طبریه ( دریاچه - )

دریاچه طبریه بخشی از رود اردن می باشد . بعد از بنای شهر طبریه در ساحل غربی آن به این اسم نامگذاری شد . وجه تسمیه شهر نام امپراطور روم " تایبروس " بود . به دلیل قرار گرفتن این دریاچه دریای در سمت شرقی اقلیم الجلیل به آن الجلیل نیز اطلاق می شود .

در قدیم به اسم های مختلفی نامیده می شد و همچون دریای کیناریت منسوب به شهر کیناریت که در زمان قدیم در ساحل آن قرار داشت و دریاچه جنیساریت به دلیل نزدیکی آن به سرزمین جنیسار که شهرتش به خاطر باغهای شاهانه اطراف قصر حاکم رومی هیرود در اطراف دریاچه بود . در زمان بلاینی به نام دریاچه ترشیحه - - منسوب به شهری که در سمت جنوبی دریاچه - - نامیده می شود .

الف - پیدایش دریاچه :

تشکیل دریاچه با تشکیل دریاچه های صحرای اردن در دوره پلایستوسن اول در ارتباط است و به مجموعه های دریاچه های دشت اردن در خلال دوره مطیر متصل شده آنجایی که به دریاچه اردن قدیم شناخته شده و از دریاچه طبریه فعلی در شمال تا 30 کیلومتر یعنی جنوب بحرمیت فعلی را دربر می گیرد . مساحت این دریاچه که به واسطه روسوبگذاری هایش به اللسان ( زبان ) نیز شهرت دارد بالغ بر 100/3 کیلومتر است .

در دوره پلایستوسن نهایی دریاچه شروع به تبخیر شدن نمود و سطح آب بعد از آنکه شرایط خشکی حاکم شد ، کاهش یافت و از بین رفت . طول خشکی آن حدود 030/4 میلیون مترمکعب در سال به طور متوسط بود ، بر این اساس که میانگین تبخیر سالانه در آن به 130 سم می رسید .

دریاچه طبریه از بقایای دریاچه اللسان ( زبان ) به حساب می آید . جایگاه آن از یک گودی شکسته ، خم رود بازالتی از طغیان آتشفشان موجود در صحرای اردن بین دریاچه طبریه و حولة تشکیل یافته است . این گودی کناره ای را که از رسوبهای طمیینه در دلتای نهر یرموک در جنوب پدیدار شده در خود احاطه کرده است .

علاوه بر آن دو کناره جلیل و جولان نیز هستند که بر دریاچه طبریه از سوی غرب و شرق نمایانند . این موقعیت دریاچه عامل مهمی است در محافظت از آبهای دریاچه زبان و نیز تجمع آبهایی که به سوی آن سرازیرند . وجود شکست خفیف و ممتد در دشت دریاچه طبریه به موازات ساحل غربی باعث عریض شدن این دشت و سرزمین هموار شده و در نتیجه حوضی را تشکیل می دهد که آبها در آنجا جمع می گردند .

خم رود بازالتی مذکور عبارت از خطی است که حد فاصل آبهای دریاچه طبریه و دریاچه حوله واقع شده است . به طوری که حوض طبریه مستقل از حوض حوله بوده است . اعتقاد بر این است که آبراه یرموک مصب حوض طبریه بوده است و اینکه دلتای آن ، دشت مرتفع جنوب دریاچه طبریه را تشکیل داده است . از شرق به سوی غرب دارای سراشیبی تدریجی است .

هنگامی که دریاچه طبریه در معرض هبوط قرار

می گیرد با حرکات صفحه تکتونی روی خط شکست که موازی با ساحل غربی دریاچه است رود شمالی دریاچه حالت اضطراری پیدا می کند به طوری که جوانان را به سوی حفر و عمیق کردن مجرای آن می کشاند .

تلاش سختی لازم بود تا مجرایی صاف و باریک در خم رودخانه تشکیل گردد . تااینکه در انجام مهار آب ، اتصال آن به رود جنوبی دریاچه حولة امکانپذیر گردد . با این وجود حرکات تکتونی و عملیات کندن و تراشیدن که به آماده سازی بستر رود اردن به سوی دریاچه طبریه کمک کرد در اواخر عصر پلاستوسین و اوایل عصر هولوسین موفق بوده است .

بالا آمدن سطح آب و امواج دائمی ، غوطه ور شدن آن و نیز برخورد جریان آب با فشار به ساحل جنوبی که جزء غربی آن متمایل به جنوب گشته موجب شده دریاچه تقریبا شکل یک گلابی و یا شبیه به یک مستطیل پیدا کند . این ساحل جنوبی دریاچه هنوز هم به طرف جنوب پیشروی می کند زیرا بیشتر کناره های دشت واقع شده در جنوب دریاچه از رسوباتی تشکیل شده که کندن آن و انتقال دادنش به آسانی صورت می گیرد .

پوشانده شدن بعضی از برآمدگی های دور از ساحل همچون آثار باقی مانده از کنعانیان دلالت بر پیشروی ساحل جنوبی دریاچه طبریه به سوی جنوب دارد . مشاهده بعضی از آثار شهر کنعانی و ستونهای آن امکانپذیر است و بعضی دیگر نیز از آب پوشانده شده است .

همچنین درختان موز که دور از دریاچه کشت می شد و بعضی از گیاهان دارویی ( ضد تب ) که دور از ساحل جنوبی کشت شده بود . میانگین امتداد ساحل جنوبی دریاچه طبریه در اثر امواج آب به 30 الی 40 سانتیمتر در سال می رسد . به این معنی که طول دریاچه را طی سه ربع قرن حاضر حدود 5/16 متر اضافه کرده است . براین اساس عمر دریاچه حدود 000/20 سال است . فرض شده است که خطوط اصلی ساحل جنوبی دو کیلومتر بالاتر از خط کنونی به طرف شمال است .

ب - جغرافیای دریاچه :

جغرافیای دریاچه دارای شکل بیضی است و از نظم خاصی برخوردار نیست و تقریبا شبیه یک گلابی است . مساحت آن بیش از 165 کیلومتر و بیشترین طول آن 23

کیلومتر و بیشترین عرض آن 14 کیلومتر است . سطح آب دریاچه جدای از سطح دریای مدیترانه از 209 تا 214متر برحسب فصول و مقدار باران سالانه در نوسان است .

عمیق ترین نقطه دریاچه حدود 254متر می باشد که نزدیک به وسط دریاچه و در جزء شمالی شرقی آن است . شرایط آب و هوایی دشت پهناور در منطقه دریاچه طبریه از ویژگی خاصی برخوردار است . آب و هوای آن متأثر است از عامل زمین شناسانه ، عامل نزدیک به دریای مدیترانه است . بنابراین مسافت بین این دو کمتر از 50 کیلومتر است .

درجه حرارت در طی سال به دلیل پایین تر بودن از سطح دریا بالا است و نسیمهای وارده بر آن بدون رطوبت لطیف و آن نسبتا گرم است که سبب آن وزش هوای فشرده ای است که از کناره های طبیعی غرب در صحرای اردن می رسد . میانگین درجه حرارت در مردادماه 31 و در دی ماه 14 است لذا کشت محصولات گرمسیری همچون موز و گیاهان تلخ و ذره و سبزیجات بیشتر می باشد .

منطقه در معرض بادهای غربی و جنوبی قرار دارد هر چند همراه با باران است . دریاچه طبریه خود موجب نسیم دریاچه ای در محل می شود و در معرض وزشهای منقطع بادهای شدیدی است که به شکل نسیم دریایی از دریای مدیترانه می وزد و از کناره های طبیعی صحرای اردن وارد منطقه شده و بعد از ورود ، تبدیل به بادهای گرم و خشک می شود .

سرعت این بادها بین 30 تا 50 کیلومتر در نوسان است و به شکل گردبادی به صورت عمودی درمی آید که به دور خودش در گردش است در حالی که به طرف دریاچه در حرکت می باشد و سبب طغیان آبهای دریاچه و حرکت امواج می شود . وزش این بادها و همین طور سکون آن چند دقیقه دوام می آورد .

این حالت تا شب ادامه می یابد تا وقتی که کاملاً خاموش شود . زمان آن حدود ساعت 11 شب است . بادهای تند و شدید دریاچه طبریه از قدیم نزد ساکنین منطقه معروف بوده است . زیرا برای قایقهای کوچک صید خطرساز بوده است . به خاطر همین است که صیادان از صید در قسمتهای غربی دریاچه اجتناب ورزیده اند زیرا این قسمتها در معرض جریان این بادها است . همچنین از صید ماهی در بعدازظهر تا شب اجتناب می کنند .

احیانا در فصل زمستان نیز بادهای بارانی به سوی دریاچه به حرکت درمی آیند که سبب بالا رفتن امواج دریاچه است . باران سالانه بر دریاچه و منطقه مجاور بین 350 تا 500 میلیمتر می باشد . مجموع روزهای بارانی از 50 روز در سال تجاوز نمی کند . در مواقع کوتاهی بارانها به شکل پر و درشت می بارند .

دریاچه نسبت رطوبت هوای منطقه را بالا می برد . بنابراین به طور نسبی میانگین رطوبت سالانه حدود 65 درصد است .

ریزش پی درپی رگبار باران تأثیر فراوانی در آب دریاچه دارد به طوری که میانگین سالانه اش به حدود 65 میلیون مترمکعب می رسد و همچنین تأثیر رود اردن در افزایش آب دریاچه که میانگین سالانه آن به 560 میلیون مترمکعب می رسد . مجراهای آبی دیگری نیز به دریاچه می ریزد که آب آن را تا 145 میلیون مترمکعب افزایش می دهند .

براین اساس میانگین آبهای سالانه وارده به دریاچه طبریه به بیش از 760 میلیون مترمکعب می رسد . میانگین سالانه مقدار آب تبخیر شده در دریاچه به 270 میلیون مترمکعب می رسد . خروج 490 میلیون مترمکعب در سال موازنه ای است برای آب دریاچه که از طریق رود اردن خارج می شود .

آبهای دریاچه به دلیل املاح موجود در رود اردن و مجاری دیگر و به سبب وجود چشمه های آبی نمک دار به شوری می گراید . تبخیر عاملی است در شوری آب دریاچه ، تا این حد که شوری رود اردن به طور متوسط به 350 جزء از هر میلیون می رسد . در حالی که قبل از ورود به دریاچه 20 جزء از هر میلیون بوده است . علی رغم اقدام صهیونیستها در تبدیل آبهای شور چشمه های واقع در داخل و خارج دریاچه که به سوی رود اردن جریان دارند ، دریاچه از 000/160 تن نمکی که به طرف آبها ریخته می شد رها می شود .

با وجود چنین عمل مضری نسبت به آبهای رود اردن ، آبهای دریاچه طبریه از شوری بیشتری برخوردار می شد ، برای اینکه اسرائیلی ها مقدار زیادی از آبها را که بیش از 400 میلیون مترمکعب در سال می شد از دریاچه به دشت ساحلی فلسطین و نقب می کشند و این مسأله تجمع املاح را در آب دریاچه افزایش می دهد . نسبت شوری آب

دریاچه برحسب فصلهای سال و مقدار بارانها و مقدار آب کشیده شده از دریاچه تغییر پیدا می کند . در فصل زمستان نسبت شوری پایین می آید در حالی که در فصل تابستان بالا می رود و در خشکسالی مقدار کلورین بین 250 و 400 میلی گرم در لیتر می باشد .

بر کناره ساحل غربی دریاچه رسوبهای ریزی پراکنده شده است و در آن دو چشمه وجود دارد که عبارتند از : چشمه زانی و چشمه عایشه که آبهای آن از لابه لای صخره های بازالتی به طرف ساحل جریان دارند .

در فاصله دو کیلومتری جنوب تپه حوم ساحل شمال غربی دریاچه دارای خلیج کوچکی است ، که به نام خلیج طابغه معروف است . اسرائیل تأسیسات مخصوصی را برای کشیدن آب از دریاچه به سوی آبهای رود اردن - - نقب ایجاد کرده است . این خلیج حدود یک کیلومتر به طرف جنوب امتداد یافته است . در خان منی پنج چشمه وجود دارد و آبهای آن گرم و شور است . در جنوب خان منیه در ابتدای دشت غویر چشمه تین قرار دارد .

دشت غویر به سوی جنوب خان منیه امتداد دارد و بین تپه های بازالتی در غرب و ساحل دریاچه در شرق محاصره شده است . در آن نهرهای عمود و ربضیه ( ربادیه ) و حمام جریان دارد که زمینهای کشاورزی را در این دشت حاصلخیز و پهناور سیراب می کند .

در مکان مجدالا برکنار ساحل دریاچه ، دشت غویر وسیع پایان می پذیرد و دشت طبریه باریک شروع می گردد به این صورت که ارتفاعات الجلیل به سوی دریاچه پیش آمده است . شهر طبریه در وسط و میانه دشت واقع است که این دشت به سوی جنوب تا نقطه خروج رود اردن از دریاچه استمرار دارد .

دشت طبریه علی رغم اینکه باریک است دشتی است حاصلخیز و مجموعه ای از نهرهای کوچک آن را از همدیگر جدا می کند و در آن چشمه های متعددی است . بعضی از آنها سرد و بعضی دیگر آب معدنی گرم است . ( نک : چشمه های آب ) فقط در مجدالابین دشت کویر و طبریه فاصله نیست اما بین جزء شمالی ساحل به طرف شمال شرق و جزء جنوبی به طرف جنوب شرقی فاصله ایجاد می شود .

اما ساحل شرقی دریاچه از دشت ساحلی باریک که بین ارتفاعات جولان و دریاچه محصور شده تشکیل یافته

است . این دشت را مجموعه ای از نهرهای کوچکی که دارای سرازیری و شیب شدیدی است از همدیگر جدا می کند . جزء شمال شرقی دریاچه ، دشت بطیحه را در خود جای داده است که طول آن بیش از چهار کیلومتر و عرض آن حدود سه کیلومتر می باشد و دارای خاکهای شبیه خاکهای دشت غویر است و آن خاکی است سنگین و غنی با ماده چسبندگی که از سنگهای کلسی ، حواری و بازالتی گرفته شده است .

مهمترین دره هایی که از بلندی جولان در دشت بطیحه و به سوی دریاچه سرازیر گشته اند ، دره الدوره و الدالیه می باشند . اما دره ماهی ( السمک ) از جولان سرازیر و در ساحل شرقی دریاچه امتداد یافته است .

ج - اهمیت دریاچه :

دریاچه طبریه یک منبع طبیعی مهم برای فلسطین محسوب می شود . دریاچه یک مخزن و آب انبار طبیعی برای آبهای حوزه دریاچه است که مساحت آن بالغ بر 165 کیلومتر مربع می باشد . این دریاچه یک منبع مهم برای ماهیگیری و محیط مناسبی برای جذب جهانگردان داخلی و خارجی و یک مرز طبیعی میان سوریه و فلسطین می باشد .

در سال 1926م شرکت برق روتنبرگ امتیاز استفاده از آبهای رود اردن ، دریاچه طبریه و رود یرموک را از بریتانیا که این منطقه را تحت قیمومیت داشت به منظور تولید برق به دست آورد و یک نیروگاه برق بر روی پل مجامع ساخت و از دریاچه طبریه به عنوان منبع آبی کار بهره جست و سدی را در محل خروج آب رود اردن از دریاچه بنا کرد تا ارتفاع آب بالا رود . علاوه بر این به روتنبرگ اجازه داده شد تا از طریق یک کانال انتقال که از مثلث یرموک می گذرد رود یرموک را به دریاچه وصل کند .

در بهار سال 1964 اسرائیل طرح رود اردن - - نقب را به پایان برد . طرحی که به موجب آن آبهای دریاچه طبریه از طریق کانالها و لوله هایی از راه الجلیل و دشت ساحلی به سوی صحرای نقب جریان می یابد . بدین گونه از آن زمان تبدیل به یک مخزن طبیعی برای جمع آوری آب و تنظیم جریان آن به سوی مخزن مصنوعی دیگر شد که به همین منظور در دره بطوف آماده شده است . سپس آبها از

آنجا به دشت ساحلی و نقب انتقال می یابد .

تخمین زده می شود که گنجایش دریاچه برای انبار آب در حدود سه هزار میلیون مترمکعب آب باشد و مقدار آبی که اسرائیل برای آبیاری نقب از دریاچه برمی دارد در حدود چهارصد میلیون مترمکعب در سال تخمین زده می شود . به علاوه دریاچه زمینهای کشاورزی در منطقه دشت بیسان در جنوب دریاچه را با آبی که از لوله ها می آید سیراب می سازد .

این دریاچه از قدیم الایام به کثرت و تنوع ماهی ها شهرت دارد . برخی از محققین مشاهده کرده اند که برخی از انواع ماهی هایی که در دریاچه وجود دارند از همان نوع ماهی هایی هستند که در رود نیل زیست می کنند .

تا قبل از سال 1948 بیشتر صیادان ماهی از سکنه عرب و به ویژه از اهالی شهر طبریه بودند . ولی پس از آن وضع تغییر کرد و امروزه صهیونیستها از دریاچه بهره می گیرند . اهمیت دریاچه تنها در منابع ماهی آن نیست بلکه به خاطر اهمیت سیاحتی دریاچه است که منبع درآمدی برای ساکنین منطقه است . جلوه های سیاحتی که دریاچه و منطقه اطراف آن را برای جهانگردان جالب می کند به فضل وضعیت جغرافیای طبیعی که در زیبایی طبیعی محیط جلوه گر می شود افزایش می یابد . زیرا دشتهای سرسبز ، دره های باریک میان کوهها و شیب و فرازهای کوهها بر سطح دریاچه مشرف است .

شهر طبریه به دلیل آب و هوای مطبوع تابستانی و نزدیک چشمه های آبگرم معدنی از محل های خوب برای گذراندن تابستان محسوب می شود . به دلیل همین چشمه ها ، هزاران سیاح و جهانگرد به منظور شفا یافتن از آب چشمه های معدنی گرم به سوی آن می شتابند . نیز در شهر آثار تاریخی مشتمل بر اماکن و چشم اندازهای قدیمی و تاریخی در حوالی ساحل دریاچه و به ویژه سواحل شمال غرب که در آنجا بعضی از اماکن مقدس و زیارتگاهها به چشم می خورد وجود دارد .

از زمینهای اطراف دریاچه برای کشاورزی بهره برداری می شود و همان طوری که کشاورزی در نقاط مسطح دره های مشرف بر دریاچه متمرکز شده است در دشتهای اطراف دریاچه هم کشاورزی انجام می شود . همچنین قطعه های زمین مزروعی بر روی ارتفاعات شیبدار کوهها که مشرف بر دریاچه است پراکنده است که خود

موجب تنوع و افزایش محصولات زراعی می شود .

محصولات زراعی اینجا متفاوت و شامل محصولات دیمی است که از باران آبیاری می شود تا محصولات آبی که از آب چشمه ها و رودها سیراب می شود .

تعدادی شهر و روستا و شهرکهای یهودی نشین سواحل دریاچه را در برگرفته اند که مهمترین آنها عبارتند از : شهر طبریه ، روستای سمخ و شهرک یهودی نشین دجانیا است . ساکنین این شهرها به کارهای گوناگون مانند کشاورزی ، ماهیگیری ، صنایع کوچک ، ( نک : صنایع ) تجارت و خدمات و غیره مشغولند .

بیشتر ساکنین عرب این منطقه آباد در نتیجه تسلط اسرائیل بر آنجا مهاجرت کرده اند . اما کرانه شرقی دریاچه از سال 1948 منطقه آتش بس میان سوریه و اسرائیل اعلام شد . این منطقه تعدادی روستای کشاورزی را در برمی گیرد که ساکنین آن مهاجرت کرده اند . ( نک : مناطق خلع سلاح شده )

مناطق آباد اطراف دریاچه به واسطه یک شبکه راهها به مناطق دیگر فلسطین ارتباط دارد . قرار بود که امتیاز خط آهن حجاز که از راه دره یرموک و دشت مرج ابن عامر درعا را به حیفا متصل می کرد واگذار شود ( که انجام نشد )

پس از آنکه مرزهای میان سوریه و فلسطین در معاهده مرزی سال 1922 بین فرانسه و بریتانیا مشخص شد اهمیت سیاسی دریاچه ظاهر گشت . هنگام ترسیم مرزهای فلسطین ، برای راضی نگه داشتن صهیونیسم جهانی که بر فرانسه و بریتانیا وارد می کردند قرار گرفت تا بعدها اسرائیل بتواند بر آن دریاچه مسلط گردد .

هنگامی که جانسون در دهه پنجاه طرح آمریکایی خود را برای استفاده از آبهای رود اردن و آبریزه های آن اعلام کرد تصمیم او مبنی بر این بود که دریاچه طبریه که اکنون پس از سال 1948 در اشغال اسرائیل بود یک منبع و مخزن طبیعی این آبها باشد تا با اجرای این طرح کشورهای عربی مجاور و منتفع از طرح از رحمت اسرائیل بهره مند شوند و بدین وسیله طرح ، مقدمه ای برای صلح اعراب و اسرائیل باشد .

مآخذ :

1. صالح ، حسن عبدالقادر : الاساس الجغرافی للنزاع العربی#الاسرائیلی حول میاه نهرالاردن ، مجله کلیه الاداب ، الجامعه الاردنیه ، 3 ، عدد 1 ، عمان 1972 .
2. Abel. F.M. : La Geographie de La palestine, paris 199
3. Ashbel. D. : Conditions of the winds on the western and southern shores of the sea of Galilee, Met. Mag. 1936.
4. Ben Arieh, Y. : The Shife of the outlet of the jordan at the Southern shore of Loke - Tiberies, Pales. Exp Quart, 1965.
5. Heller, R.M. : My Month in palestine, london 1929.
6. Neumann, J. : on The water Balance in Lake Tiberias 1935/36-1946/Isr. Exp jour. vol 3, 1953.
7. Robinson, E. and smith E. : Biblical Researches in Palestine, vol. 3.