شافعی ( مذهب - )

مذهب شافعی به امام ابی عبدالله محمدبن ادریس قریشی هاشمی شافعی متولد سال 150ه/767م در غزه و متوفای سال 204ه/819م در مصر نسبت داده شده است .

مذهب شافعی از لحاظ قدمت سومین مذهب از مذاهب چهارگانه می باشد . شافعی تعالیمی از امام مالک فراگرفته سپس به عراق رفت و از اصحاب ابوحنیفه نیز تعالیمی فراگرفته و روش و مذهب حجازی ها را با مذهب اهالی عراق درهم آمیخته و مذهبی را به وجود آورد که در بسیاری موارد با مذهب مالکی اختلاف دارد .

معروف است که شافعی به بیت المقدس رفته و در آنجا نماز گزارده و گفت : " هرچه می خواهید از من بپرسید تا جواب آن را از کتاب خدا و سنت پیامبرش به شما عرضه بدارم . "

شافعی طریق و روش موفقی را پیمود و در بحث آزاد بین فقه و تقلید موضع وسطی را اختیار نمود . صاحبان کتابهای " طبقات " می گویند که شافعی ابتدا در مصر پدیدار شد و پس از آن در عراق ظاهر گردید و در بغداد و سرزمین خراسان و شام و یمن و فارس و حجاز و هند گسترش یافت . مذهب شافعی نیز در فلسطین گسترش یافت طوری که در قرن سوم هجری آنجا یکی از مراکز مذهب شافعی گردید در قرن بعد مذهب شافعی به تدریج جایگزین مذهب اوزاعی در شام و فلسطین شد و خواست که در مسأله قضاوت در شام و فلسطین اثر بگذارد .

پزمانی که دولت فاطمی ها برپا گردید بیشتر مردم در فلسطین به مذهب فاطمی عمل کرده و آنگاه که صلاح الدین به دولت فاطمی ها خاتمه داد فقه شافعی و فقیهان شامی و عراقی این مذهب به فلسطین بازگشتند . ایوبی ها با ساخت مدارسی جهت فقهای مذاهب اهل تسنن و اختصاص منصب قضاوت به این مذهب - - به دلیل مذهب رسمی بودن آن - - شروع به ترویج این مذاهب پرداختند . تمامی بنی ایوب به جز المعظم عیسی بن احمدبن ایوب و فرزندانش که حنفی بودند دارای مذهب شافعی بودند .

سپس هنگامی که دولت ممالیک بحری به روی کار آمد پادشاهان آن شافعی مذهب بودند و در مسأله قضاوت ، عمل به مذهب شافعی استمرار یافت تا آنکه شاه ظاهر پیپرس قضات چهارگانه ( از چهار مذهب اهل تسنن ) را به وجود آورد و سرپرستی و نظارت در اموال ایتام و اوقاف را در سراسر کشور به شافعی سپرد و بدین ترتیب مذهب شافعی در ردیف اول قرارگرفته و پس از آن به ترتیب مذاهب مالکی ، حنفی و حنبلی قرارداشتند .

این موضوع در دولت ممالیک چرکسی نیز ادامه یافت تا اینکه عثمانی ها بر کشور مستولی شدند و نظام قضات چهارگانه را باطل کرده و قضاوت را منحصر به مذهب حنفی نمودند اما این عمل در انتشار و گسترش مذهب شافعی و مالکی در مصر و فلسطین اثری نگذارده و آنها همچنان غالب و برتر باقی ماندند و مذهب شافعی به صورت بحری غلبه داشت و تا سال 1287ه/1870م ریاست الازهر منحصر به علمای شافعی بود .

تعدادی از فقهای شافعی به هنگام سقوط بیت المقدس به دست صلیبیان در سال 492 ه/1098 م به شهادت رسیدند . از آن جمله می توان شیخ ابوالقاسم مکی بن عبدالسلام بن حسین بن القاسم انصاری رملی شافعی حافظ را که متولد سال 432ه/1038م بود و تاریخ و فضائل بیت المقدس را شروع کرده بود نام برد . صلیبیان به هنگام تسخیر بیت المقدس او را به اسارت گرفته و به قتل رساندند .

یکی دیگر از این فقها ، ابوالقاسم عبدالجباربن احمدبن یوسف رازی شافعی است که تا هنگام شهادت در بیت المقدس مستقر بود .

زمانی که در سال 583 ه/1187 م صلاح الدین ایوبی بیت المقدس را بازپس گرفت مذهب شافعی به جایگاه خود بازگشت و بر بقیه مذاهب موجود در فلسطین چیره شد . صلاح الدین که خود شافعی مذهب بود مذهب شافعی را در فلسطین برپا داشت و امام جماعتی شافعی برای اقامه جماعت در مسجد جامع بزرگ القبلی که مردم آن را به نام مسجدالاقصی می شناسند معین نموده و مذهب شافعی عهده دار منصب قضاوت گردید .

نقش امام جماعت در مسجدالاقصی منحصر به امامت در نماز نبود بلکه به علم و تدریس نیز اشتغال داشته است . برخی از ائمه جماعت مسجد الاقصی عهده دار ریاست و یا تدریس در یکی از مدارس شافعی نیز بوده و تدریس آنها مختص به فقه شافعی نبوده بلکه شعبه شعبه شده و موضوعات گوناگون مانند قرائت و حدیث و فقه و لغت و نحو و بلاغت و تصوف را نیز تدریس می کرده اند .

فقه شافعی ماده درسی رسمی بود که در مسجدالاقصی تدریس می شد و علماء علاوه بر صدور فتوا و تدریس عهده دار تدریس تعدادی از کتب مذاهب شافعی نیز بودند . از مشهوترین مدارسی که در قرن شش و هفت هجری/12 و 13 میلادی به وجود آمد مدرسه صلاحیه است که صلاح الدین ایوبی آن را در سال 588ه/1192م در نزدیکی شمال دروازه الاسباط دیوار شهر بیت المقدس ساخت و وقف فقهای شافعی نمود .

پست ریاست آن از سمت های ارزشمند مملکت اسلامی بود . امر تدریس این مدرسه و نظارت بر اوقاف آن را به عهده بهاءالدین بن شداد قاضی مشهور و صاحب کتاب سیره " نوادر پادشاهی " گذارده و در وقفنامه اش به این موضوع اشاره و تأکید کرده و گفته : " به دلیل امانتداری او و از روی اعتقاد به کفایت و اعتماد به دیانت او این امر را بر عهده او گذاردم " .

از مشایخ این مدرسه همچنین ابن عساکر دمشقی که شیخ مذهب شافعی در شام بود نیز مشهور بوده است که بین مدرسه صلاحیه بیت المقدس و مدرسه تقویه دمشق در آمد و شد بوده است . از جمله دیگر مشایخ ، تقی الدین ابوعمربن ابی النصر نصری مشهور به ابن الصلاح می باشد که در زمان خود ، عمده مسائل برپایه فتوای او بود و به تفسیر و حدیثو فقه بنابر مذاهب پیشینیان مشهور بوده و قائل به حذر از تأویل قرآن و ایمان به آنچه از جانب خداوند و پیامبرش آمده - - به همان شکل که مراد آنان است - - بوده و دارای مصنفات زیادی نیز می باشد .

این مدرسه منبع پرتوافشانی علمی و فرهنگی بوده و فقها از خارج و داخل فلسطین جهت درس و مناظره در آنجا جمع می شدند و گاهی نیز تعدادی از علمای خراسان به بیت المقدس می آمدند و بحث هایی را با شیوخ مذهب شافعی برپا می کردند . از کسانی که به این مناظرات فقهی مشهورند می توان از ابوالفضل عطاء مقدسی شیخ شافعی مسجدالاقصی و قاضی یحیی بن علی معروف به ابن صائغ نام برد .

ابن عربی در گزارشی از سفری که به بیت المقدس انجام داده می نویسد که در آنجا تعدادی مدارس از جمله مدرسه باب السباط را مشاهده کرده که فقهای شافعی از جمله عطاء مقدسی و ابن صائغ برای درس و مناظره در آنجا جمع می شده اند .

مدرسه صلاحیه در طی قرنها مرکز پرتوافشانی علمی و فرهنگی باقی ماند و تدریس و برپایی مجالس علم و فتوا در آنجا ادامه یافت . از جمله کسانی که در قرن نهم هجری در آنجا درس خوانده است علاءالدین قلقشندی است که در سال 804ه/1402م در بیت المقدس تولد یافت و مشهود گردیده است .

قلقشندی مکانی را به عنوان عبادتگاه در این مدرسه تعیین کرد و عهده دار ایراد خطابه در مسجدالاقصی گردید . وی در سال 874ه/1469م فوت کرد .

یکی دیگر از مشاهیر این مدرسه شهاب الدین ابوعباس احمدبن عمرعمیری مقدسی متولد سال 832ه/1429م بیت المقدس و متوفای سال 890ه/1485م بود و در بیت المقدس به عنوان واعظ و مدرس و مفتی مشغول بوده است .

از جمله مدارس مشهوری که برای فقهای شافعی تأسیس گردید مدرسه ناصریه است که در کنار برج دروازه الرحمة در بیت المقدس واقع شده و معروف به مدرسه غزالیه می باشد . این نام جهت نسبت این مدرسه به ابوحامد غزالی است که در آنجا اقامت داشت و اوقات خود را در آنجا به فراگیری علم و عبادت گذراند و به تصنیف کتب پرداخت و در جنبش فقهی شرکت نمود و دانشجویان از او کسب علم می کردند .

گفته می شود که غزالی کتاب " احیاء علوم دین " را در این مدرسه تصنیف نموده و همچنین برای اهالی بیت المقدس رساله ای به نام رساله قدسیه در قواعد عقاید به رشته تصنیف درآورد .

از مشهورترین شیوخ مدرسه ناصریه ابوالفتح نصربن ابراهیم مقدسی شافعی است که دانشجویان به کسب علم و فراگیری علوم از او پرداختند . او به تدریس و دادن فتوی اشتغال داشت . غزالی نیز با او ملاقاتی داشته و ابن عربی نیز علومی را از او کسب کرده است .

یکی دیگر از مدارس شافعی ، مدرسه بدریه است که با انتساب به واقف آن " بدرالدین محمدبن ابی القاسم هکاری " یکی از امیران پادشاه بزرگ بدین اسم نامیده شد . این مدرسه را وقف فقهای شافعی نمود و از آن جمله مدرسه میمونه است که در مجاورت دروازه ساهرة بوده و امیر فارس الدین ابوسعید میمون خازنداد سلطان صلاح الدین آن را وقف فقهای شافعی نموده است .

این مدارس نقش مهمی در خدمت به مذهب شافعی داشت . کار در این مدارس بین تدریس فقه شافعی جهت دانش آموزان و دقت و تمرکز بر روی کتب مهم مذهب شافعی و شرح و تعلیق برآنها متنوع بوده است .

کتاب " مختصرالمزنی فی فروع الشافعیة " یکی از پنج کتاب مشهور بین شافعیه است که توسط شیخ امام اسماعیل بن یحیی مزنی شافعی ( متوفای 264 ه ) تصنیف گردیده است . این شخص اولین کسی است که در مذهب شافعی کتابی تصنیف نموده است .

این کتاب از اهتمام زیاد افراد برخوردار گردید و بر آن شرح و تعلیق نوشته شده و الفاظ آن تفسیر گردیده و به صورت مختصر درآمده است . شرح کتاب سنن ابی داود و شرح منهاج بیضاوی و شرح بخاری نیز وجود دارد . علمایشافعی در جنبش تألیف شرکت کردند و تصنیفات زیادی در فقه و حدیث مثل معجم الوسیط ، کتاب الفتاوی و ادب المفتی و المستفتی و طبقات الفقهاء و الشافعیه که نووی آن را ملخص نمود به وجود آوردند .

تمامی این تصنیفات از شیخ الاسلام تقی الدین ابوعمربن ابوالنصر نصری - - که نامش در پیش گذشت - - بوده و یکی دیگر از این کتب ، کتاب الذخائر ابی الفتح سلطان بن ابراهیم بن مسلم قدسی شافعی می باشد .

برخی از علمای شافعی با پرداخت خرجی از مال خود دانش آموزان را به اشتغال به علم ترغیب می نمودند . یکی از این افراد ، شیخ برهان الدین ابواسحاق ابراهیم بن احمدعجلونی مقدسی شافعی می باشد . گفته شده است که مردم فقیر به او روی آورده و او نیز به هرکسی که به او روی می آورد کمک می کرد تا جایی که پس از بذل تمامی دارائیش در راه علم و تعلیم و آموزش خود نیز فقیر گشت .

برخی از علمای شافعی نیز بودند که تبرعی و بدون درآمدی به کسب علم اشتغال داشتند . از این عده می توان شیخ الاسلام شهاب الدین ابی العباس احمدبن حسین بن حسن رملی مقدسی شافعی معروف به ابن رسلان از مشهورترین علمای بیت المقدس را نام برد که اشتغال به علم بدون هیچ دستمزدی را پی گرفت و ریاست مدرسه امیرحسام الدین بیت المقدس و الخلیل را که به او پیشنهاد شد و برای آن روزانه ده درهم نقره مقرر شده بود نپذیرفت و رد نمود . جایگاه تدریس در مدرسه صلاحیه برای پیروان مذهب شافعی به تنهایی باقی ماند .

برخی از شیوخ حنیفه که قصد تدریس در این مدرسه داشتند بر طبق مذهب شافعی سیر نمودند . از این افراد می توان از قاضی القضات شمس الدین هراوی که با مذهب حنفی وارد بیت المقدس شد و سپس شافعی گردید را نام برد . این شخص هر دو مذهب ابی حنیفه و شافعی را فرا می گرفت .

شاه معظم عیسی ( که حنفی بود ) پس از ورودش به بیت المقدس در سال 623ه/1226م فقهای شافعی مدرسه صلاحیه را خواست و در مسائل فقهی و لغوی گوناگون با آنها بحث کرد و مورد پسند واقع شدن رأی آنها را اعلام و اظهار نمود .

بنابراین قرنهای آخر قبل از ظهور عثمانی ها دوره طلایی مذهب شافعی بود در این دوران این مذهب دارای سلطنت مطلق بر سرزمینهای میانه اسلامی بود . مذهب شافعی هنوز هم در برخی از مناطق شام جایگاه اولیه خودش را دارا می باشد .

مقدسی در کتاب " احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم " می گوید که فقهای سرزمین شام در زمان او ( قرن چهارم هجری ) شافعی بوده و می گوید " هیچ فرد مالکی و یا داودی در شام دیده نمی شود " قابل ذکر است که سرزمینهایی که در گذشته مذهب شافعی در آنها وارد شده است هنوز نیز تاکنون بر همان مذهب می باشند .

مآخذ :

1. حنبلی ، مجیرالدین : الانس الجلیل فی تاریخ القدس و الخلیل ، عمان 1973 .
2. خالدی ، احمد سامح : اهل العلم بین مصر و فلسطین ، قدس 1946 .
3. عارف ، عارف : تاریخ القدس ، قاهره 1951 .
4. ابوشامه : الذیل علی الروضتین ، قاهره 1366ه .
5. کردعلی ، محمد : خطط الشام ، بیروت 1969 .
6. نعیمی ، عبدالقادر : الدارس فی تاریخ المدارس ، دمشق 1367 ، 1370ه .
7. - حنبلی ، ابن عماد : شذرات الذهب فی اخبار من ذهب ، قاهره ، 1931 .
8. سخاوی ، محمدبن عبدالرحمن : الضوء اللامع لأهل القرن التاسع ، قاهره 1352 .
9. حسینی ، ابوبکر هدایت الله : طبقات الشافعیة ، بیروت 1971 .
10. سبکی ، تاج الدین : طبقات الشافعیة الکبری ، قاهره 1383ه .
11. کتبی ، محمد بن شاکر : فوات الوفیات ، بیروت 1918 .
12. جمال الدین بن واصل : مفرج الکروب فی اخبار بنیایوب ، قاهره 1953 - 1957 .
13. بهاالدین بن شداد : النوادر السلطانیة و المحاسن الیوسفیة ، قاهره 1964 .