بیت المقدس ( فضائل - )

مقام بیت‌المقدس در اسلام ، فراز و نشیب‌های خاص خود ر داشته است ، با این حال نمی‌توان آن را به درستی توصیف کرد ، زیرا متون معتبر مربوط به این دوره ، نظیر تفسیر المقائل ( متوفی 150 ه/667‍ م ) منصف عبدالرزاق ( متوفی 211 ه‍/827 م ) و دو کتاب از بهترین کتب فضائل القدس ، هنوز منتشر نشده است . بحث جالب دربارۀ متون مربوط به این موضوع و وضع کنونی تحقیق در این زمینه را در برخی آثار می‌توان یافت .

این که اسلام در این دوره تلقی یهودی و مسیحی از قداست بیت‌المقدس را در هم آمیخت و حریم معبد کهن یهود را به عبادتگاهی برای مسلمانان بدل کرد ، با تلقی صدر اسلام نسبت به این شهر کاملاً توافق داشت . حدیثی که بیت‌المقدس را بعد از مکه و مدینه به عنوان سومین شهر مقدس اسلام معرفی می‌کرد و از بقیۀ شهرها ممتاز می‌ساخت ، در خلال قرون اول هفتم پدید آمد و طی قرون دوم/هشتم ، قبول عام یافت . و این امر زمانی رخ داد که مقام بیت‌المقدس به عنوان پدیده‌ای مغایر با اسلام که مهد آن حجاز بود ، مورد اعتراض قرار گرفته بود . این سخن منسوب به عبدا... بن مسعود و حذیفه است که " حتی اگر فاصلۀ میان من با بیت‌المقدس تنها دو فرسنگ هم باشد ، بدانجا نخواهیم رفت . "

تکریم بیت‌المقدس و تقبیح آن ، هر دو با افزایش ورود اندیشه‌های بیگانه دربارۀ این موضوع و بسط یافتن آن اندیشه‌ها به وسیلۀ اعتقادات رایج اسلامی ، عمق بیشتری یافت . مردم به تدریج این اندیشه را پذیرفته بودند که بیت‌المقدس به لحاظ آن که خاستگاۀ پیامبران و اولیاء پیشین و مکان وقوع " اسراء " و " معراج " پیامبر اکرم ( ص ) بوده ، تقدیس یافته است ( قول اخیر در نامۀ صلاح الدین ایوبی به ریچارد شیردل ، به عنوان مهم ترین دلیل برای اثبات ادعای مسلمین نسبت به بیت‌المقدس اظهار شده است . )

افسانه‌های بیشماری که پیرامون این اندیشه‌ها ساخته شد ، و مهمتر از همۀ آنها این باور که بیت‌المقدس صحنۀ محشر یا رستاخیز و روز جزا خواهد بود ، و عقاید موهومی که از این باورها برخاست ، سبب گردید که این اندیشه‌ها به عنوان افسانه‌های مجعولی که سکنۀ این شهر به قصد جذب هرچه بیشتر زوار و سیاحان ، جعل کرده‌اند ، مورد انتقاد و تردید قرار گیرد . به گفتۀ ابن کثیر " آنها ( مردم بیت‌المقدس ) تصاویر " صراط " ( پلی که بین جبل زیتون و تپۀ معبد کشیده شده و از مو باریکتر است الخ ) ، دروازۀ بهشت ، جای پای پیامبر اکرم ( ص ) و وادی دوزخ را در این شهر ترسیم کرده‌اند . " در نتیجه ، بیت‌المقدس در قرون سوم تا پنجم ه‍ . ش در وجدان مذهبی اسلام مقام والایی نداشت . در حالی که تا پایان قرن سوم نهم م/ ، و در طول قرن چهارم/دهم م ، کتاب‌های متعددی در ذکر " فضائل " بسیاری از شهرهای اسلامی نوشته شده که تنها دو کتاب در " فضائل القدس " آن هم در قرن پنجم/یازدهم م تدوین گردید یکی رساله‌ای از ابوبکر الواسطی ، خطیب مسجد الاقصی است ( که اخیراً کیستر M . J Kister در کتابخانۀ مسجد الجزار پاشا در عکا یافته است و هسون Y . Hassonآن را منتشر ساخته ) و دیگری کتابی از ابوالمعالی المشرف بم مرجأ یکی از فقهای ساکن بیت‌المقدس است ( که سیوان E . Sivan اقدام به چاپ آن نمود ) مؤلف اثر سوم از این نوع که عمدتاً شامل احادیث است یعنی ابوالقاسم المکی المقدسی ، در جنگ صلیبیون گرفتار شد و به قتل رسید ، لذا فرصت نیافت که اثر خود را تمام کند . وجه مشخصۀ این سه مؤلف آن است که همگی اهل بیت‌المقدس بوده‌اند . این واقعیت شگفت انگیز و مورد اشاره مکرر که فتح بیت‌المقدس توسط صلیبیون و تبدیل آن به شهری منحصراً مسیحی ، تا دهها سال هیچ گونه عکس العمل شدیدی را از جانب مسلمانان بر نیانگیخته ، در عین

حال نشان دهندۀ آن است که در این ایام ، تقدیس شهر قدس هنوز به صورت نیرویی معنوی در اسلام در نیامده بوده است .

این اوضاع با فتح ادسا ( رها ) به دست عماد الدین زنگی در سال 539 ه‍ . ق/1144 م ، و استفادۀ او از احساسات مذهبی دگرگون شد . شعرا و منشیان دربار زنگی و پسر وی نورالدین ، همگی موضوع " جهاد " درراه بیت‌المقدس را دست مایۀ آثار و اشعار خود ساختند . این تبلیغات در دورۀ صلاح الدین ، و در سال‌های قبل و بعد از 583/1187 به اوج خود رسید . در حالی که طی نیمۀ نخست قرن ششم/دوازدهم م ، هیچ گونه کتابی در زمینۀ " فضائل بیت‌المقدس " نوشته نشده بود . در نیمۀ دوم همین قرون و طی قرون بعد ، تعداد بسیار زیادی از این کتابها در نقاط مختلف به رشتۀ تحریر در آمد . از اعتراضات بسیار گستردۀ مسلمانان نسبت به تخریب برج و باروی این شهر در 616/1291 م توسط المعظم ، و تسلیم آن به امپراطور فردریک دوم توسط الکمامل در سال 626 . ق/1229 م ، می‌توان دریافت که بیت‌المقدس در این دوره تا چه حد مورد توجه اسلام بوده است . دقیقاً پس از آن که بیت‌المقدس دیگر به صورت مسأله‌ای نظامی یا سیاسی مطرح نبود ، یعنی طی دورۀ ممالیک ، نگارش کتاب‌های مربوط به " فضائل بیت‌المقدس " چندین برابر شد . دست کم سی کتاب در باب " فضائل بیت‌المقدس " از این دوره بازمانده است . ایراداتی که ابن تیمیه در رساله‌ای پیرامون این موضوع وارد کرده ، علیه بدعت‌هایی است که به مسخ قداست المقدس انجامیده بوده است : و گرنه منزلت این شهر به عنوان سومین شهر قدس اسلام هیچگاه مورد تردید نبوده است . از نظر مسلمانان امروز ، این منزلت نشانۀ خصیصۀ جهان شمولی اسلام تلقی می‌شود . سید قطب ( مقتول در 1345 ش/1966 م در تفسیر عظیم خود بر قرآن مجید ، در اشاره به آیۀ اول سورۀ اسرأ می‌نویسد : " اسراء تمام ادیان توحیدی بزرگ ، از ابراهیم و اسماعیل تا خاتم النبیین را به یکدیگر می‌پیوندد ، و اماکن مقدس ادیان توحیدی را در یک جا گرد می‌آورد . چنان است که گویی حضرت محمد ( ص ) خاتم النبیین ، با این سفر شبانۀ شگرف اعلام می‌کند که پیام و رسالت او حاوی پیام و رسالت پیامبران قبلی و مرتبط با آنهاست . " )

مأخذ :

1. اسعدی ، مرتضی ، بیت‌المقدس ، بنیاد دائرة المعارف اسلامی ، تهران ، 1367 .