نبطیها
در پی اضمحلال امپراتوریهای رافدیه و شرقیه و نفوذ تفکر یونانی در قلب آسیا و تقسیم شدن آن به کشورهای کوچک هلنیستی ، ممالک و امارتهای عربی که اهمیت فراوانی از لحاظ سیاسی ، نظامی و اقتصادی داشتند و در شمال جزیره العرب و منطقه هلال خصیب به وجود آمدند از جمله مملکت نبطیها می باشند .
اصل نبطیها بنا به اجماع تمامی نویسندگان و مورخین ، عربی است . دلایل ارائه شده مبتنی بر موطن
عربی نبطیها ، زبان عربی و اسامی شخصیتهای آنان که عربی است می باشد مانند ( حارث ، عباده و مالک... و همچنین نام بتهای آنان ( ذوالشری ، لات ، عزی ، منات و هبل ) است .
در منابع یونانی و لاتینی به عرب بدون نبطیها اشاره شده است . بعضی از مورخین بر این عقیده اند که نبطیها از جنوب جزیره العرب حرکت کرده و در حجاز برای مدتی مستقر شدند ، بعضی دیگر بر این عقیده اند که اساسا نبطیها حجازی هستند به جای آیدومیها ساکن شده و زبان آرامی را از آنان گرفتند و مملکت مهم و بزرگی ایجاد کردند . ولی آنچه در منابع اسلامی ، عربی کلماتی مانند ( انباط ، نبط و نبیط ) وارد شده بر نبطیها دلالت نمی کند بلکه بر ساکنان محلی که عمدتا به امر کشاورزی اشتغال داشتند به ویژه عراق اطلاق می شود .
به احتمال زیاد می توان گفت که نبطیها در قرن ششم قبل از میلاد به وجود آمدند هر چند که وجود تاریخی آنها بین قرن چهارم قبل از میلاد و قرن دوم بعد از میلاد بیشتر مطرح شده است . مملکت آنان به نام " مملکت عربی سنگی " " Petraea Arabia " معروف بوده است . که ازحجاز ، دریای سرخ ، دریای مدیترانه ، بلاد شام تا فرات امتداد داشته است . بلکه کوههای شراة در شرق اردن ستون فقرات سرزمین آنان به شمار می رود .
نبطیها به عزت نفس ، حی آزادی ، جنگجویی و تحمل تشنگی و گرسنگی شهرت داشتند ، مورخین می نویسند : زیر بار هیچ کس نرفته و هیچ کس نتوانسته است بر آنان سلطه یابد . اقتصاد آنان بر تجارت کاروانها و کشتیرانی متکی بوده است از نظر بازرگانی در یک موقعیت سوق الجیشی قرار داشته به عبور و مرور کاروانهای تجارتی نظم خاصی بخشیده و امنیت آنها را نیز تضمین نموده اند و مالیاتهایی بر عبور و مرور خرید و فروش وضع کرده بودند . بر همین اساس مملکتی قوی و ثروتمند برای خود بنا نهادند .
روابط سیاسی نبطیها عمدتا با بطلمیوسی ها ، سلوکیان و رومی ها بوده است . درگیری آنها با یهودیان اشمونی و مکابی در فلسطین عمدتا براساس تأمین امنیت برای عبور و
مرور کاروانهای تجارتی بوده است .
تاریخ سیاسی و اقتصادی نبطیها به دو دوره تقسیم می شود :
1 - دوره هلنیستی :
این دوره از بطلمیوسیها و سلوکیان آغاز می شود و در سال 64 ق . م که رومیان بر جنوب سوریه سلطه داشتند پایان می پذیرد ، بطلمیوسیها و سلوکیان نتوانستند مملکت نبطیها را به زیر یوغ خود در آورند . از پادشاهان معروف نبطیها در این دوره حارث اول ، حارث دوم ، عباده اول و حارث سوم را می توان نام برد .
نبطیها با یهودیان مکابی که بر بندر غزه سلطه یافته و منافع اقتصادی آنان را تهدید نموده درگیر شدند . عباده اول در سال 93 ق . م بر پادشاه یهودیان اسکندر جانوس در شهر جدره غلبه یافت . همچنین سلوکیها را به فرماندهی انطیوخوس دوازدهم در نقب در سال 85 ق . م شکست داد . قدرت نبطیها به حدی رسیده بود که در عهد حارث سوم دمشق را جزو قلمرو خود قرار داده و لشگر بزرگی جهت محاصره قدس بدانجا راهی نمود .
2 - دوره رومی ها :
رومیان در ابتدای این دوره توانستند به محاصره قدس توسط نبطیها پایان دهند و آنان را مجبور به عقب نشینی نمایند . درگیری در این مرحله میان نبطیها و هیرود که توسط رومیان به عنوان پادشاه یهود ( که خود غیر یهودی است ) منصوب شده بود و همچنین خلفش هیرود انتیباس ادامه داشت .
از معروفترین پادشاهان این دوره حارث چهارم است ( 40 ب . م - 8 ق . م ) که دوره سلطنت وی طولانی ترین و پر رونق ترین دوره بوده است . رومیان همچنان منافع اقتصادی و سیاسی نبطیها را تا الحاق مملکت آنان به ولایت سوریه توسط امپراتور تراجان تهدید می نمودند . وی پس از آنان ولایت جدیدی به نام ولایت عربی که پایتخت آن بصری و مملکت نبطیه او ده شهر دیکابولیس ضمیمه آن بوده
است را در تاریخ 22/3/106م تأسیس نمود .
علی رغم پایان یافتن حاکمیت سیاسی نبطیها فرهنگ و تمدن آنان که ظاهر رومانی به خود گرفته بود همچنان باقی ماند . بخشی از نبطیها علی رغم انتشار مسیحیت به دین قدیمی خود پایبند بوده اند . در قرن چهارم میلادی مسیحیت میان نبطیها تقویت یافت و دارای اسقف در شهر بتراء شدند . وی در مجمع نقیا در سال 325 م شرکت جست .
منابع تاریخی تشکیلات دولت نبطیها را این گونه ذکر کرده اند : پادشاه با مشارکت همسر ، خواهر ، یا مادر خود در رأس دولت قرار می گیرد . حاشیه ای به عنوان وزرای مشاور در کنار خود دارد ، مجلس ملی نیز وجود دارد که پادشاه موظف است گزارش کار خود را تقدیم آن نماید .
زنان در نزد نبطیها از منزلت و موقعیت بالایی برخوردار بودند . مردم میان همدیگر همکاری داشته اند . آنان مانند اعراب قبل از اسلام بتهایی را که سمبل شجاعت و عدالت بودند می پرستیدند . البته از دیانتهای یونانی و رومانی نیز اثر پذیرفته اند ، از جمله بتهای آنان ذوالشری ( منسوب به کوههای شرات ) عزی ، لات و منات بوده است .
هنر نبطی هنری است محلی که متأثر از هنر جنوب جزیره العرب و رافدین می باشد . البته چهره هلنستی نیز دارد که عمدتا در هنر معماری جلوه گر شده است . اغلب فعالیتهای معماری و سنگ کاری آنان در پایتخت یعنی بتراء متمرکز شده است .
اولین کسی که از بتراء دیدن کرد و آن را کشف نمود آقای بورکهارت در سال 1812 م بود . پس از وی محققان و دانشمندان دیگری نیز از آنجا دیدن کردند ، محققان آلمانی در آغاز قرن بیستم در این زمینه فعالیت نمودند مشهورترین آنان ویگاند Th . Weigand بود که یک بررسی هندسی روی بتراء در هنگام جنگ جهانی اول انجام داد .
فعالیتهای اکتشافی اول به سال 1929 باز می گردد . پس از آن مدیریت حفظ آثار اردن در سال 1954 با هماهنگی سازمان یونسکو و مشارکت هیأتهای علمی باستان شناسی خارجی به کشف و ترمیم آثار آن پرداخت .
محل هایی که به لحاظ باستانی پس از بتراء حائزاهمیتند عبارتند از : حجر ، مدائن صالح ، دشت علا ، دشت جوف ، دومة الجندل و مأبا وسیع می باشد .
مآخذ :
- علی ، جواد : المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، بیروت 1969 .
- Contineau, J : Le Nahatean, Paris 1930,193
- Dalman,G : petra und seine Felhei Ligtumer, Leipzig 1908.
- Hammmond, Ph : The Nabataens, Their.
- Histosy, Culture, and Archaeology, Lunel 1973
- Kammerere, A : petra at la Nabatene, Paris 1929.
- Linder, M : petra und das konigreilh der Nabataer, Bad Windsheim 1974.
- Musil, A : Arabia Petraea, Wien 1907.
