سنگها در فلسطین

سنگها براساس نوعشان به سه دسته اصلی ، آذرین ، رسوبی و دگرگونی تقسیم می شوند .

الف - سنگهای آذرین :

در بیش از 100 کیلومتر زیرزمین و تحت فشار حرارت زیاد ، ماده سنگی] از دیگر مواد] جدا می شود وپراکنده می گردد و در هوای سرد این توده پراکنده منجمد می شود و سرانجام سنگ آذرین به وجود می آید .

سنگهای آذرین در فلسطین به دو بخش اصلی دسته بندی می شوند :

1 - سنگهای پیش از کامبرین : 1

این نوع سنگها در ناحیه باریکی پیرامون منطقه " ام رشرش " ، در دورترین نقطه جنوب شرقی فلسطین ، در نزدیکی خلیج عقبه وجود دارد . این توده سنگ آذرین همراه با سنگهایی از نوع خود در جنوب شرقی اردن و صحرای سینا ، منطقه ای را به نام " پوشش سخت عرب " و یا " کانون عرب " تشکیل می دهند . سنگهای این ناحیه از قدیمی ترین سنگهای سرزمینهای عربی هستند زیرا عمرشان به بیش از 550 میلیون سال می رسد ، این سنگها برخلاف مساحت کمی که اشغال کرده اند ، شامل انواع گوناگونی می شود ، از جمله :

1 ) گرانیت :

این نوع ، بیشترین نوع سنگهای آذرین در فلسطین است . این نوع سنگ در رنگ و حجم و ترکیبهای معدنی و شیمیایی گوناگون آن ، در فلسطین پیدا می شود . به متوسط حجم این نوع سنگ در ناحیه و " ام رشرش " 2 - 3مم گاهی به 10مم هم می رسد . در این نوع سنگ ، مواد کانی البیت ، الیگوکلاز ، کوارتز ، و میکروکلین بیش از دیگر مواد ، وجود دارد . رنگ آن خاکستری مایل به سرخ است . ولی گرانیت دره منایح ( تمنا ) پراکندگی زیادی دارد و دانه های آن دارای حجم متوسطی است ، رنگ آن قرمز سیر و دارای مواد معدنی بیوتیت و میکروکلین است .

نوع سوم از گرانیت ، کمیاب تر است و فقط در ناحیه شمال یافت می شود . حجم دانه آن به طور متوسط 1مم است و دارای رنگ قرمز سیر است .

2 ) کوارتز دیوریت :

دست کم دو نوع سنگ از این گونه ، موجود است ، دسته ای تیره رنگ و دارای حجمی متوسط هستند و مواد کوارتز ، الیگوکلاز و اورتوکلاز بیش از دیگر مواد در آن وجود دارد . نوع دوم آن دارای حجمی متوسط ( 2مم ) و رنگ آن یا سبز سیر و یا قرمز سیر است . مواد الیگوکلاز ، کوارتز ، بیوتیت و هوربناد سبز مواد اصلی آن را تشکیل می دهند . علاوه بر این مواد ، مقداری زیادی از مواد دیگر با ترکیبهای گوناگون در این سنگ موجود است .

3 ) سنگهای مونزونیت :

رنگ این نوع سنگ ، خاکستری مایل به قرمز و یا خاکستری تیره است ، دانه های آن دارای حجمی متوسط است و گاهی از نوع چخماقی می باشند . ترکیب این سنگها گاهی بازی و گاهی اسیدی است که از موادی که در آن به کار برده شده است می توان آن را تشخیص داد . در نوع فلدسپار پلاژبوکلاژ ، لابرادوریت ( بازی ) است و الیگوکلاز ( اسیدی ) است . ولی فلدسپار یا میکروکلین است یا اورتوکلاز . علاوه بر این تعداد زیادی سنگهای کوارتز ، هوربنلدسبز ( که در سنگهای متوسط ، سیاه می شود ) و بیوتیت که در سنگهای اسیدی مقدار آن متفاوت است ، یافت می شود .

در این نوع از سنگها ، سنگهای : گرانودیوریت ، کوارتز دیوریت ، مونزونیت ، دیوریت ، گابرو و دیوریت یافت می شود . شاید بتوان گفت که این سنگها نتیجه ترکیب توده های بازی با سنگهای اسیدی موجود در منطقه بوده است . به همین دلیل به این نوع سنگها ، سنگهای " غیراصیل " می گویند .

4 ) سنگهای گابرو و سنگهای مجاور :

ویژگی این مجموعه از این سنگها ، دارا بودن ترکیبات زیاد معدنی است . لذا این نوع سنگ ، انواع و اسمهای زیادی دارد . ولی همگی جزء سنگهای بازی از دسته سنگهای آذرین هستند .

در نزدیکی منطقه " ام رشرش " نوعی از سنگهایگابرو که صاف و سخت و سیاه رنگ هستند ، وجود دارد که از مواد زیر تشکیل شده است : لابرادوریت ، اولیوین ، انستاتیت ، هوربنلد و بیوتیت ، این نوع سنگ گاهی در معرض انحلال و فرایندهای شیمیایی قرار می گیرد و انواعی شبیه به مواد گلی مثل بالیگورسکیت و کورینسیت از آن به وجود می آید .

نوع دیگری از این سنگها وجود دارد که نسبت به سنگهای قبلی اسیدی تر است . این نوع از لابرادوریت ، هوربنلدسبز ، بیوتیت و کوارتز ساخته شده است . بیشتر این سنگ ها لابه لای سنگهای گابرو و دیوریت پیدا می شود .

5 ) هورنبلدیت :

این نوع سنگ از همان گروه از سنگهای یاد شده است ولی رنگ آن سبز تیره است و دانه آن سخت و متوسط حجم آن یک سانتی مترمکعب و گاهی به 5 سانتی متر نیز می رسد . 90% این سنگها از هورنبلدسبز ، 7% از خرده سنگهای گوناگون و 3% از لابرادوریت ترکیب شده است . به این دلیل این نوع سنگ به هورنبلد پگمارتیتی مشهور است .

6 ) سنگهای آتشفشانی :

مهمترین سنگ آتشفشانی ، سنگ " لاوا " است که به کوارتز چخماقی معروف است . این نوع سنگ در همه جای فلسطین دیده می شود ، ارتفاع آن گاهی به بیش از 300 متر می رسد که به شکل توده آتشفشانی است و دربرخی مناطق به بیرون از فلسطین کشیده شده است می رسد . رنگ آن ، سبز ، قرمز ، بنفش و یا خاکستری است . دانه های بزرگ آن ، از مواد کوارتز فلدسپار سانیدین ( 2 - 3مم ) ساخته شده است . ولی خود سنگ از فلدسپار بوتاسی و کوارتز درست شده است .

7 ) سنگهای برجا :

این نوع سنگ به دو بخش قدیمی و قدیمی تر تقسیم می شود . قدیمی تر آن بریدگی بیشتری دارد و چندان گسترده نیست ولی نوع دیگر تا چند کیلومتر دنباله دارد . از مهمترین این گونه سنگها ، گابرا ، مونزویت ، کوارتز دیوریت ، گرانیت و پگماتیت ، آپلیت ، کوارتز پورمیزی است .

2 - سنگهای بعد از دوره کامبرین :

بیشترین این سنگها ، آتشفشانی سطحی هستند که در نزدیکی دره اردن در فلسطین دیده می شوند . از انواع آن می توان نمونه های زیر را نام برد :

سنگهای دوره دوم :

این نوع سنگها در منطقه " رمان " ، در جنوب غربی دریای میت و در کرمل یافت می شود .

• سنگهای آذرین در رمان : در جنوب فلسطین ، برآمدگی و فرورفتگی هایی از طرف شمال شرقی تا جنوب غربی ، در سطح زمین وجود دارد . در میان دو تا از این برآمدگی ها ، مقدار زیادی از سنگهای آذرین قدیمی دیده می شود . این دو برآمدگی یکی رمان نام دارد که در جنوب غربی دریای میت و دیگر عریف نام دارد که در 14 کیلومتری جنوب رمان است . علی رغم یکنواختی شرایط ، در هیچ جای دیگر ، سنگهایی با چنین عمری دیده نمی شود .

این سنگ های آذرین مربوط به دوران کرتاسه ( دوران دوم زمین شناسی شامل کرتاسه ، ژوراسیک و تریاس می شود ) یا ژوراسیک هستند . از معروفترین این نوع سنگ ، سنگ سیاه بازالت است . انواع دیگر از این سنگ نیز در شکل های دیگری وجود دارد .

این سنگ دانه ای و سیاه رنگ است و ارتفاع آن به 500 متر می رسد و در نواحی دره سرحان ، ازرق و کوه عرب و حوران دیده می شود .

ب - سنگهای رسوبی :

این سنگها از ته نشین شدن مواد مختلفی که توسط آب یا باد جابه جا شده است در دریا ، دریاچه و حوضه های داخلی ساخته شده است . بیشتر مواد سنگهای رسوبی را ، خرده سنگهائی که از فعل و انفعالات جوی ، رسوبی و غیره حاصل شده است ، تشکیل می دهند .

بیشتر مساحت فلسطین را سنگهای رسوبی تشکیل می دهند در حالی که سنگهای آذرین ، دگرگونی مقدار کمی از این مساحت را دربر دارد . از انواع این نوع سنگ عبارتند از :

1 - سنگهای آهکی :

بیشترین سنگهای فلسطین از این نمونه است . کوههای خلیل ، قدس ، نابلس و جلیل ( کوههای بلقاء و عجلون در اردن و کوههای شرق و غرب سوریه و لبنان ) از همین نوع سنگ ، تشکیل شده اند . جنس این سنگ ، کلیست Calcite یا کربنات کلیسم است . این سنگ که آغشته با مواد گلی و ماسه ای است بیشتر در دریای کم عمق به وجود می آید .

از آغاز دوره کامبرین در تمام دورانهای زمین شناسی ، دریاها همواره طغیان می کردند . این طغیان آب قسمتهای شمالی فلسطین و سرانجام تمام آن و کم کم اردن و شمال عربستان را دربرگرفته بود .

سنگهای آهکی در همین دوره ، رسوب کرده ولی با عقب نشینی و کاهش آب از همه قسمتهای فلسطین بجز شمال آن ، سنگهای ماسه ای ، رسوب کرده اند . آبهایی که فلسطین را دربرگرفته بودند ، از شرق اردن می آمده است . این ثابت می کند که یکی از دورانهای زمین شناسی در اردن ، دوره ماسه ای بوده است ، در حالی که در فلسطین دوره آهکی بوده است . انواع سنگهای آهکی :

1 ) سنگهای ساختمانی :

این همان سنگی است که اهالی محل ، خانه هایشان را با آن می سازند و اسامی گوناگونی هم بر آن اطلاق شده است .

2 ) سنگهای زینتی :

رنگ آنها سیاه و سرشار از جنس آهک است . سنگ حضرت موسی از این نمونه است .

3 ) توده های مرجانی :

این توده های زیر آبی ، حاصل مرجانی هایی هستند ، مربوط می گردد .

از گذشته های دور تا به امروز در خلیج عقبه ، موجود بوده است . این توده های مرجان در برخی قسمتهای خلیج در لبه خلیج و کنار ساحل قرار گرفته اند .

4 ) تراورتن :

این نمونه ، بسیار کم است و تنها در دهانه چشمه های آب گرم و مجاری آنها در اردن و طبریه ، موجود است .

2 - سنگهای مارن :

سنگهای مارن یا مارل ، سنگهای شکننده ای هستند که به نسبت مساوی از سنگهای آهکی و رس ساخته شده اند و رنگ آن متمایل به زرد است . این نوع سنگ همراه با سنگ آهک در دورانهای مختلف زمین شناسی در کوههای غرب دره اردن دیده می شود و به سختی می توان مکان خاصی را برای آن نام برد ولی در شبه جزیره لسان واقع در شرق بحرمیت ، نوع خاصی از مارن یافت می شود .

این نوع سنگ در فرورفتگی اردن واقع در شمال طبریه تا جنوب دریای میت پراکنده است و مربوط به دوره پلیستوسن ( دوره چهارم زمین شناسی است ) می شود . آن طور که پیداست سنگهای مارن از رسوبهای آبهای شوری که صحرای اردن را پوشیده بود ، به وجود آمده است . در مارن ، گوگرد زرد نیز موجود است . ویژگی دیگر مارن اللسان ، فعل و انفعالات درونی آن است که منجر به ورق ورق شدن رسوبهای دریاچه ای آن گردیده است .

1 ) صوان :

سنگهای صوان از جنس سیلیس که داری بلو نرم هستند ، تشکیل شده اند . این بلورها ، سیاه ، آبی ، قرمز متمایل به زرد ، قرمز و سفید است . سنگ صوان و سنگ آهک ، در کرتاسه بالایی و سنگهای سه گانه با هم وجود دارند و به دوران سنونین و کرتاسه بالایی مربوط می شوند . طبقه های صوان در بیشتر جاهای فلسطین ، البته به طور نامنطم ، وجود دارد . در قسمتهای جنوبی این طبقات بیشتر وجود دارد .

در کوه کرمل ، بین طولکرم و نابلس ( از دوره تورونین ) و منطقه بئرسبع با ارتفاعی حدود 60م وجود دارد ، این ارتفاع در " تل ملاح " در 16 کیلومتری بیرسبع به 13م و در برخی مناطق به 5 و 10م می رسد .

شکل سنگ صوان ، مدور یا لایه ای یا مجموعه ای از تکه های کوچک و تیز می باشد که به نام " برش " معروف است .

منبع جنس سیلیس هنوز ناشناخته است ، یا بیولوژیکی است و یا شیمیایی . به طور کلی صوان همان ماده ای است که انسانهای عصر سنگ ، وسایل خود را از آن می ساختند .

2 ) ماسه سنگها :

این نوع سنگها از دانه های ماسه ( مرو - کوارتز ( یک نوع کوارتز با سنگ شیشه است ) تشکیل شده اند . این ماسه سنگها در جنوب فلسطین فراوان دیده می شود و در قسمت شمال کمتر دیده می شود برعکس سنگهای آهکی [که در مناطق شمالی بسیار و در قسمتهای جنوب کم است] . انواع ماسه سنگها عبارتند از :

1. 1. ماسه سنگهای دوره ای : این نوع سنگ نام خود را از سنگهای دوره ای مصر گرفته است . عمر این نوع سنگ تاکنون مشخص نشده است ، سنگهای ماسه ای دوره ای فلسطین یا مربوط به دوره کامبرین و یا کرتاسه پایینی است . آنچه که مشخص کردن عمر این سنگ را دشوار کرده است ، نوع پیدایش آن است و چون این سنگ در عمق زیادی قرار دارد ، عملیات حفاری نتوانسته است بدان دست یابد .

این سنگ در فلسطین ، در ناحیه جنوب شرقی و دره منایح ، بالای سنگهای آذرین یافت می شود . نوع دوره ای آن در شمال فلسطین در زیر لایه های رسوبی قرار گرفته است .

1. 1. ماسه سنگ کرنب : این نوع سنگ شباهت زیادی به سنگ ماسه ای دوره ای دارد به طوری که در جنوب فلسطین تشخیص این دو از یکدیگر بسیار مشکل است . این نوع سنگ مربوط به دوره کرتاسه پایینی می شود . این سنگ برای نخستین بار در منطقه کرنب در دره " خطیره " جنوب غربی دریای میت ، شناخته شد ، هرچه که به سوی شمال فلسطین برویم وجود سنگ کرنب کمتر و وجود سنگهای آهکی بیشتر می شود . در مناطق شمالی ، در دره فارغه واقع در جنوب بیسان ، این سنگ دیده می شود .

این سنگ ، در رنگهای متفاوتی وجود دارد ، که از نوع سفید و شفاف آن در صنعت شیشه استفاده می گردد .

1. 1. کرکار : یک نوع ماسه سنگی است که دانه های آن با ماده کلسیم به یکدیگر متصل شده اند و به دوره پلیستوسن مربوط می گردد . این سنگ در سرتاسر ساحل فلسطین یافت می شود . کرکار دو نوع است : کرکار پایینی که در خلیج عکا ، غزه ( یک کیلومتری شرق آن ) و دره غزه ( نصیرات ) با ارتفاع 90م ، وجود دارد . این سنگ به دوره ای میان پلیستوسن پایینی و میانه متعلق است . نوع دوم کرکار بالایی است و در ارتفاعی که بالاتر از سطح دریا شد ، قرار دارد .

این سنگ در دریا به وجود می آید و به دوره پلیستومن بالایی مربوط می شود . این سنگ در نتیجه پیشروی آب دریا و طغیان آن به خشکی ها ، در زمانهای طولانی ، به وجود آمده است . البته ظاهرا این پیشروی بیش از یک بار رخ داده است زیرا کرکار بالایی در مناطق پراکنده ای پیدا شده است .

1. 1. شنزار و تپه های شنی : این رسوبها در قسمت جنوبی دشت ساحلی وجود دارد و به دوران جدید زمین شناسی مربوط می گردد . در مناطق زیادی مثل شمال صحرای سینا تا کنار دریا این رسوبها کشیده شده است .

از دیگر سنگهای رسوبی ، سنگهای گلی و گچی ، سنگ نمک و فسفات است ( نک : معادن )

ج - سنگهای دگرگونی :

این سنگها ، همان سنگهای آذرین یا رسوبی هستند که تحت فشار یا حرارت و یا هر دوی آن ، بدون آنکهمتلاشی شوند ، تغییرشکل می دهند .

این سنگها به طور کلی ، رسوبی هستند ، یا سنگهای رسی یا ماسه ای که فضاهای زیرزمینی که ارتفاعشان به 1000 متر می رسد را پر کرده اند آنگاه دستخوش دگرگونیهای منطقه ای شده اند ، طی اکتشافاتی که در جنوبی ترین نقطه فلسطین ، در نزدیکی " ام رشرش " ، به وجود آمده است مقدار کمی از این نوع سنگ با سنگهایی از دوره پیش از کامبرین ، به دست آمده است . انواع سنگهای دگرگونی عبارتند از :

1. میکاشیست : این سنگ خود انواع زیادی دارد ، ویژگی آن لایه لایه بودن آن است و اینکه دانه های آن متوسط و سخت هستند و ویژگی دیگر آن وجود کانی میکا در دسته ای از انواع آن عبارت است : بیوتیت شیت ، مسکویت شیت بیوتیت دار ، میکاشیت گرونادار ، میکاشیت استروتیددار و میکاشیت استروتید ، گرونادار .
2. گنیس : سخت تر از نوع قبلی است ، زیرا میانگین حجم دانه های آن به 45 میلیمتر می رسد . این دانه ها به صورت توده گردهم آمده اند ولی در بیشتر اوقات این دانه ها مثل گرانیت شکل توده ای خود را از دست می دهند .

این سنگ ، 10 - 25% از کوارتز ، 25 - 50% فلدسپار و 5 - 20% بیوتیت ترکیب شده است .

1. کلریت سیست : سنگ دگرگونی کمیابی است که در قسمتهای شمالی کمتر یافت می شود . نسبت کلریت آن از 6% فراتر نمی رود . ظاهرا این سنگ در نتیجه ، انحلال بوتیت ، به وجود آمده است .
2. آمفیبولیت : سنگ کمیابی است که ویرگی آن وجود هورنبلد سبز و بیوتیت در آن است . ظاهرا این نوع سنگ به دگرگونی سنگ آذرین بازی مربوط می شود . ترکیبهای معدنی آن عبارت است از : الیگوکلاز ، آندرزیت هورنبلد سبز ، بیوتیت ، اوژیت است .
3. کوارتزیت : سنگ سفید و سختی است که از رشته های باریکی تشکیل شده است ، از کوارتز و مقدار کمی میکا تشکیل شده است ، درجه ذوب آن پایین است به همین جهت به ماسه سنگ میکادار شباهت دارد .
4. فیلیت : سنگی است با دانه های شکننده که در اطراف " ام رشرش " قرار گرفته است . رنگ آن سیاه مایل به خاکستری تیره است .
5. اپیدوت شیست : سنگی است با دانه های شکننده ، رنگ آن سیاه و 10 تا 70% آن را اپیدوت و 20 تا 25% آن را کوارتز تشکیل می دهد .

مآخذ :

1. Blake,G.and Goldschmidt,m. : Geology and Water Re Sources of Palestine, 1947.
2. Blake, G. : Stratigraphy of Palestine and its Building Jerusalem, 1936.
3. Garfinkel.z.and Zatz : New Magmatic Featutes mahktesh Ramon, 1967.
4. Picard.L. : Structures and Evolution of Palestine, 1943.
5. Snd.A and Weissbrot,T. : Continental Sedimentation with Emphasis on Nubian Sand Stones, 1978.