درمانگاهها

به زبان دوره های میانی عرب به درمانگاه همان بیمارستان اطلاق می شد . در فلسطین تا پایان دوره ممالیک هشت درمانگاه وجود داشت : فاطمی و صلاحی در بیت المقدس و شش درمانگاه دیگر در صفد و خلیل و عکا و رمله و غزه و نابلس .

1. بیمارستان فاطمی در بیت المقدس :

احتمال می رود اولین بیمارستانی باشد که در فلسطین ساخته شده است . در کتاب سفرنامه ناصرخسرو جهانگرد ایرانی به صورت زیر از آن یاد شده است : " و در بیت المقدس بیمارستان بزرگی است که برای آن اموال وقفی بسیاری اختصاص یافته بود و به بیماران بسیار آن درمان و دارو تقدیم می کرد . و در آن پزشکانی بودند که مواجبشان را از اموال وقفی دریافت می کردند . و این بیمارستان و مسجد جامع در حاشیه دره جهنم قرار دارند " . تاریخ این سند پنجم رمضان 438ه/16مارس 1047م می باشد و تاکنون نام سازنده و یا سال تاسیس آن شناخته نشده است . ولی احتمال می رود که ساختن آن همزمان با ساختن دارالعلم فاطمی در بیت المقدس یعنی حدود 400ه/1009م و در زمان حکومت الحاکم بامرالله بوده است . و نزدیک به یک قرن آباد و برپا ماند تا اینکه اروپاییان شهر بیت المقدس را در 492ه/1099م اشغال کردند .

1. بیمارستان صلاحی در بیت المقدس :

از یادگارهای سلطان صلاح الدین ایوبی است . اسبتار که در نزدیکی کلیسای قیامت بود را به بیمارستانی برای بیماران تبدیل کرد و چند جا را وقف آن نمود و در آن آنچه از دارو نیاز بود قرار داد . و نظارت و داوری در این اوقاف را به قاضی بهاءالدین یوسف بن رافع معروف به ابن شداد - با آگاهی از توانایی وی - سپرد . در کتاب زندگینامه صلاح الدین " تألیف ابن شداد چنین آمده : " سلطان مرا به اقامت در بیت المقدس شریف فرمان داد برای آباد ساختن بیمارستانی که در آنجا برپاساخته بود و مدرسه یی که در آن جا تأسیس کرده بود که تا به هنگام مراجعت وی آن را اداره نمایم . او پیش از ظهر پنجشنبه ششم شوال 588ه/15 اکتبر 1192م از بیت المقدس شریف به راه افتاد . سلطان این بیمارستان را در سال 583ه/1187م ، زمانی که بیت المقدس را فتح نمود برپا ساخت . و این یکی از مؤسسه علمی خیریه ای بود که صلاح الدین در شهر و در سرزمینهای مقدس برپا کرده بود . و از نخستین کسانی که سرپرستی آن را به عهده داشتند یعقوب بن صقلاب نصرانی مقدسی مشرقی ملکی ( وفات یافته در 625ه/1228م ) و رشیدالدین صوری ( وفات یافته در 639ه/1242م ) بودند . و

[[ پرونده : | کنوزالقدس ، ص 92 ]]

برخی می گویند این بیمارستان مدت زیادی آباد نماند و در سال 863ه/1458م کاملاً از بین رفت . ولی عارف عارف به استناد پرونده های محکمه شرعیه در بیت المقدس تأکید می کند که وجود آن تا قرن هیجدهم ادامه داشت .

1. بیمارستان صلاح در عکا :

سلطان صلاح الدین آن را ساخت . در کتاب انس جلیل چنین آمده : " او اوضاع و امور عکا را منظم نمود . و نیمی از دار اسبتار را به عنوان خانقاهصوفیها و نیم دیگر را به عنوان مدرسه برای فقها وقف نمود . و خانه اسقف را به عنوان بیمارستانی برای تنگدستان قرار داد . "

1. بیمارستان منصوری در خلیل :

از اوقاف سلطان منصور قلاوون بن عبدالله است . و گفته شده است علیمی سلطان آن را ر 680ه/1281 ساخت .

1. بیمارستان غزه :

از اوقاف امیرسنجربن عبدالله جاولی بود که سلطان ناصر محمدبن قلاوون در 711ه/1311م وی را بر غزه منصوب کرده بود و این بیمارستان قسمتی از فعالیتهای عمرانی او در آن شهر محسوب می شد .

1. بیمارستان رمله :

از اوقاف سرپرست ارتش فخرالدین محمدبن فضل الله قبطی است . این سرپرست مشهور ممالیک چند مسجد بنا کرد و به خدمت ناصر محمدبن قلاوون درآمد و در رجب 732ه/آوریل 1332 وفات یافت .

[[ پرونده : | نمای بیرونی بیمارستان صلاحی در قدس ]]

1. بیمارستان نابلس :

آن را نیز فخرالدین قبطی بنا کرد .

1. بیمارستان تنکز صفد :

این بیمارستان را امیر بزرگ ممالیک سیف الدین تنکز نایب السلطنه در شام در عهد پادشاهی ناصر محمدبن قلاوون برپا ساخت . درگذشت امیر تنکز در سال 741 ه - /1340 م بود . این بیمارستان‌ها فلسطین است که در آثار به جای مانده از آنها یاد شده و تعداد آنها در مقایسه با بیمارستان‌ها دیگر سرزمین شام بسیار می باشد . و ظاهرا این مؤسسات جزء اساسی از تشکیلات دولت و برای یک هدف عمومی و آن درمان سربازان و زخمیان و نگه داشتن آنان بوده است . به ویژه در دوره ایوبی چون بیشتر آنها از اموال فدیه یا از بیت المال ساخته شده بود .

پس از آن سرنوشت این بیمارستانها مجهول ماند به غیر از افراد اندکی و کسی از آن اطلاع نداشت . و هیچ کس از جزئیات امور و اوقاف و احوال سرپرستان آنها آگاه نبود . در ظاهر بیمارستان در دوره عثمانی فقط برای بیماریهای روانی اختصاص یافته بود نه چیز دیگر . با اینکه علم پزشکی در فلسطین حداقل تا قرن هیجدهم شکوفا بود .

مآخذ :

1. حنبلی ، مجیرالدین علیمی : الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل ، نجف اشرف 1968 .
2. ابن شداد : سیرة صلاح الدین ، قاهره 1927 .
3. قفطی : تاریخ اخبار الحکماء ، قاهره 1908 .
4. عیسی ، احمد : تاریخ البیمارستان فی الاسلام ، دمشق 1939 .
5. دباغ ، مصطفی مراد : بلادنا فلسطین ، بیروت 1965 - 1976 .
6. عارف ، عارف : المفصل فی تاریخ القدس ، بیت المقدس 1961 .
7. خالدی ، احمد سامح : المعاهد المصریه فی بیت المقدس ، قدس 1946 .
8. Dunlop D.M. : " Bimaristan " , Encycolopedia of

Islam, New Edition