کتابخانه های فلسطین

ورود صلاح الدین ایوبی به بیت المقدس در سال 583 ه ( 1187 م ) سرآغاز خوبی برای حیاتی علمی است که سرزمین شامات ، به خصوص فلسطین را فرا گرفته است . مسائل جنگ و اهداف سیاسی او با همه فراوانیش وی را از پرداختن به علم ، توجه به علما و بازسازی آنچه مغول و تاتار و صلیبی ها به ویرانی کشانده بودند بازنداشت . این ویرانی ها همه کتابخانه های به آتش کشیده شده ، مدارس ، دانشگاهها و مکتب خانه های ویران و سایر بناهایی را که چهره درخشان تمدن اسلامی را به نمایش می گذارد شامل می گردید .

روزگار صلاح الدین در فلسطین با دو کار بزرگ یعنی ایجاد مدارس و احداث یک کتابخانه بزرگ با کتب فراوان علمی و دینی در کنار مسجدالاقصی آغاز گردید . او همچنین بنایی را که سازمان نظامی مسیحیان به نام " اسبتاریه " ساخته بودند به مدرسه بزرگی ( مدرسة الصلاحیة ) تبدیل نمود که فقه شافعی در آن تدریس می شد . عماد اصفهانی در این باره می گوید : " سلطان ( صلاح الدین ایوبی ) با جمعی از دانشمندان و اهل تقوی درباره مدرسه ای برای فقهای شافعی و خانقاهی برای علمای صوفیه مشورت نمود سپس کنیسه معروف به " صندحنه " در نزدیکی " باب الاسباط " به مدرسه و محل پتریک تمشین به خانقاه، اختصاص یافت و موقوفاتی نیز برای آنها تعیین شد .

مجیرالدین علیمی ضمن اشاره به اشتیاق فراوان صلاح الدین به تقویت این مدارس با کتابخانه می گوید : صلاح الدین دستور داد تا بنایی را که صلیبی ها در " صخره " ساخته بودند ، خراب کنند و پس از بازسازی آن ، امامی با قرائتی نیکو را برای آنجا منصوب نمود . وی همچنین خانه و زمینی را وقف آن نموده و قرآنهایی را به صورت کامل به

آنجا و محراب مسجدالاقصی فرستاد .

پس از صلاح الدین ، سایر ایوبیان نیز روش نیکوی او ، در تأسیس مدارس علمی ، تعیین مدرسینی برای آنها و تقویت این مدارس با کتابهای خطی را دنبال نمودند . سلطان عیسی بن احمدبن ایوب بنای مدرسه " ناصریه " یا " غزالیه " را تجدید و آن را به صورت گوشه ای ( محلی ) برای قرائت قرآن و تدریس نحو درآورد .

وی کتابهایی را نیز وقف آنجا نمود . از جمله آنها کتاب " اصلاح المنطق " ابن سکیت به خط ابن خشاب امام نحوی بوده است . علیمی می گوید که وی به جزوی از این کتاب دست یافته است که بر پشت آن مهر وقف به تاریخ نهم ذی حجه سال 610 ه ( 1214 م ) به چشم می خورد .

کتابخانه های عمومی و خصوصی بسیاری در فلسطین وجود دارد که مشهورترین آنها کتابخانه عمومی مسجدالأقصی در شهر بیت المقدس است . از فهرستهای این کتابخانه چنین برمی آید که حدود هزار کتاب دینی خطی ، مانند قرآن و " کتابهایی " که بیشتر در دو دوره ممالیک و عثمانی نوشته شده اند ، در آن نگهداری می شود .

در این کتابخانه کتابهای بسیار دیگری نیز در ادبیات ، فقه مذاهب اربعه ، تفسیر و حدیث وجود دارد که شاید نفیس ترین و گرانبهاترین آنها که فهرست نویسان نیز بدان اشاره نموده اند ، کتاب خطی " نشق الازهار فی عجایب الاقطار " نوشته ابن ایاس مورخ مصری ( 930 - 852 ه ) ، نسخه خطی " تلخیص المتشابه فی الرسم و حمایة ما اشکل منه عن بوادر التصحیف والوهم " از ابوبکر خطیب ، علی بن ثابت بغدادی ( م . 464 ه/1072 م ) ، نسخه خطی " طبقات الشافعیه " اثر تقی الدین ابن قاضی شبهة دمشقی ( م 851 ه/1448 م ) و نسخه خطی " کتاب الاقالیم " از اصطخری ( م 340 ه/952 م ) باشد . گفته می شود تاریخ کتابت این نسخه به اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم می رسد .

در این کتابخانه همچنین حدود ده هزار کتاب که بیشتر آنها چاپی است ، نگهداری می شود . کتابخانه های خصوصی بسیاری نیز در فلسطین وجود دارد که مهمترین آنها عبارتند از :

1. کتابخانه آل ابی لطف در بیت المقدس .
2. کتابخانه آل بدیری در بیت المقدس . خاندان بدیری ، خاندانی اصیل می باشند که کتابخانه هایی با کتب خطی بسیار داشته اند که پس از تقسیم تقریبا از بین رفته اند . قسمتی از نسخ خطی این خاندان به شیخ محمد بدیری رسیده است که وی آنها را در یکی از صحن های مسجدالاقصی گذارده است .
3. کتابخانه آل ترجمان در بیت المقدس .
4. کتابخانه آل جوهری در نابلس
5. کتابخانه آل حسینی در بیت المقدس .
6. کتابخانه آل خالدی در بیت المقدس
7. کتابخانه آل خلیلی در بیت المقدس . این کتابخانه را مفتی شافعیان شیخ محمدبن محمد خلیلی ( م 1147 ه/3417 م ) وقف نموده است . گفته می شود او اولین کسی است که فکر ایجاد یک کتابخانه عمومی در بیت المقدس به منظور وقف کتابهایش در آنجا را تحقق بخشید . کتب یاد شده در مدرسه بلدیه که نایب السلطان امیرسیف الدین منلکی احمدی ( م 782 ه/1381 م ) آن را بنا نموده بود ، نگهداری می شده است .
8. کتابخانه آل داودی در بیت المقدس .
9. کتابخانه آل صوفان در نابلس . نسخه نفیس و خطی " مناقب الامام احمدبن حنبل " از تألیفات حافظ بن جوزی مورخ 599 ه در این کتابخانه وجود دارد .
10. کتابخانه عبدالله مخلص ( 1947 - 1878 م ) در بیت المقدس ، محله شیخ جراح که دربرگیرنده نسخ نفیس و خطی بسیاری می باشد و چنین به نطر می رسد که این کتابخانه بعد از حوادث سال 1948 به داخل برخی خانه ها در نزدیکی دیوار شهر برده شده است . همچنین شایع است که صهیونیستها آن را در خلال جنگهای 1948 به غارت برده اند .
11. کتابخانه آل قطنیه در بیت المقدس در نزدیکی باب العمود . آل قطینه خاندانی حنبلی مذهبند که گفته می شود تنها حنبلی های بیت المقدس بوده اند . نسخه های نفیس و خطی بسیاری در ریاضیات ، هیأت و فلک در آن وجود داشته که چیزی از آنها باقی نمانده است .
12. کتابخانه محمد اسعاف نشاشیبی در بیت المقدس .
13. کتابخانه محمود لحام در سلوان ( شرق بیت المقدس ) . که در آن چهار هزار کتاب وجود داشته است .
14. کتابخانه آل فخری که قاضی فخرالدین ابوعبدالله محمدبن فضل [ناظر] لشکریان مسلمان ( م 723 ه/1332 م ) آن را وقف نموده است . این کتابخانه قسمتی از خانقاه فخریه در مجاورت مسجد " مغاربه " را تشکیل می داد ، گفته می شود حاوی ده هزار کتاب بوده که افراد این خاندان آن را تقسیم نموده اند و لذا کتب موجود در آن پراکنده شده است .
15. کتابخانه آل موقت در بیت المقدس .
16. کتابخانه مفتی در غزه .
17. کتابخانه اسلامیه در یافا .
18. کتابخانه ابون ، ب ، وت در یافا .
19. کتابخانه جامع جزار در عکا .
20. کتابخانه دانشگاه بیرزیت .

در بیت المقدس و سایر شهرهای فلسطین نیز کتابخانه های مسیحی - - عربی و غیر از آن وجود داشته که بیشتر آنها وابسته به گروههای مذهبی و هیأتهای باستانشاسی و تبشیری ( تبلیغی ) فرانسه و انگلیس و آمریکا بوده اند . کتابخانه های ذکر شده زیر از آن جمله اند :

1. کتابخانه [دیرالکرملیین] در شرق حیفا که اسناد قدیمی مرتبط به " دیر " در آن وجود داشته است .
2. کتابخانه قبر مقدس .
3. کتابخانه دیرالروم که در آن 2733 نسخه کتاببه زبان یونانی و سایر زبانها وجود داشته و نسخی به خط یونانی مورخ قرن دهم میلاد از جمله آنها بوده است .
4. کتابخانه دیر دومینیکن .
5. کتابخانه آبأالبیض .
6. کتابخانه دیر فرانسیکن .
7. کتابخانه دیرالأرض .
8. کتابخانه آثار آمریکا .
9. کتابخانه آثار انگلیس .
10. کتابخانه مجمع علمی باستانشناسی پروتستان .
11. کتابخانه دانشگاه عبری .

اما کتابخانه خالدیه در بیت المقدس مهمترین و غنی ترین کتابخانه های فلسطین شمرده می شود . این کتابخانه در گذشته مدرسه ای بوده است که مالکیت آن به بانو خدیجه خالدی دختر قاضی موسی افندی خالدی قاضی نظامی برالاناضول رسید . وی فرزندش حاج راغب خالدی رئیس محکمه شرعی در یافا را به وقف آن و انتقال کتب خاندان خالدی بدانجا ، وصیت نمود .

حاج راغب در 8131 ه ( 1900 م ) با مشورت و کمک شیخ طاهر جزائری بنیانگذار کتابخانه " ظاهریه " در دمشق و شیخ ابوالخیر محمدبن حبال دمشقی که فهرستهای مربوط را تهیه نمودند ، به وصیت مادرش عمل نمود . در " برنامه عمومی کتابخانه خالدی " توضیح شرایطی که منجر به تأسیس این کتابخانه و عمومی نمودن آن گردیده ، آمده است .

در آنجا چنین می خوانیم : " خداوند جناب فاضل راغب افندی خالدی را با کمک برخی از برجستگان این خاندان یعنی یاسین افندی خالدی و موسی شفیق افندی خالدی به ساختن سالنی بزرگ بر کنار جاده باب السلسه موفق نمود . که در آن تعداد قابل توجهی از کتب باقیمانده از پدران و اجدادشان را نهاده و برخی از کتب موجود خودشان را نیز بدان افزوده اند . آنها این سالن را به عنوان یک کتابخانه و دارالعلم عمومی برای استفاده همه علاقمندان از هر طبقه اختصاص داده و به منظور حفظ منافع عمومی شرط نموده اند که کتابی از آن خارج نشود . این کتابخانه بر روی همه جویندگان علم از صبح تا شب گشوده بوده و کتابدار امینی نیز برای آن تعیین نموده اند .

این کتابخانه حاوی ده هزار کتاب بوده که دو سوم آن خطی و یک سوم کتب چاپی نادر و نفیس قدیمی در علوم مختلف عربی و اسلامی است . بعدها ، کتابخانه های شیخ یوسف ضیاء پاشا خالدی ، محمد روحی خالدی و شیخ احمد بدوی خالدی بدان ضمیمه گشته و برخی کتب نفیس آن هدایای مستشرقین به این کتابخانه است . از مطالعه فهرست کتابخانه معلوم می گردد که کتبی که در تفسیر ، تجوید ، قرائت ، رسم الخط ، حدیث ، اصول ، فتاوی ، فقه حنفی ، فقه مذاهب اربعه ، فرائض ، توحید ، تصوف ، مواعظ و حکم ، نحو ، لغت ، ادبیات ، سیاست ، قوانین ، دیوانها ، مدایح پیامبر و سیره نبوی ، مناقب ، شرح حالها ، فلک ، پزشکی و روحانیات در این کتابخانه وجود دارد . همچنین مجموعه هایی ( کشکولهایی ) در علوم مختلف دینی و دنیوی نیز در آن به چشم می خورد .

عبدالله مخلص در سال 1336 ه ( 1917 م ) از کتابخانه بازدید و مقاله ای درباره آن در مجله مجمع علمی عربی در دمشق ، منتشر نمود . در این مقاله آمده است

مهمترین نسخ خطی و کمیاب که به چاپ رسیده اند عبارتند از :

1. " المدهش " اثر حافظ ابوالفرج بن جوزی م 597 ه ( 1200 م )
2. " الشعور بالعور " از خلیل بن ابیک صفدی - م 764 ه ( 1362 م ) . این نسخه حدودا هشتاد سال پس از وفات مؤف نگاشته شده است .
3. " الطبقات السنیه فی تراجم الحنفیه " اثر تقی الدین بن عبدالقادر غزی تمیمی داری م 1010 ه ( 1601 م )
4. " مختصر حیاة الحیوان " از جلال الدین سیوطی م 911 ه ( 1505 م ) . این کتاب تلخیص حیات الحیوان الکبری دمیری است .
5. " اختصار السیره النبویه " اثر شیخ محیی الدین بن عربی م 638 ه ( 1240 م )
6. " مجموع الشیخ السبکی " از تقی الدین سبکی م 756 ه ( 1355 م ) . این نسخه به خط مؤف و بدون نقطه گذاری است .
7. " اتحاف الاخصا فی فضائل المسجدالأقصی " از شیخ کمال الدین محمد ابوشرف شافعی م 906 ه ( 1500 م ) . او این کتاب را در زمان اقامتش در بیت المقدس در سال 875 ه ( 1470 م ) به رشته تحریر درآورده است .
8. " حسن الاستقصا لماصح و ثبت فی المسجدالأقصی " اثر احمدبن تافلانی بوده که آن را در1100 ه ( 1699 م ) تألیف و به حاج صنع الله خالدی اهدا نموده است .
9. " قهوة الانشاء " اثر ابن حجة نحوی م 837 ه ( 433 م ) . این کتاب مجموعه رسائل وی است .
10. " شاناق فی السموم و التریاق " از شاناق هندی . منکه هندی آن را از زبان هندی به فارسی و عباس بن سعید جوهری آن را به عربی و برای مأمون خلیفه عباسی برگرداند . این کتاب درباره شناخت انواع سم و پادزهر هر یک نگاشته شده و یک نسخه سلطنتی است [النسخة الملوکیه]
11. " تأویل مشکل الحدیث و الرد علی الملحده و المعطله و اهل الاهوأ المبتدعة " نگارش ابوبکر محمدبن حسن بن فورک م 604 ه ( 1208 م ) .
12. " دمیة القصر و عصرة اهل العصر " اثر ابوالحسن علی باخرزی م 467 ه ( 1074 م ) . تاریخ این نسخه سال 1166 ه ( 1752 م ) و در ذیل " تیسمه الدهر " ثعالبی می باشد .

آنچه گذشت توضیحی مختصر درباره کتابخانه های فلسطین و به خصوص بیت المقدس است که متأسفانه سرانجام این کتابخانه ها بعد از جنگ 1948 و اشغال فلسطین توسط صهیونیستها ، سرانجامی اندوهبار و تلخ همچون سرانجام سایر مظاهر تمدن در فلسطین بوده است .

مآخذ :

1. برنامه کتابخانه خالدی ، قدس 1900 .
2. مخلص ، عبدالله : نقائس الخزانة الخالدیة فی القدس الشریف ، مجله المجمع العلمی العربی - دمشق ، م 4 ، 1924 .
3. نجد ، صلاح الدین : المخطوطات العربیة فی فلسطین ، بیروت 1982 .
4. طلس ، أسعد : دورکقب فلسطین و نقائس مخطوطاتها ، مجله المجمع العلمی العربی ، دمشق ، م 20 ، 1945 - م 21 ، 1946 .
5. حنبلی ، مجیرالدین : الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل ، عمان 1973 .
6. ابوشامة : ازهار الروضتین فی اخبار الدولتین النوریه و الصلاحیه ، قاهره 1956 .
7. نعیمی ، عبدالقادر : الدراس فی تاریخ المدارس ، دمشق 1948 .
8. اصفهانی ، عماد : الفتح القسی فی الفتح القدسی ، قاهره 1965 .