سرزمینهای اشغالی فلسطین ( حقوق بشر در - )

فلسطین نمونه سرزمینی است که به دلیل اقدامات اشغالگرانه اسرائیل همواره حقوق بشر در آن نقض شده است . موضوع نقض حقوق بشر به صورت ویژه مورد توجه قرار گرفته و سازمان ملل با تشکیل کمیته ای در این مورد ، بررسی این موضوع را یکی از اولویتهای کاری خود قرار داده است . در عین حال برخی از کشورها ، در مناطق مختلف جهان نیز کمیته هایی در زمینه حقوق بشر تشکیل داده اند و موارد نقض آن را در داخل کشورها پیگیری می کنند ، تا قبل از آنکه سازمان ملل در مورد پیگیری نقض حقوق بشر در کشورها وارد عمل شود ، کمیته مورد نظر بتواند از گسترش آن جلوگیری و تدابیری برای حل آن اتخاذ کند .

مسأله اشغال نظامی کشورها اولین بار در کنوانسیون های چهارگانه ژنو ( 1949 ) مطرح شد . براساس این کنوانسیون ها هرگونه عملیات اشغال نظامی ، باید تابع حقوق بشردوستانه بین المللی باشد . با این وجود ، از زمان آغاز اشغال سرزمینهای فلسطین تاکنون ( 2010 ) ، شاهد بی توجهی رژیم صهیونیستی به دستورالعمل های حقوق بین الملل در عملیات اشغال نظامی بوده ایم و اسرائیل با رد کنوانسیون های مذکور و اقدامات خشونت آمیز ، فلسطینیان را از حقوق مدنی ، سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و حق تعیین سرنوشت خود محروم کرده است .

از سال 1949 سازمان ملل متحد 30 قطعنامه مربوط به تحقق صلح در فلسطین ، حمایت از آوارگان فلسطینی و پرداخت غرامت به آنها ، حق تعیین سرنوشت فلسطینیان و احقاق کلیه حقوق سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی و... را صادر کرده است . مجمع عمومی سازمان ملل همچنین در سال 1969 ، کمیته ای را متشکل از نمایندگان کشورهای سریلانکا ، یوگسلاوی و سومالی تشکیل داد و کمیته مذکور ضمن دیدار از اراضی اشغالی ، تحقیقاتی را در مورد اقدامات اسرائیل در این مناطق به عمل آورد .

این کمیته در گزارش خود با اشاره به تجاوزهای اسرائیل به حقوق مردم فلسطین ، خواستار پایبندی اسرائیل به توافقات ژنو در مورد حقوق فلسطینیان شد . پس از بررسی وضعیت حقوق بشر در اراضی اشغالی فلسطین توسط کمیته مزبور ، در مارس 1969 نیز کمیته ای تحت عنوان " کمیته حقوق بشر " در سازمان ملل تشکیل شد . به این ترتیب می توان گفت براساس شواهد و قرائن موجود ، نقض حقوق فلسطینیان توسط اسرائیل امری مسلم برای کلیه کشورها و سازمانهای غیردولتی بسیاری در داخل و خارج فلسطین ، برای دفاع از حقوق فلسطینیان تأسیس شده اند . مصادیق بارز نقض حقوق بشر در سرزمینهای اشغالی فلسطین عبارتند از :

الف - نقض حقوق زنان فلسطینی :

اقدامات خشونت بار و کشتار بی رویه پنج سال اخیر در همه سرزمینهای اشغالی فلسطین ، زنان فلسطینی را با مشکلات جدی مواجه کرده است . آنها برای دستیابی به حقوق خود همواره با سه مانع عمده روبه رو بوده اند :

• اولاً : به عنوان شهروند فلسطین تحت اشغال همه جانبه نظامی قرار دارند .
• ثانیا : در جامعه ای کاملاً پدرسالار زندگی می کنند .
• ثالثا : به عنوان زیردست ، مجبورند قوانین تبعیض گرایانه را اجرا کنند .

اگر چه سازمان ملل متحد در قطعنامه مبارزه با تبعیض جنسیتی بر ضد زنان بر لزوم اجرای مساوات میان زنان و مردان تأکید کرده اما اسرائیل آنها را همانند دیگر قطعنامه های حقوق بشر زیر پا گذاشته است . علاوه بر این اسرائیل محدودیتهای زیادی را در مورد زنان فلسطینی اعمال می کند که یکی از بارزترین آنها محدودیتهای اعمالشده بر مراقبتهای بهداشتی - - درمانی است .

براساس ماده 38 کنوانسیون چهارم ژنو ، اسرائیل به عنوان یک دولت اشغالگر ملزم به فراهم کردن امکانات درمانی و مراقبتی برای شهروندان فلسطینی است . اما اسرائیل نه تنها نسبت به وظایف و تعهدات خود در این زمینه بی توجه بوده بلکه در سالهای اخیر با تشدید محدودیتها مانع دسترسی فلسطینیان به مراکز درمانی شده که این امر در بسیاری از موارد عواقب خطرناکی در پی داشته است .

یکی از مشکلات بسیار جدی زنان فلسطینی در طی سالهای اخیر ، وضع حمل آنها در ایست - بازرسی ها است . براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی ( WHO ) ، از سال 2000 تا ژوئن 2005 ، 69 زن فلسطینی در ایست - بازرسی های اسرائیل وضع حمل کرده اند . تأخیر در اعزام زنان به زایشگاهها ، باعث می شود که وضع حمل در ایست - بازرسی ها عواقب خطرناکی را برای زنان به بار آورد .

نیروهای اسرائیلی علاوه بر ایجاد محدودیت در عبور و مرور زنان فلسطینی ، از تجهیزاتی استفاده می کنند که عوارض بسیار خطرناکی بر جای می گذارد . این تجهیزات شامل دستگاههای اشعه زا برای تفتیش بدنی زنان فلسطینی است که کارکرد اصلی آنها کشف مواد منفجره است . به این ترتیب ورود اشعه به بدن زنان فلسطینی باعث شده است که تاکنون چندین مورد سقط جنین به وجود آید .

یکی دیگر از ابعاد نقض حقوق زنان فلسطینی ، یکسان نبودن زمینه کار برای آنهاست . اگر چه غالب زنان فلسطینی کار خارج از منزل ندارند و از نظر تاریخی هم حضور زنان به عنوان نیروی کار بسیار کم رنگ بوده است اما نمی توان از نقض چشمگیر حقوق عده ای از زنان فلسطینی در تولیدات کشاورزی غافل بود .

نیروهای اسرائیلی با ایجاد محدودیت در اقتصاد فلسطین باعث کاهش عائدات کشاورزی و خسارت مالی به این بخش از اشتغال زنان فلسطینی شده اند به این ترتیب بروز چنین مواردی ، ضمن تأثیر منفی بر جایگاه زنان فلسطینی در خانه و جامعه ، فشار وارده بر آنها را دو چندان کرده است . به عبارت دیگر زنانی که مجبورند در چنین شرایط نامساعدی کار کنند ، از یک سو حقوق آنها از جانب کارفرمایان سودجو نقض می شود و از سوی دیگر خشونتهای خانگی به آنها آسیب جسمی و روحی می رساند . بنابراین فشارهای فزاینده ای را متحمل می شوند .

گروهی از زنان فلسطینی در زندان به سر برده و از بدرفتاری نیروهای اسرائیلی در بازداشتگاهها و زندانها رنج می برند . این اقدامات ، مسئولیت اسرائیل را در قبال کلیه قوانین بین المللی حقوق بشر مخصوصا کنوانسیون منع شکنجه و رفتار غیرانسانی علیه فلسطینیان ، زیر سئوال می برد .

بنابر ماده هفت کنوانسیون ویژه حقوق شهروندی و سیاسی و ماده سه توافقنامه چهارم ژنو شکنجه و برخورد غیرانسانی و مخرب در مورد فلسطینیان ممنوع است . گفتنی است که بیش از 400 زن فلسطینی در طول انتفاضه الاقصی دستگیر شده اند که 116 نفر از آنها هنوز در بازداشت به سر می برند . 107 نفر از آنها در منطقه کرانه باختری ، شش نفر در سرزمینهای اشغالی 48 و سه نفر آنها در نوار غزه دستگیر شده اند .

قوانین موجود در مورد خشونت علیه زنان فلسطینی ، در حد لازم از آنها حمایت نمی کنند . اطلاعات موجود نشان می دهد که علاوه بر دستگیری ها و کشتار زنان فلسطینی ، در اکثر موارد ، آنها مورد آزار جنسی قرار می گیرند . هر چند آمار کاملی در دست نیست اما اطلاعات موجود نشان می دهد که تعداد شکایات ثبت شده در حوزه خشونتهای جنسی علیه زنان بسیار پایین است و آن دسته از شکایات هم به دلیل فقدان مدرک به دادگاه راه نمی یابند .

با این اوصاف ، حامیان حقوق زنان فلسطینی از دیرباز ، فعالیتهای خود را برای پایان بخشیدن به خشونت علیه زنان آغاز کرده اند و نقش عمده ای در افزایش آگاهی ها و حمایت از حقوق زنان ایفا کرده اند . در کرانه باختری یک محل برای پناه دادن به زنان قربانی خشونت و یک مرکز بازپروری کودکان به منظور اسکان موقت آنانایجاد شده که البته ظرفیت هر دو مرکز محدود است . لذا مرکز مشاوره و کمکهای قانونی زنان با همکاری وزارت امور اجتماعی فلسطین سرپناه جدیدی برای زنان فلسطینی ایجاد کرده است .

در کنار فعالیتهای مختلف مبارزه با خشونت علیه زنان ، حامیان حقوق زن در فلسطین و سازمانهای غیردولتی ، تحرکاتی را برای اطلاع رسانی در مورد حقوق زن و ایجاد اصلاحات در قانون و عملکرد آن آغاز کرده اند . بخشی از فعالیتهای آنان شامل برگزاری همایشها ، کارگاههای آموزشی ، پروژه های تحقیقاتی و ایجاد جنبشهای متعددی نظیر " جنبش پیمان زن " ( Womens Promise Movement ) در سال 1994 و " جنبش زنان " ( Womens Movement ) در سال 1995 است .

جنبش زنان در آستانه اولین انتخابات شورای قانونگذاری فلسطین و با هدف لزوم مشارکت زنان در عرصه سیاسی و برابری حقوق زنان و مردان ، شکل گرفت . زنان فلسطینی تاکنون از مشارکت سیاسی محروم ماندند . آنها در مذاکرات صلح اسلو و نقشه راه ، نقشی نداشتند و به طور کلی می توان دهه 1990 تا زمان درگذشت عرفات را عصر رکود مشارکت زنان به شمار آورد . اما در سال 2005 مشارکت سیاسی زنان فلسطینی افزایش قابل ملاحظه ای داشته است .

زنان با مشارکت گسترده در انتخابات ریاست تشکیلات خودگردان فلسطین و شهرداری ها ، سهم عظیمی از آراء را به خود اختصاص دادند چنانچه از 414 نامزد شرکت در انتخابات مرحله اول شهرداری ها ( در 10 شهر نوار غزه ) ، 68 نفر زن بودند .

به این ترتیب در یک جمع بندی کلی می توان گفت که زنان فلسطینی در پی نقض های مکرر حقوق بشر توسط نیروهای اشغالگر اسرائیل مانند تهاجم نظامی ، کشتار گسترده ، تخریب منازل ، محدودیت رفت و آمد و... همواره زندگی پرمشقتی را سپری کرده اند . اهمیت مسأله نقض حقوق زنان فلسطینی تا آنجاست که سازمان عفو بین المللی نیز چندی پیش طی بیانیه ای از اسرائیل خواست تا با حذف محدودیت تردد و جمع آوری مراکز بازرسی ، امکان انتقال سریع زنان باردار و بیمار به مراکز درمانی را فراهم ساخته و تحقیقات بیشتری در مورد تجاوز به حقوق زنان و جبران سریع و کامل حقوق قربانیان انجام شود . ( نک : زنان فلسطینی )

ب - نقض حقوق کودکان فلسطینی :

بنابر ماده 14 کنوانسیون چهارم 1949 ژنو ، کشتار خودسرانه ، شکنجه یا رفتار غیرانسانی که موجب وارد آمدن عمدی رنج شدید و زیان جدی به جسم یا سلامت افراد شود ، نقض آشکار کنوانسیون مذکور محسوب و جنایت جنگی تلقی می شود . با این حال کشتار و شکنجه کودکان زیر 18 سال فلسطینی همچنان ادامه دارد و روز به روز بیشتر می شود .

موارد دیگر نقض حقوق کودکان فلسطینی وجود پستهای بازرسی است . این مسأله باعث شده است که روند تحصیل و آموزش کودکان فلسطینی دچار اختلال شود . علاوه بر آن ، ساخت دیوار حائل توسط اسرائیل و قطع ارتباط کرانه باختری با قدس شرقی ، باعث تشدید محرومیت کودکان فلسطینی از آموزش شده است .

در مدارس قدس شرقی بیش از هفت هزار معلم و 18 هزار دانش آموز وجود دارند که تاکنون بسیاری از آنها به دلیل وجود دیوار حائل از رفتن به مدارس منع شده اند . بدین لحاظ آمار ترک تحصیل دانش آموزان فلسطینی به شدت افزایش یافته است . آمار ترک تحصیل تنها به ساکنین کرانه باختری محدود نمی شود ، چرا که بسیاری از دانش آموزان فلسطینی ساکن اردوگاههای آوارگان کشورهای مختلف نیز به دلیل شرایط مشقت بار زندگی ، استفاده از کودکان برای کار و... از ادامه تحصیل بازمی مانند .

علاوه بر مشکلات مذکور ، کودکان فلسطینی در سطح گسترده ای بازداشت و تحت شکنجه های سخت جسمی و روانی قرار می گیرند . همچنین این کودکان به دلیل کمبود امکانات بهداشتی ، به بیماریهای لاعلاجی مبتلا شدهو عده ای از آنان نیز جان می سپارند . شدت آزار کودکان فلسطینی تا جایی است که سازمانهای فعال در زمینه حقوق کودکان و حقوق بشر وابسته به سازمان ملل متحد ، کمیته بین المللی صلیب سرخ و تمام سازمانهای حقوقی بین المللی ، خواستار فشار بر اسرائیل و اجرای کنوانسیون چهارم ژنو شده اند .

طبق آخرین گزارشی که صندوق بین المللی حمایت از کودکان فلسطینی ( یونیسف ) منتشر کرده است ، 776 کودک فلسطینی از 29 سپتامبر 2000 ( آغاز انتفاضه الاقصی ) تا 31 اکتبر 2005 ، توسط نیروهای اسرائیلی شهید ، 28 هزار و 861 کودک زخمی و سه هزار و پانصد کودک فلسطینی نیز در طول این مدت دستگیر شده اند که 285 نفر آنها هنوز در بازداشت به سر می برند . ( نک : کودکان فلسطینی ) .

ج - نقض حقوق اسرای فلسطینی :

مسأله اسرای فلسطینی و نقض حقوق آنها همواره یکی از مسائل لاینحلی بوده است که مورد توجه اکثر سازمانهای حقوق بشر قرار گرفته است . اطلاعات مربوط به اقدامات اسرائیل از سال 1967 به بعد حاکی از آن است که این رژیم به منظور مقابله با مقاومت فلسطینیان ،

سیاستهایی نظیر کشتار جمعی ، تبعید ، مصادره اراضی و تخریب منازل فلسطینیان را در پیش گرفت و در همین راستا ، اقدام به ایجاد مجموعه زندانهایی کرد و به این ترتیب ، بسیاری از فلسطینیان را دستگیر و به اسارت درآورد .

علاوه بر این اسرای فلسطینی در فضای فیزیکی و روانی بسیار نامساعدی نگهداری می شوند . بی توجهی اسرائیل به وضعیت بهداشتی و پزشکی اسیران بیمار ، محروم کردن آنها از درمانهای لازم ، بازرسی مداوم ، ممنوعیت وارد کردن پوشاک ، غذای سالم و دیگر نیازهای ضروری اسیران به سلول ها ، محرومیت دیدار با بستگان و شکنجه های جسمی و روحی برای اعتراف گرفتن ، از جمله آسیبهایی است که اسرای فلسطینی را تحت فشار قرار داده است .

براساس گزارشی که مرکز نظارت بر حقوق بشر فلسطین ( PHRMG) (Palestinian Human Rights Monitoring Group ) منتشر کرده است ، در بند هشتم زندان " ایالون " دوربین ها و دستگاههایی نصب شده اند که از خود اشعه های زیان آور صادر می کنند . مرکز مذکور بااعلام این مطلب ، از کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل ، کمیته صلیب سرخ جهانی و دیگر نهادهای بین المللی حقوق بشر خواسته است تا در اسرع وقت از زندانهای اسرائیل بازدید کند .

علاوه بر این اسرائیل ، زندانها را در مناطقی بنا کرده است که از نظر امنیتی خطرناکند و این امر با ماده 83 فصل دوم توافقنامه چهارم ژنو مخالف است . بنابر توافقنامه مذکور ، اسرائیل حق ندارد زندانهایش را در مناطقی که در معرض خطر جنگ قرار دارند ، بنا کند .

اگرچه در نشست شرم الشیخ ( فوریه 2005 ) ، اسرائیل وعده آزادی 900 زندانی فلسطینی و همچنین تشکیل کمیته ای مشترک به منظور آزادی تعداد بیشتری از زندانیان را داده بود اما با گذشت قریب به یک سال از این موضوع ، همچنان 9 هزار و 200 اسیر فلسطینی در 28 زندان اسرائیل در اسارت به سر می برند .

گزارشها حاکی از آنند که از سال 1967 تاکنون ، ارتش اسرائیل 650 هزار فلسطینی را به اسارت درآورده که این میزان حدودا 20 درصد کل جمعیت اراضی اشغالی فلسطین است . براساس گزارش مذکور ، از زمان نشست شرم الشیخ در فوریه 2005 تا پایان اکتبر 2005 نیز نزدیک به سه هزار فلسطینی بازداشت شدند . تنها در اکتبر 2005 ، 270 فلسطینی بازداشت شدند .

موضوع اسیران فلسطینی به حدی حیاتی بوده است که یکی از پیش شرط های اساسی مذاکرات صلح به شمار رفته است . بدین لحاظ تا زمانی که قضیه اسرای فلسطینی لاینحل باقی بماند و دولت اسرائیل نیز هزاران فلسطینی را در بازداشت نگه دارد ، هیچ پیشرفتی در روند صلح به وجود نخواهد آمد . ( نک : زندانهای اسرائیل ) .

د - نقض حقوق آوارگان فلسطینی :

حق بازگشت آوارگان فلسطینی به سرزمین اجدادی خود ، موضوعی است که همواره مورد مخالفت اسرائیل بوده است . بخش عمده آوارگان فلسطینی در اردن ، سوریه و لبنان زندگی می کنند و مهمترین مورد نقض حقوق آوارگان ، ممانعت اسرائیل از حق بازگشت آنهاست .

علاوه بر این ، کشتار ، تخریب منازل ، وخامت اوضاع بهداشتی ، اقتصادی و... از مصداق های دیگر نقض حقوق آوارگان فلسطینی است . براساس آمار سازمان امدادرسانی و اشتغال پناهندگان فلسطینی ( آنروا ) ، در شش ماه اول سال 2005 ، 120 آواره فلسطینی کشته و 654 نفر زخمی شدند . همچنین در این مدت 675 آواره فلسطینی سرپناه و منزل خود را از دست داده اند . ( نک : آوارگان فلسطینی ، حقوق ) .

ه - اقدامات اسرائیل و نقض حقوق فلسطینیان :

علاوه بر موارد و مصادیقی که پیرامون نقض حقوق بشر در فلسطین بیان شد ، همواره شاهد اقدامات دیگری از جانب اسرائیل بوده ایم که در راستای اعمال محدودیتهای بیشتر برای فلسطینیان صورت گرفته است که از جمله مهمترین آنها ساخت دیوار حائل ، ایجاد محدودیت عبور و مرور توسط پستهای بازرسی و استفاده از روشهای ایجاد رعب و وحشت است .

از ابتدای سال 2002 ، طرح احداث دیوار حائل به طول تقریبی 600 کیلومتر ، بر محدودیتهای مردم فلسطین افزود . اگرچه دیوان بین المللی لاهه بنابر درخواست مجمع عمومی سازمان ملل پس از شش ماه بررسی در 9 جولای 2004 با اکثریت آراء ، احداث دیوار حائل توسط اسرائیل در مناطق اشغالی فلسطین به ویژه داخل و اطراف قدس شرقی را مغایر قوانین بین المللی اعلام و از این کشور درخواست کرد تا نسبت به تخریب آن و پرداخت غرامت به فلسطینیان زیان دیده اقدام کند اما اسرائیل همچنان به تکمیل ساخت دیوار حائل ادامه داده است .

دیوار حائل از جهات مختلف دارای زیان است . البته زیان اصلی در بعد انسانی آن نهفته است نه بعد مادی . این دیوار عملاً دهها هزار نفر از ساکنان را از قدس خارج می کند .

علاوه بر این موارد ، دیوار حائل باعث ایجاد عوارض روحی - روانی در میان قشرهای مختلف مردم فلسطین نیز شده است چنانچه میان این افراد ، افسردگی ، اضطراب ، کابوس های شبانه ، ترس و وحشت ، بی انگیزگی ، سوءظن و... مشاهده می شود .

قصد اسرائیل با ادامه ساخت دیوار حائل القای این احساس به فلسطینیان بوده است که آنها در زندان به سر می برند و باید تحت نظارت زندانبان عمل کنند ، این زندان نیز به وسیله دیوار حائل احاطه شده و زندانیان حق عبور و مرور آزادانه را ندارند . به این ترتیب ، روح و روان مردم فلسطین با این تفکر تحت تأثیر قرار گرفته و مشکلات زیادی را برای آنها به وجود آورده است .

بخش دیگر اقدامات متناقض با حقوق فلسطینیان ، جلوگیری از تردد آزاد فلسطینیان در اراضی اشغالی توسط ارتش اسرائیل بوده است . اجرای مقررات منع رفت و آمد و فعالیت پستهای بازرسی ، با هدف کنترل تردد بین شهرها و روستاهای فلسطین روز به روز سخت تر و پیچیده تر شده و عملاً مردم فلسطین را در شهرها و روستاهای خود حبس کرده است . آن عده از فلسطینیان نیز که مجبورند از پستهای بازرسی عبور کنند ، در طول روز به مدت زیادی معطل شده و با انواع رفتارهای غیرانسانی مواجه می شوند .

خسارت ناشی از این مسأله نیز جبران ناپذیر بوده است چرا که این محدودیتها ، تقریبا تمام جنبه های زندگی روزمره مردم فلسطین نظیر ، اقتصاد ، آموزش ، بهداشت و... را تحت تأثیر قرار می دهد . بیشترین خسارت زمانی آشکار می شود که افراد بیمار نیاز فوری به پزشک داشته باشند اما مجبور باشند در پست بازرسی معطل شوند . این در حالی است که ممانعت افراد بیمار یا مجروح از رسیدگی پزشکی ، نقض مسلم قوانین بین الملل به شمار می رود .

از جمله سیاستهای دیگری که اسرائیل به منظورنقض حقوق فلسطینیان در پیش گرفته است ، استفاده از روشهای ایجاد رعب و وحشت است . یکی از مصادیق این سیاست ، شکستن دیوار صوتی است که اسرائیل پس از عقب نشینی از نوارغزه ، به منظور اعمال فشار بر مردم این منطقه به کار گرفته است . صدای مهیب شکستن دیوار صوتی به قدری شدید است که همانند زلزله باعث شکسته شدن اشیاء و لوازم منزل ، دیوارها و پنجره ها می شود . این مسأله که پس از عقب نشینی از نوار غزه چند بار تکرار شد ، تأثیرات مخرب فیزیکی و روانی را بر ساکنان منطقه مخصوصا کودکان وارد کرده است .

علاوه بر شکستن دیوار صوتی ، نیروهای اسرائیلی اقدامات دیگری را برای تنبیه دسته جمعی فلسطینیان به کار گرفته اند که شامل تخریب مدارس و منازل فلسطینیان می شود . اسرائیل اقدامات مذکور را به تلافی پرتاب موشکهای قسام انجام داده است .

به هر ترتیب کلیه موارد مذکور ، از لحاظ حقوق بین الملل ، نقض آشکار حقوق بشر محسوب شده و شدیدا اسرائیل را در معرض اتهام قرار می دهند .

مآخذ :

1. بولتن رویداد و گزارش فلسطین ، مؤسسه تحقیقات و پژوهشهای سیاسی علمی ندا ، شماره 35 ، ( 29/9/1384 ) ، شماره 29 ، ( 19/8/1384 ) ، شماره 9 ، ( 30/3/1384 ) ، شماره 1 ، ( 5/2/1384 ) ، شماره 37 ، ( 19/10/1384 ) .
2. فصلنامه مطالعات منطقه ای ، مقاله " حقوق بشر در فلسطین اشغالی : تاریخچه و سیاست یک جنبش " ، نویسنده : لیزا حجار - مترجم : داوود کیانی - سال پنجم - شماره 2 ، بهار 1383 .
3. www.al-awda.org ( 2005/6/1 ) .
4. www.un.org/womenwatch/daw/cedaw.
5. www. english. wafa.ps ( 2005/6/21 ) ( 2005/11/11 ) .
6. www.ipc.gov.ps ( 2005/12/28 ) .
7. www.pchrgaza.org ( 2004/5/7 ) ( 2005/12/24 ) .
8. www.palestine-pmc.com ( 2005/6/13 ) ( 2005/10/1 ) ( 2005/10/17 ) .
9. www/amin.org ( 2005/8/25 ) ( 2004/3/1 ) .
10. www.Dailystar.com.ib ( 2005/9/10 ) .