چشمه‌های آب :

در فلسطین مجموعه‌ای از چشمه سارها که متجاوز از هزار حلقه می‌باشد وجود دارد که بعضی کوچک و کم اهمیت و بعضی بزرگ و با ارزش و با اهمیت است و مجرای آن بین 10ل/ثا تا بیش از 500ل/ثا متفاوت است . اگر چشمه‌های

کم‌اهمیت را نیز حساب کنیم این رقم از 1500 سرچشمه یا چشمه نیز بیشتر است . مهم‌ترین چشمه‌های فلسطین به طور اطلاق مجموعه چشمه‌های الدان در شمال درهٔ الحوله است و پس از آن چشمه‌سارهای طابقه در شمال غربی دریاچه‌ی طبریه و همچنین منابع ( سرمنشاء ) آب‌های رود فعامین در منطقه‌ی الکردانه و سپس مجموعه چشمه‌های چشمه‌سار الکابری و چشمه‌سار رأس‌العین که این سه چشمه اخیر از چشمه‌ههای دشت ساحلی و دست عکا می‌باشند . چشمه‌های بیسان و فشخه و عوجه از چشمه‌های غوریه هستند که آب‌های آنها به رود اردن و بحرالمیت می‌ریزد . حدود 134 چشمه در امتدئاد دشت حوله تا شمال دریاچه‌ی طبریه ، و حدود 181 چشمه در تپه‌ی الجلیل بالا و اطراف آن و در حدود 100 چشمه در منطقه‌ی الجلیل پائین و ناصره وجود دارد . اما در دشت عکا در غرب الجلیل 11 چشمه و در منطقه دشت ساحلی فلسطین و دامنه‌های کوه میانه فلسطین قریب 33 چشمه وجود دارد .

رقم چشمه‌ه‌ها در کوه‌ها بیشتر است و در ارتفاعات و منطقه‌ی نابلس حدود 53 چشمه و 227 چشمه در کوه‌های بیت‌المقدس - رام‌الله و کوه‌های الخلیل موجود است . در کوه کرمل تعداد چشمه‌ها به 150 می‌رسد ولی در منطقه‌ی جنین 6 چشمه و در منطقه‌ی الحمة 3 چشمه وجود دارد . در اطراف غربی بحرالمیت و سواحل آن نزدیک به 20 چشمه ، در صحرای عربه 22 چشمه و در نقب 10 چشمه وجود دارد . تمامی این ارقام مربوط به چشمه‌های مهم است که مجرای آن از 10ل/ثا بیشتر است . توزیع چشمه‌ها در فلسطین از عوامل زیر متأثر و در ارتباط با این عوامل است :

1. ساختمان صخره‌ها و پراکندگی و لایه لایه بودن آنها و بهتر از همه ، متخلخل بودن آنها که مقدار زیادی آب در لایه‌های پنهان متمرکز شده است . این ویژگی در کوه‌های الجلیل و کوه‌های میانه‌ی فلسطین و کوه کرمل که دارای صخره‌های کلیستی و کلیستی دولومیتی و متخلخل آب‌دار است وجود دارد و به این دلیل بیشترین نسبت چشمه‌های فلسطین در این منطقه پراکنده است . تنهاه این نیست بلکه بیشتر چشمه‌های منطقه‌ی غوریه یا دشت غربی در واقع از آب‌های زیرزمینی که از کوه‌های مذکور می‌آید تغذیه می‌شوند .
2. آب و هوای مرطوب و بارانی و کم‌تبخیر در فصل باران ، که این آب و هوا در کوه‌ها و ارتفاعات دارای باران‌های زیاد که در قسمت شمال در کوه‌های الجلیل بیشتر می‌شود وجود دارد . علاوه بر آن ، در فصل زمستان و فصل‌های انتقالی ( پائیز و بهار ) درجه‌ی حرارت پائین بوده و تبخیر اندک است . بنابراین جنوب فلسطین و نقب ، دو صحرای کم‌باران و با تبخیر بالا ، از نظر چشمه‌سارها فقیر است .
3. شکاف‌ها و دره‌های پرچین کوه‌ها ، اتصال چشمه‌ها با خطوط شکستگی‌ها و دره‌ها ، پدیده‌ای بسیار روشن در کوه‌های الجلیل است . به طوری که شبکه‌ی شکستگی‌ها انبوه است و دره‌ها عمیق و در جسم صخره‌هایی که آب را در خود پنهان کرده‌اند فرو رفته است . بنابراین چشمه‌ها در شکستگی‌ها و دره‌ها پراکنده‌اند . اما در کوه‌های میانه فلسطین بیشتر چشمه‌ها در درجه‌ی اول همراه دره‌ها هستند در مقابل ازدیاد نسبت چشمه‌های مرتبط با شکستگی‌ها در دامنه‌های کوه‌های فلسطین ، مشرف بر گودی‌های دره شکسته شده و ارتفاعات ، که از گودی حوله و طبریه و گودی رود اردن شروع می‌شود و تا بحرالمیت و دره عربه و دامنه‌های موازی دشت عکا و دشت ساحلی فلسطین ادامه دارد .

مهم‌ترین و پرآب‌ترین چشمه‌های فلسطین در کمربند دامنه و پایه‌های کوهستانی در نقاط دارای شکستگی‌های زمینی پیدا می‌شود ، همچنین در کمربند برخورد الجلیل غربی به دشت عکا چشمه‌ی مکابری و در کمربند برخورد کوه میانه‌ی فلسطین با دشت ساحلی چشمه رأس‌العین جریان دارد ، اما مهم‌ترین چشمه‌سارها در شرق در امتداد نوار خطوط شکستگی گودی‌هاست که در این دو منطقه بر اتصال تغذیه‌ی این چشمه‌ها با ارتفاعات کوهستانی تأکید دارد چون در این ارتفاعات بزرگ باران زیادی می‌بارد و قسمت عمده‌ی این آبها در سنگ‌های کلیستی متخلخل نفوذ می‌کند . همچنین تأکیدی است بر ارتباط بین پیدایش چشمه‌ها با فرو رفتگی‌ها و شکستگی‌ها به صورت طبقات و لایه‌های سنگی برآمده و فرو رفته به آب‌های درون زمین امکان جوشش به صورت چشمه‌های آب گوارا را می‌دهد .

اما چشمه‌هایی که آب متوسطی دارند یا کم‌آب هستند متصل به صخره‌های کم‌نفوذ می‌باشند و با لایه‌های سنگی نازک و با دره‌هایی که در کوه‌ها و ارتفاعات حفر شده و در خلال عمق پیدا کردن ، طبقات آبدار درون زمین را قطع کرده‌اند اتصال دارند . چشمه و چشمه‌سارهای فلسطین علی‌رغم توزیع نامناسب بین شمال و جنوب کشور ، اساس اصلی برای برپایی روستاها و اجتماعات انسانی و نیز برای تأمین آب آشامیدنی در درجه‌ی اول و جهت آبیاری در درجه‌ی ثانی مبنای اصلی بوده است . و بعضی از اینها مهم و فراوانند ، براساس آنها کشت‌هایی آبیاری می‌شوند . و آب‌های آنها از طریق زمین‌ها زراعتی و باغ‌ها به مناطق مسکونی که نیاز به آب آشامیدنی دارند منتقل می‌شود مثل آب‌های عروب که به بیت‌المقدس می‌رود . و آب‌های کابری که شهر عکا را تأمین می‌کند و آب‌های سرچشمه ( رأس‌العین ) که باغ‌ها و مزارع منطقه‌ی یافا - تل‌آویو و بیت‌المقدس را سیراب می‌کند . و منطقه‌ی رود عوجا ، که آب آن در سال 1955 به بیت‌المقدس و در لوله‌ای به طول 104 کیلومتر به نقب رسیده است .

طبیعی است که در اینجا چشمه‌های مهم‌ترین رود یعنی

رود اردن نام برده شود . زیرا آبهای بعضی از چشمه هایش از زمین فلسطینی ( یعنی از ) شمال دره‌ی حوله و دشتهای آن می‌جوشند . و در ابتدای ان چشمه دان هست که یکی از رودهای مهم ایجادکننده‌ی گذرگاههای بالایی رود اردن را تغذیه و آبرسانی می‌کند و اهمیتش از رودهای بانیاس یا حاصبانی یا بربغیث که از سوریه و لبنان می‌آیند کمتر نیست .

در کنار این چشمه ها ، چشمه‌های کم اهمیت تر فراوانی در بعضی از روستاها و دشتها و کوههای فلسطین دیده می‌شود که نقش شان از حد تأمین آب آشامیدنی ساکنان یک روستای کوچک یا آبرسانی ( و آبیاری ) بعضی از باغها و زمین‌های زراعتی روستا تجاوز نمی‌کند . این نوع چشمه‌ها فراوان و پراکنده اند و آبادی‌های کوچک پراکنده را شکل می‌دهند . و هرچه به طرف جنوب - در اطراف دریای میت ( بحرمیت ) و وادی عربه و در منطقه‌ی نقب - پیش می‌رویم از تعداد این چشمه‌ها کاسته می‌شود .

بیشتر آبهای چشمه‌های فلسطین شیرین و گوارا هستند ( البته ) با چشم پوشی از کثیف یا تمیز بودن . آب برخی از چشمه‌ها معدنی گرم یا داغ است ، دارای ترکیبات شیمیایی است که موجب می‌شود ( این چشمه ها ) ارزش دارویی بسیار خوبی پیدا کنند چنانچه در آبهای غارهای شمالی و در سواحل دریاچه‌ی طبریه در غرب و شمال غربی دیده میشود . مهم‌ترین آنها چشمه‌های حمه استکه در محل خروجی صحرای یرموک از بلندی‌های جولان و عجلون واقع اند تا به اردن در جنوب دریاچه‌ی طبریه برسند .

آنچه در آن شکی نیست این است که روستاها و شهرهای فلسطین قدیم در ابتدای تأسیس در اطراف چشمه یا گذرگاه آبی دائمی به وجود آمد ، به طوری که دسترسی به آب شیرین به فعالیت زیاد یا به وسائلی که در دسترس انسانهای قدیم به صورت فراوان وجود نداشته نیاز نداشته است . ولی افزایش تعداد ساکنان و آمدن اقوام ( قبایل ) به فلسطین موجب شد مقدار آب چشمه‌ها تأمین نیازهای بیشتر را تکافو نکند . به همین سبب انسانها جهت جبران کمبود به کندن چاهها و ساختن مخازن کوچک آب برای جمع کردن آب باران متوسل شدند . با پیشرفت علمی و نیاز بیشتر به آب جهت آشامیدن و آبیاری ، ابزار آلات مهندسی آبی جدید در این زمینه مورد استفاده قرار گرفت ، آبهای زیرزمینی توسط موتورها بالا کشیده شد و آبهای سرچشمه‌های غنی و پر آب مثل جویبارها و چشمه‌ها ( اردن و رأس العین ) به اماکن دورتر از سرچشمه‌های اصلی آنها مانند منطقه‌ی نقب منتقل شده است . و اینچنین است که کنار آبهای چشمه ها ، آبهای فلسطین امروزه بر سر چشمه‌های متعدد برای تأمین آب شیرین متکی است .

مآخذ :

1. نقشه‌ی فلسطین ، مقیاس ، و مقیاس ، همه سطوح .
2. نقشه‌ی فلسطین ، مقیاس .
3. نقشه‌ی زمین شناسی فلسطین : مقیاس
4. Palestine Department of land settlement and water commissioner, irrigation service : Chemical analyses of water from rivers, wadisand wells, Jerusalem 1948.
5. Palastine Department of land settlement and water commissioner irrigation service : Water Measurements, Jerusalem 1974.