکر مزهر الانصاری الشافعی رئیس دیوان انشأ درمصر است . بخشی از این مدرسه به پشت مدرسه‌ی الارغونیه متصل شده است . دارای مجمعی در رواقهای مسجدالاقصی است . بنای مزبور درسال 885ق/1480 م به پایان رسیده است .

17 - مدرسه‌ی اشرفیة :

درسمت چپ بخش داخلی حرم و در کنار باب السلسله واقع است به طوری که گلدسته‌ی باب السلسلة بر سطح آن قرار گرفته است . مدخل مدرسه در نهایت زیبایی است و در برابر آن رواقی مسقف ساخته شده از سنگهای استوار و مزین به نقوش زیبا و ظریف . در دو طرف ، مدخل ، کتیبه‌ای به خط نخ نصب شده که نشان می‌دهد الملک الاشرف سیف الدین اباالنصر قایتبای ، مدرسه را در سال 885ق/1480 بنا کرده است . سقاخانه‌ی معروف به سقاخانه‌ی قایتبای که در پشت مدرسه و در شرق آن واقع است ، از بناهای اوست . همچنین از آثار او می‌توان پلکانی را که از جنوب غربی قبة الصخره نزدیک مدرسه‌ی النحویة به صحن قبه می‌پیوندد ، نام برد . وی در سال 87ق/1482 م گلدسته‌ی جامع العمریة را که امروز به جامع عمر معروف است و در کنار کلیسای القیامة قرار دارد ، بنا کرد . همچنین در روزگار او مرمت قنات آبی که از چشمه‌ی العرب به بیت‌المقدس می‌رسد به انجام رسید .

18 - دارالخطابة :

در بیرون آن قسمت از حصار شهرکه جنوب مسجدالاقصی را در برگرفته ، و درطرف غرب گوشه‌ی خثنیة واقع است . بنای دارالخطابة به اواخر قرن نهم ق/پانزدهم م . باز می‌گردد .

شایان ذکر است که این تعداد مدرسه و گوشه و تکیه و رباط و خانقاهکه تاریخ بنای آنها به صده‌های هفتم و هشتم و نهم هجری باز می‌گردد ، آشکارا بر این معنی دلالت دارد که بیت‌المقدس در آن روزگار و قبل از آن ، گذشته از موقعیت ممتاز روحانی و قدسی ، مرکز بزرگ فرهنگ و تمدن اسلامی نیز بوده است . مسلمانان از سرتاسر جهان اسلام به قصد زیارت و تبرک جستن از اماکن مقدس این شهر به آنجا می‌شتافتند . و نیز در همان روزگار به انگیزه‌ی فراگیری دانش به آن دیار می‌رفتند . بنیان گذاران این بناها به وقف املاک و مستغلات اهتمام داشتند تا درآمد‌های آن برای این مؤسسات و آموزشگاه‌ها که متضمن استقرار و بقای آنها بوده ، صرف شود ، و اسباب اقامت و زندگی دانشجویان و عابدان و زاهدانیکه از سرزمن‌های دور به آنجا می‌رفتند آماده گردد . مجیرالدین حنبلی در کتاب " الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل " نام تعداد زیادی از دانشمندان بزرگ را که به کار تدریس علوم دینی و فقه و ادبیات عرب در مدارس و آموزشگاه‌های بیت‌المقدس مشغول بودند ، علاوه بر دانشمندان بزرگی که از آغاز در خود مسجد الاقصی به تدریس اشتغال داشتند ، ذکر کرده است .

د _ آثار دوره‌ی عثمانیان ( 923 _ 1336ق/1517 _ 1918م ) :

مهم ترین و بارزترین اثر تاریخی دوره‌ی عثمانی ، حصار شهر قدیم بیت‌المقدس است که سلطان سلیمان پسر سلیمان سلیم آن را تجدید بنا کرد . این حصار در وسیع ترین قسمت خود به ویژه در بخشهای مهم شمال و جنوب ، بر خط حصار شهر ایلیا کاپتیولینا ( شهر بیت‌المقدس ) که آدریان امپراطور روم به سال 1315م پس از دومین ویرانی ، آن را تجدید بنا کرد و همان نام را بر آن نهاد می‌گذرد . سلیمان همچنین برج لک لک واقع بر گوشه‌ی شمال شرقی حصار شهر ، مقابل موزه‌ی آثار تاریخ فلسطین ، و برج کبریت نزدیک باب المغاربه ، و برجهای دیگری بر حصار شهر ، با فواصلی بر حسب محیط اراضی اطراف حصار ، و دروازه‌های کنونی شهر که بر حصار باز می‌شود . به نام‌های باب العمود ( باب دمشق ) باب الساهرة ، باب سنتی مریم ، باب الخلیل ( باب یافا ) ، باب النبی داود ، و باب المغاربة را بنا کرد . ( نک : بیت‌المقدس ، دروازه‌های باستانی )

در روزگار سلطان سلیمان ، تعدادی سقاخانه در راه‌های اصلی منتهای به مسجد الاقصی ، نزدیک درهای وروردی آن بناشد : سقاخانه‌ای در گذرگاه الواد نزدیک بازار پنبه فروشان ، که یکی از راههای اصلی است که به محوطه‌ی حرم می‌رود ، و سقاخانه‌ای که در کنار باب السلسله که مدخل اصلی محوطه‌ی حرم است ، و سقاخانه‌ای نزدیک باب الناظر که بر حرم باز می‌شود ، و سقاخانه‌ای نزدیک مدخل شرقی شهر که به سقاخانه‌ی سنتی مریم ، نزدیک مدخل معروف به باب الاسباط - واقع در گوشه‌ی شمال شرقی محوطه‌ی حرم - موسوم است ، و سقاخانه‌ای نزدیک مدخل حرم معروف به باب شرف الانبیاء ( باب ملک فصیل ) ، و سقاخانه‌ی برکه‌ی سلطان در بخش جنوبی آن قرار دارد . این برکه خارج از شهر کهن بیت‌المقدس ، به فاصله‌ی تقریبی 150 متر به سمت جنوب باب الخلیل واقع است .

در روزگار او نقش و نگارها و ظریف کاری دیوارهای بالای قبةالصخرة ، با کاشی‌هایی که امروز بر جای است تعویض شد . سبب این تعویض ، آسیبها و ویرانیهای ناشی از عوامل طبیعی بوده به نحوی که جایگزینی آنها با کاشی ، برای جلوگیری از نفوذ رطوبت به داخل دیوارها امری ضروری بوده است .

آثار دیگر دوره‌ی عثمانی :

1 - مسجد قیمری :

در غرب و نزدیک باب الحدید واقع است . تاریخ بنای این مدرسه به قرن دهم هجری/شانزدهم میلادی باز می‌گردد .

2 - گنبد ارواح :

درشمال صحن قبة الصخره واقع است . این بنا نیز از آثار قرن دهم هجری/شانزدهم میلادی است .

3 - گنبد خضر :

نزدیک پلکانی که از گوشه‌ی شمال غربی قبةالصخره به صحن آن می‌رود واقع است . از آثار قرن دهم هجری/شانزدهم میلادی .

4 - حمام سلطان :

در گوشه‌ی محل برخورد گذرگاه باب الاسباط و گذرگاه الواد واقع است . از آثار قرن دهم هجری/شانزدهم میلادی .

5 - مرقد داوود پیامبر :

درحدود 150 متری جنوب دروازه‌ی داوود پیامبر واقع است . تاریخ بنای آن به سال 930ق/1524 باز می‌گردد .

6 - گلدسته‌ی قلعة :

کنار باب الخلیل در بخش جنوب غربی قلعه واقع است . تاریخ بنای آن سال 938ق/1531م . است .

7 - محراب قبةالنبی :

میان قبة الصخره و قبة المعراج واقع است . این بنا را محمد بک یکی از والیان بیت‌المقدس به سال 945ق/1538م . بنیاد نهاد .

8 - رباط بیرم :

در جنوب گذرگاه عقبةالتکیة در محل برخورد آن با گذرگاه الواد واقع است . این رباط را بیرم شاویش بن مصطفی به سال 947ق/1540م ساخته است .

9 - مدرسه‌ی رصاصیة :

در شمال گذرگاه عقبةالتکیة در محل تلاقی آن با گذرگاه الواد واقع است . این مدرسه را نیز بیرم شاویش بن مصطفی به سال 947ق/1540م ساخته است .

10 - تکیه‌ی خاصگی سلطان :

در جنوب گذرگاه عقبةالتکیة و در شرق دارالکبری ، که آن را " الست طنسق المظفریة " به عنوان محل سکونت ایجاد کرد واقع است و امروزه به دارالایتام الاسلامیة معروف می‌باشد . تکیه‌ی مزبور را خاصگی سلطان همسر سلطان سلیمان ساخت و املاکی بر آن وقف کرد . امروز نیز در آنجا به مستمندان به طور رایگان غذا داده می‌شود .

11 - حجره‌ی محمد آغا :

کنار پلکان شمال شرقی که به صحن قبةالصخره می‌پیوندد واقع است . این بنا را محمد آغا در سال 996ق/1585م ساخته است .

12 - جامع مولویة :

داخل حصار شهر به فاصله‌ی تقریبی 150 متر از جنوب غربی باب العمود واقع است . جامع مزبور در سال 995ق/1586م ساخته شده است .

13 - گوشه‌ی افغانیة ( نقشبندیه ) :

به فاصله‌ی تقریبی 100 متر از غرب باب الغوانمه واقع است . گوشه‌ی مزبور در سال 1040ق/1630 بنا شد ، و به هنگام اشغال بیت‌المقدس توسط انگلستان ، بخشی از آن به دادگاه شرعی و دفاتر آن الحاق شد .

14 - محراب علی پاشا :

داخل محوطه‌ی نزدکی باب القاطنین واقع است . محراب مزبور در سال 1047ق/1637م ساخته شده است .

15 - گنبد یوسف :

بر سطح صحن قبة الصخره به سوی غرب منبر برهان الدین واقع است . این گنبد را علی آغا در سال 1092ق/1681م بنا کرد .

16 - گنبد یوسف آغا :

داخل محوطه‌ی حرم میان مسجدالاقصی و موزه واقع است . این قبه را علی آغا در سال 1092ق/1681 بنیاد نهاد .

مآخذ :

1. ابن کثیر : البدایة و النهایة فی التاریخ ، قاهره ، 1358ق .
2. ابوشامه : الزهار الروضتین فی اخبار الدولتین ، قاهره ، 1287 ، ق .
3. عمری ، ابن فضل الله : مسالک الابصار فی ممالک الامصار ، قاهره ، 1924م
4. مقریزی : السلوک لمعرفة دول الملوک ، قاهره ، 1934 _ 1393م .
5. Max van berchem : La Jerusalem Mosulmane, Lausanne 1978.