مطبوعات ویژه صهیونیستی - اسرائیلی

مطبوعات ویژه صهیونیستی - - اسرائیلی حدود 50 سال پیش از تشکیل و بنیانگذاری اسرائیل توسط برخی شخصیتها و محافل صهیونیستی در خارج از فلسطین اشغالی منتشر می شد . یکی از رهبران صهیونیستی که نقش بارزی در راه اندازی مطبوعات صهیونیستی داشت تئودور هرتزل بود .

وی که در سال 1891 م . سردبیری روزنامه نیوفری پرس ( New - Freiepresse ) روزنامه رسمی وین ( پایتخت اتریش ) را به عهده داشت در سال 1897 برای دفاع از عقایدش روزنامه دی ولت ( Die Welt ) ( جهان ) را تأسیس نمود . پس از شروع جنگ جهانی اول حدود سال 1917 نیز صهیونیستهای انگلستان مجله فلسطین ارگان کمیته صهیونیستی بریتانیا را که بن گورین و اسحاق بن تسوی نخست وزیر ( آتی و رئیس دولت آینده اسرائیل ) از رهبران و سردمداران آن بودند منتشر ساختند .

در ژوئن سال 1918 یعنی 30 سال قبل از تشکیل دولت ( اسرائیل ) روزنامه " حدشوت هارتس " یا " اخبار کشور " نیز در قدس منتشر شد . این روزنامه برای انتشار اخبار هفتگی و به ریاست ستاد مشترک ارتش بریتانیا به زبان عبری چاپ می شد .

ولی سازمان صهیونیسم جهانی انتشار یک روزنامه صهیونیستی مستقل و غیروابسته به حکومت بریتانیا را ضروری دانست . در نتیجه گروهی از صهیونیستهای روسیه از جمله " اسحاق لیوگولد برگ " امتیاز روزنامه " حدشوت هارتس " را خریدند . این روزنامه از نشریه عبری به نام " حدشوت هارتس " تبدیل شد و بعدا به " هارتس " تغییر نام پیدا کرد .

مطبوعات یهودی فلسطین یکی از مهمترین ابزارهای اصلی خدمت به اهداف جنبش صهیونیستی در تبلور و توجیه سکونت صهیونیستها در فلسطین به شمار می رفت . به طوری که بیانگر خواسته های اهداف آنها و تبدیل آن به جامعه ای با خصوصیاتی معین و زبانی واحد بود .

این نشریه صهیونیستی با وجود وابستگی های حزبیش ، غالبا از درگیری حزبی کناره گیری می کرد و عموما برخوردهایش به خاطر اهداف صهیونیستی ، مثل دعوت به ادامه مهاجرت یهودیان و تأمین حق سکونت و برپایی دولت مستقل یهود در فلسطین بود .

بدین لحاظ در سال 1939 که دولت بریتانیا اقدام به انتشار کتاب سفید کرد و فلسطین را به خاطر اینکه اکثریت ساکنان آن عرب بودند مستقل و مهاجرت یهودیان را به فلسطین ممنوع اعلام نمود . مطبوعات صهیونیستی با وجود گرایشات و اختلافات حزبی ، موضع گیری واحدی را در برابر کتاب سفید اتخاذ کرد .

با وجود اینکه تا سال 1939 تعداد یهودیان فلسطین از 450 هزار نفر تجاوز نمی کرد ، ولی تعداد روزنامه هایصهیونیستی بالغ بر 52 نشریه اداری بود که از میان آنها 9 روزنامه به زبان آلمانی و 18 مجله هفتگی و شش مجله هر 15 روز یکبار و چهار مجله هر دو ماه یک بار و هشت مجله هر چهار ماه یک بار منتشر می شد . از 9 روزنامه عبری زبان پنج تا صبح و چهار تا عصر منتشر می شد .

پس از تشکیل رژیم صهیونیستی در سال 1948 مطبوعات بیشتری توسط صهیونیستها منتشر شد . به ویژه در فلسطین اشغالی که نسبت به سایر مطبوعات با کثرت و تعدد ، مشخص می شود . با آنکه ساکنان سرزمینهای اشغالی تا قبل از دهه هشتاد حدود سه میلیون نفر بود با این حال در آنجا با توجه به جمعیت محدود آن بیش از چند صد نشریه از قبیل روزنامه و مجله در چهارچوب اهداف و مقاصد صهیونیسم به فعالیت مشغول بودند .

هنگام تشکیل اسرائیل در 15/5/1948 ، 13 روزنامه صبح و شش روزنامه عصر منتشر می شد . بعد از گذشت 30 سال از ایجاد ( اسرائیل ) 22 روزنامه صبح و دو روزنامه عصر منتشر می شد که از میان اینها 13 روزنامه به زبان عبری ، یکی به زبان یدیشی ( مخلوطی از زبان عبری و زبان آلمانی ) ، هشت روزنامه به زبانهای مختلف ، " جروزالیم پست " به انگلیسی ، " یدیعوت حدشوت " به آلمانی ، " لانفورماسیون " به فرانسوی ، " اوی کیلیط " به مجارستانی ، " فیانسانواسترا " به رومانی ، " توفینی - کورییر " به لهستانی ، " فار " به بلغارستانی و " الانباء " به عربی منتشر می شد .

با وجود اینکه انتشار روزنامه عصر از شش نوع به دو نوع کاهش پیدا کرد ، ولی این دو روزنامه " یدیعوت احروتوت " و " معاربو " به اندازه 50 درصد از مجموع روزنامه هایی بود که اسرائیل منتشر می کرد . علت آن بازگشت یهودیانی بود که از کشورهای مختلف به فلسطین اشغالی مهاجرت کرده بودند و به خواندن روزنامه ای که قبل از مهاجرت مطالعه می کردند ، عادت داشتند . به این دلیل صبح به دنبال روزنامه بیگانه و بعدازظهر به دنبال روزنامه ای که به زبان عبری باشد می گشتند .

قابل ذکر است که مسئولین اسرائیلی به ادامه ارتباط روحی مهاجران با کشوری که از آن مهاجرت کرده بودند توجه زیادی می کردند و این پدیده پیش از آنکه یک پل ارتباطی میان مهاجرین و زبان عبری باشد ، انتقادی آرام یا حتی توهینی به مطبوعات عبری به شمار می رفت ، ولی در عین حال توهینی به مطبوعات ، سطحی و محلی بودن مطالب مطبوعات اسرائیل و وسیله ای برای برطرف ساختن تمایلات مهاجرین به زبان اصلیشان و تلاش در پیوستن به گروهی بود که جریانات نواحی مختلف جهان را دنبال می کنند و آنها را از خوانندگان معمولی مطبوعات عبری متمایز می کند .

برحسب آمارگیری هایی که منابع اسرائیلی ، روزنامه خوانهای اسرائیلی ، روزانه چیزی مابین 3000 تا 3500 نسخه روزنامه بیگانه و 80000 نسخه از مجلات هفتگی بیگانه را خریداری می کند . مجموعا 23 روزنامه و 26 مجله از فرانسه ، بریتانیا ، ایالات متحده ، آلمان ، ایتالیا و سوئیس به اسرائیل وارد می شود .

برطبق آمارگیری اواخر دهه هفتاد ، مجموع روزنامه و مجله ها و نشریات ادواری منتشره در اسرائیل که در اختیار احزاب و مؤسسات و شرکتها و افراد قرار گرفت بیش از 360 نشریه بود . علت این سیل عظیم روزنامه و مجلات در اسرائیل ، تعداد احزاب و گرایشات سیاسی و مجتمعهای مسکونی با زبانهای مختلف و سهولت دستیابی به جواز صدور روزنامه و مجله و نشریات روزانه و هفتگی یا ماهیانه یا فصلی بود و نیز به برخورداری مطبوعات اسرائیل از آزادی نسبی در محدوده ایدئولوژیکی صهیونیست که اکثریت احزاب و گرایشات سیاسی بجز بعضی از روزنامه هایی که سخنگوی حزب کمونیستی اسرائیل و گروههای چپگرای دیگر هستند برمی گردد .

براساس برخی آمار منتشره :

• بیش از 250 روزنامه در اسرائیل وجود دارد که 9 روزنامه به زبانهای غیرعبری و هفت روزنامه دیگر به زبانهای روسی ، انگلیسی و عربی منتشر می شوند .
• تعداد مجلات و نشریه های تخصصی که سالانه در ( فلسطین اشغالی ) منتشر می شود به هزار مجله و نشریه بالغ می گردد . این تعداد شامل موارد ذیل می باشد :
• 50 مجله هفتگی و ماهنامه .
• 100 مجله فصلی و گاهنامه .
• 70 مجله دیگر که توسط حکومت اسرائیل منتشر می شود .
• افزون بر این آمار ، خبرگزاری ویژه ای که آژانس مطبوعاتی اسرائیل اتیم نامیده می شود ، زیر سلطه مستقیم رژیم صهیونیستی اداره می شود .

پرتیراژترین روزنامه های فلسطین اشغالی ، روزنامه هایی هستند که اغلب آنها پس از برپایی رژیم صهیونیستی به وجود آمدند . مطبوعات اسرائیل در شهر تل آویو متمرکز هستند که این امر دلایل چندی دارد ، از آن میان :

1. شمار ساکنان این شهر زیاد است .
2. برای مدتی پایتخت رژیم صهیونیستی به شمار می رفت .
3. تل آویو از نظر تاریخی ، حومه شهر یافا بود که مرکز تجمع یهودیان مهاجر به شمار می رفت .

با توجه به شمار روزنامه های چاپ شده می بینیم که نسبت به ساکنان فلسطین اشغالی این میزان درصد بالایی را تشکیل می دهد به گونه ای که به هر 100 نفر ، 20 روزنامه می رسد که بالاترین نسبت در منطقه خاورمیانه است .

دلایل کثرت مطبوعات در فلسطین اشغالی عبارتند از :

1. گونه گونی نژادهایی که جامعه اسرائیل از آن به وجود آمده است .
2. وجود شماری از احزاب سیاسی در فلسطین اشغالی .
3. بالا بودن درصد باسوادی در فلسطین اشغالی به گونه ای است که این نسبت در میان یهودیان به 93% می رسد .
4. بسیاری از روزنامه ها به ویژه مطبوعات به زبانهای بیگانه ، به آمریکا و اروپا و دیگر کشورها ارسال می شود .

منابعی که مطبوعات فلسطین اشغالی از آنها تغذیه می کنند عبارتند از :

1. منابع داخلی : که منظور آژانس مطبوعاتی اسرائیل " اتیم " است .
2. منابع خارجی شامل :

خبرگزاری اسرائیل .

1. خبرنگاران خبرگزاری اسرائیل .
2. خبرگزاریهای جهان .
3. خبرنگاران مطبوعات در خارج .

هرچند روزنامه ها ظاهرا در فلسطین اشغالی از آزادی بسیاری برخوردارند ، اما همواره نقش مراقب و کنترل کننده بر روی آنها وجود دارد . " نقش مراقب تنها این است که به اخبار و موضوعات حاوی تهدید علیه امنیت ملی مراجعه کرده و فورا جلوی انتشار آن را بگیرد . " به یک تعبیر ، دین آزادی سخن

این آزادی سخن هنگامی که به امور امنیتی می رسد متوقف می گردد و آن یک اصطلاح دامنه داری است که با امور نظامی مربوط به ارتش و دستگاههای اسرائیل شروع شد و با امور اقتصادی یا سیاسی مربوط به مهاجرت و مسائل حساس حکومتی پایان می پذیرد . لذا مطبوعات اسرائیلی باید تمام اخبار مربوط به امور امنیتی را به اداره نظارت که توسط افسران ارتش اداره می شود و دارای سه دفتر در تل آویو و قدس و حیفا است ارائه دهد .

اما بازرس اصلی را که معمولاً دارای درجه سرهنگی است و ارتباط مستقیم با سازمانهای اطلاعاتی اسرائیل دارد وزیر دفاع انتخاب می کند و این به غیر از سانسور داخلی است که سردبیران در مورد اخبار و گزارشات دریافتی انجام می دهند .

در حقیقت مطبوعات فلسطین اشغالی زیر قیچی سانسور نظامی قرار دارند . در اسرائیل دادگاه مخصوصی بنابه درخواست مطبوعات و بازرسی نظامی برای اظهارنظر در مورد شکایات مربوط به امور سانسور ایجاد گردید . درجه سانسور بنابه نوع روزنامه و سطح فرهنگی بازرس فرق می کند .

در نتیجه بازرسان در برابر مطبوعات چپگرا یا عربی ( که بعد از ژوئن 1967 توسط سازمانهای اسرائیلی در قدس اشغال شده منتشر می شد ) سختگیری شدیدی کرده در حالی که در برابر مطبوعات دیگر اسرائیل به ویژه طرفداران احزاب بزرگ چشمپوشی می کنند .

" این دادگاه ویژه تشخیص در صورت اعتراض به تصمیم های اداره سانسور داوری درباره این تصمیمات برگزار می شود اما رئیس ستاد ارتش رژیم صهیونیستی می تواند مصوبات دادگاه تشخیص را نقض کند .

شایان یادآوری است که بسیاری از نویسندگان مطبوعات که محاکمه شده و روزنامه هایشان بسته شده اند به سبب مخالفت با احکام سانسور و انتشار حقایق بوده که با سیاست توسعه طلبانه رژیم صهیونیستی همخوانی نداشته است .

اکثریت مطبوعات اسرائیل به احزاب و گروهها یا انجمنها یا شرکتها وابسته هستند . این احزاب و مؤسسات ، علاوه بر انتشار اعلامیه هایی برای کسب درآمد روزنامه ، تاحدودی پرداخت مزد و پاداش سردبیران و نویسندگان و کارگزاران مطبوعات و نیز سرمایه اصلی روزنامه های وابسته آنها را نیز تأمین می کنند .

با وجود اینکه ایدئولوژی حزبی معمولاً چهارچوب کلی دیدگاههای سیاسی روزنامه را تعیین می کند ، ولی گروه سردبیران که شامل سردبیران اصلی روزنامه هستند ، معمولاً خط مشی سیاسی روزنامه های حزبی نیز با وجود عدم توافق کامل با دیدگاه سیاسی حزب به جذب روزنامه نگاران و نویسندگان برجسته می پرداختند .

روزنامه های اسرائیلی به انتشار و چاپ عکس مسئولان بلندپایه و دولتی در صفحات اول خود اهمیت نمی دهند ، آنها به سیاست تشویق و هورا کشیدن و تأیید حکومت تمایلی نشان نمی دهند بلکه در مواقع بسیاری به طرزی خشن به انتقاد از حکومت می پردازند " اما همگی بر سر یک موضوع اتفاق نظر کامل دارند و آن مسأله امنیت مطلق اسرائیل و تأیید " سرزمین کامل اسرائیل " است . " در اسرائیل تقریبا هر روز مبارزه بین روزنامه های تندروهای

مذهبی و روزنامه های لائیک وجود دارد . "

مهمترین مطبوعات صهیونیستی داخل فلسطین اشغالی عبارتند از :

الف - روزنامه های کثیرالانتشار :

این روزنامه ها عبارتند از :

1 - روزنامه جروزالم پست ( روزنامه صبح ) :

این روزنامه جزء نخستین روزنامه های صهیونیستی منتشر شده به زبان انگلیسی است . این روزنامه در سال 1932 توسط " جرشون اگرونسکی " با نام فلسطین پست بنیاد نهاده شد . با تشکیل رژیم صهیونیستی در سال 1948 به نام کنونی تغییر نام یافت .

این روزنامه به وزارت خارجه تمایل داشته و طرفدار عوامل تندرو و آشوبگر در اسرائیل می باشد . گاهی شماره تیراژ آن همراه با ویژه نامه هفتگی به 40 هزار نسخه در روز می رسد .

شمارگان آن در سال 1983 حدود 34 هزار نسخه بود و در روزهای شنبه به 35 هزار نسخه می رسید .

2 - روزنامه یدیعوت آحارنوت :

این روزنامه که از سال 1943 منتشر می شود روزنامه مستقل عصر بوده و خصومت شدیدی نسبت به اعراب داشته و به طور کلی با دستگاه امنیتی اسرائیل ارتباط دارد . شمارگان روزانه آن در ابتدا ، همراه با ویژه نامه هفتگی به 80 هزار نسخه می رسید ، ولی بعدها به 100 هزار نسخه افزایش یافت . حدود 40% خوانندگان فلسطین اشغالی آن را می خوانند .

رئیس هیأت تحریریه آن ابتدا یکی از افراد تروریستی اشترن به نام " هرتزل روزنبلوم " بود . بعدها سردبیر آن حیم روزنبلوم شد که دارای نوعی مشی لیبرالی است . برجسته ترین نویسندگان آن عاموس کنعان است که از مهمترین مفسران اسرائیلی به شمار می رود و انتقادات و تفسیرهای فراوانی از سیاستهای حکومت به عمل می آورد .

3 - روزنامه معاریو :

روزنامه معاریو که روزنامه مستقل عصر بوده در سال 1948 بنیاد نهاده شد و یکی از پرتیراژترین روزنامه های اسرائیل است . در اوایل ، پخش آن در روزهای عادی به 160 هزار نسخه و در روزهای تعطیل به 210 هزار نسخه می رسید . در حال حاضر حدود 160 هزار نسخه در روزهای عادی هفته و 310 هزار نسخه در روز شنبه منتشر می کند و حدود 32% خوانندگان ساکن فلسطین اشغالی آن را می خوانند .

روزنامه معاریو روزنامه ای صهیونیستی راستگراست . مستقل و برجسته ترین نویسندگان آن تامرگولان می باشد که دارای روابط استواری با دستگاههای اطلاعاتی و امنیتی اسرائیل است . همچنین اریه اونیری دارای اندیشه های راستگرایانه است . این روزنامه از مهمترین حامیان سیاستهای جناح لیکود به شمار رفته است .

از این روزنامه ، یک ویژه نامه هفتگی ، یک مجله زنان و یک مجله جوانان منتشر می شود .

4 - روزنامه هاآرتس ( زمین ) :

هاآرتس ، روزنامه مستقل صبح بوده که در سال 1949 بنیاد نهاده شد . شمارگان روزانه آن 77 هزار نسخه است . این روزنامه زبان حال روشنفکران اسرائیلی به شمار می رود و آزادترین روزنامه راستگرا به شمار می رود . از برجسته ترین مفسران این روزنامه ، " زئیو شیف " تحلیل گر نظامی و نویسنده راستگراست که در تألیف کتاب تقصیر - - که پس از جنگ 1973 منتشر شد - - شرکت داشته است .

از دیگر نویسندگان این روزنامه مفسر طنزنویس " مات میخائیل " و نویسنده سیاسی " عوزی نیزیمان " هستند .

روزنامه هاآرتس از خبرنگاران عرب نیز استفاده می کند . آنها درباره مسائل عربی و مشکلات اعراب مطلب می نویسند .

5 - روزنامه هلبنون :

این روزنامه نخستین روزنامه یهودی است که پس از برپایی دولت صهیونیستی در سال 1957 در فلسطین منتشر شده و تاکنون نیز منتشر می شود .

ب - مطبوعات حزبی صهیونیستی - اسرائیلی :

مهمترین مطبوعات حزبی اسرائیل عبارتند از :

1 - روزنامه داوار :

1. روزنامه داوار که از سوی اتحادیه سندیکاهای کارگران " هیستادروت " منتشر می شود روزنامه صبح و سخنگوی هیستادروت بوده که در سال 1925 تأسیس شد و در زمینه خدمت به اهداف صهیونیسم در اسکان و تشویق به مهاجرت یهودیان به فلسطین و تبلیغ فرهنگ عبری به فعالیت پرداخت .

طرفدار حزب حاکم بر هیستادروت اغلب حزب کار بود . شماره تیراژ آن روزانه به 40 هزار نسخه در روز می رسید . همچنین روزنامه " اومر " و ویژه نامه کودکان و زنان و یک ویژه نامه هفتگی از این روزنامه منتشر می شد . ز برجسته ترین نویسندگانش دانی روبنشتاین است .

2 - روزنامه عل هشمار :

این روزنامه که همراه با ویژه نامه هفتگی در سال 1947 تأسیس شد توسط حزب ماپام که دارای گرایشهای سوسیالیستی است منتشر می شود و اغلب مواضع احزاب چپگرا را منعکس می کند .

برجسته ترین نویسندگان آن امنون کابلیوک عضو کمیته مرکزی حزب و نیز خبرنگار روزنامه فرانسوی لوموند است .

3 - روزنامه همفدال :

این روزنامه ، ابتدا با نام " هتسوفیه " به عنوان سخنگوی حزب دینی ملی " مفدال " که گروه مهم ائتلاف جناح لیکود را تشکیل می داده منتشر شد و سپس با نام جدید " همفدال " می شود . این روزنامه در میان مذهبیهای متعصب در فلسطین اشغالی توزیع می شود .

4 - روزنامه زوهادیرخ :

این راه توسط حزب کمونیست اسرائیل ( راکاح ) به زبان عبری منتشر می شود و با روزنامه دیگر که به نام الاتحاد و به زبان عربی انتشار می یابد تفاوت دارد . این روزنامه با عربها و یهودیان به طور جداگانه و با ذهنیتهای مختلف سخن می گوید .

ج - مطبوعات عربی زبان اسرائیل :

مهمترین روزنامه های عربی زبان اسرائیل عبارتند از :

1 - روزنامه الاتحاد :

الاتحاد روزنامه عربی و سخنگوی حزب کمونیست اسرائیل " راکاح " بود که در سال 1944 تأسیس شد و در اوایل و اواخر هر هفته منتشر می شد .

از مهمترین سردبیران آن " امیل توما " ، " محمد خاص " ، " امیل حبیبی " و " صلیبا خمیس " بودند .

2 - روزنامه الانباء :

این روزنامه توسط هیستادروت منتشر می شود و طرفدار اپوزیسیون است . این روزنامه پس از جنگ 1967 در قدس منتشر شد . رئیس هیأت تحریریه آن یعقوب خزمی از یهودیان عراقی تبار است . مهمترین اهداف این روزنامه تأثیر بر افکار عمومی عربها در فلسطین اشغالی و کرانه باختری و نوارغزه می باشد تا مطیع تر گردند و اشغالگران را تأیید کنند .

از میان دیگر روزنامه ها ، روزنامه " شعاریم " سخنگوی حزب " بوعالی اگودات اسرائیل " ، " لمرحات " سخنگوی " احدوت هاعادودا " ، " همودیع " سخنگوی " اگودات اسرائیل " ، " لعتستع نیاعس " به زبان بیدیشی ، " شاحر " روزنامه اقتصاد و بورس ، " یوج کیلیط " به زبان مجارستانی ، " فیاتسانواتسترا " به زبان رومانی ، " یدیعوت حدشوت " به زبان آلمانی ، " لانفور ماسیون در اسرائیل " به زبان فرانسوی ، " نوفینی اکوریر " به زبان لهستانی و " بیدشع زایتونج " به زبان یدیشی ( مخلوطی از زبان آلمانی و زبان عبری ) بود .

اما مهمترین مجله های هفتگی عبارتند از :

" هعولام هزیه " متعلق به " اوری اونیری " ، " زوهدیرخ " سخنگوی حزب " راکاح " ، " المرصاد " به زبان عربی و سخنگوی حزب " ماپام " ، " بمحنیه " که یک مجله ای نظامی است و مجله " الجدید " مجله ای ادبی که ماهیانه به وسیله حزب راکاح به زبان عربی منتشر می شود .

همچنین تعدادی روزنامه و مجله عربی زبان وجود دارد که بعد از ژوئن 1967 در شهر قدس عربی منتشر شد که عبارتند از :

روزنامه " القدس " که قبل از اشغال و بعد از ژوئن سال 1967 منتشر می شد ، روزنامه " الشعب " که در ژوئیه

سال 1972 منتشر شد ، روزنامه " الفجر " که در آوریل سال 1970 منتشر شد ، " الطلیعه " روزنامه هفتگی که در سال 1977 انتشار یافت و " المیثاق " روزنامه هفتگی که در سال 1980 و " الوحدة " که در سال 1982 منتشر شد نیز مجله های " البیادر " مجله ماهیانه سال 1976 و " الکاتب " سال 1972 ( ماهیانه ) و " الشراع " 1972 ( 15 روز یک بار ) و " الحصاد " 1979 ( 15 روز یک بار ) منتشر می شود .

مآخذ :

1. ابان ، ابا : قوم من ، ترجمه نعمت الله شکیب اصفهانی ، چاپخانه بانک ملی ایران ، تهران 1352 .
2. لیوی ، حبیب : تاریخ یهود ایران ، کتابفروشی یهودا بروخیم ، جلد سوم ، 1344 .
3. رجب ، محمد : بنات اسرائیل و اسرار دولة الیهود ، مدبولی الصغیر ، طبعة الأولی ، 1998 م .
4. فهوچی ، حبیب : الصحافه و المجتمع والاسرائیلی ، دمشق 1974 .
5. مجله سؤون فلسطینیة : شماره 8 ، آوریل 1972 ، بیروت .
6. حبیبی ، سلوی : الصحف الاسرائیلیة ، بیروت 1967 .
7. نشریه خبری وفا ، ارگان سفارت فلسطین در تهران ، شماره 1170 .