حولة ( خشک کردن دریاچه - )

الف - اشاره تاریخی :

طرح خشک کردن دریاچه حوله با طرحهای آب در فلسطین و همچنین یا طرحهای استعمار اسکان یهودیان در فلسطین در ارتباط است ، در سال 1873 جمعیت علمی بریتانیا دست به تحقیق در زمینهای فلسطین و آبهای آن زد ، و نتیجه این شد که امکان آبیاری زمینهای فلسطین در صورت عدم امکان فراهم کردن آبها از شمال وجود دارد . در سال 1910 بارون روچیلد از خشک کردن دریاچه حوله و اجرای طرح محرمانه در این راستا مطلع شد ، و همچنان در رؤیای مالکیت مردابهای حوله برای خشک کردن آنها و بهره برداری از آنها و به وجود آوردن مستعمراتی بر روی زمینهای حاصلخیز بود . این امری بود که صهیونیستها را حریص نمود تا اینکه فرصت برای تحقق این رؤیا بعد از اشغال بیشتر فلسطین در سال 1948 ( نک : جنگ 1948 ) را به دست آورد . خشک کردن دریاچه حوله از اولین نقشه هایی است که اسرائیلها آن را برای اجرای طرحشان جهت کشیدن آبهای نهر اردن به سوی نقب طرح نمودند . همچنین خشک کردن این دریاچه عنصری از عناصر بعضی از طرحهای آبهای تاریخی مانند طرح لودر ملک و طرح هیز و طرح جونستون ( نک : اردن ، بهره وری از آبهای رودخانه - و منابع آن ) بود .

حکومت عثمانی امتیاز خشک کردن را قبل از جنگ جهانی اول به شرکت عثمانی - سوری داد . این امتیاز به یکی از خانواده های لبنانی منتقل شد بعد از اینکه شرکت نتوانست این طرح را اجرا کند . این خانواده نیز به علت بالا بودن هزینه خشک کردن مردابها نتوانست این طرح را عملی سازد و از زمینهای حوله بهره برداری نماید . صهیونیستها طمع عجیبی نسبت به مالک شدن زمینهای حوله داشتند و دلالهایشان با این خانواده لبنانی تماس گرفتند و نسبت به فروش متصرفاتشان در منطقه با آنها وارد مذاکره شد . و تحت فشار صهیونیسم در سال 1943 امتیاز حوله به شرکت " هاخشوت هایشوب " یهودی در فلسطین فروخته شد .

ج 2 ، ص 287

این شرکت مطالعاتی را جهت آمادگی برای شروع عملیات خشک کردن مردابهای حوله شروع کرد . مطالعات نشان داد که سرعت فوران آب در دریاچه در فصل زمستان 330/ثا است ، به این ترتیب کمترین مقدار آبی که این دریاچه در موسم باران دریافت می دارد به حدود 800 میلیون متر مکعب می رسد . مطالعات نشان داد که خشک کردن یک جریب چیزی بین 35 تا 50هزار جنیه فلسطینی هزینه دربردارد . آژانس یهود توانست به بهانه مبارزه با مالاریا مقامات قیمومیت بریتانیا را قانع سازد تا در طرح خشک کردن شرکت نمایند . در سال 1938 خشک کردن مردابهای اطراف دریاچه حوله آغاز شد . اما این طرح هنگام شروع جنگ جهانی دوم کنار گذاشته شد و بعد از آن به علت حوادث سالهای 1947 و 1948 این تأخیر به طول انجامید .

اما این تأخیر سبب شد که در خلال دهه 1940 صهیونیستها شهرکهای یهودی نشین ایجاد کنند و متسعمره نشینهایی در اطراف دریاچه حوله مانند حولانا و یسود همعلا ساختند . بعد از ایجاد اسرائیل ، رژیم صهیونیستی طرح خشک کردن را عملاً در اکتبر 1950 شروع کرد . این عملیات در سه مرحله انجام شد و عملیات در ماه نوامبر 1957 پایان یافت . و به این ترتیب نشانه های دریاچه حوله از سرزمین فلسطین از بین رفت .

ب ) اجرای طرح خشک کردن :

دریاچه حوله قسمتی از مجرای بالایی رود اردن محسوب می شود و همراه مردابهایش قسمت جنوبی دشت حوله را نیز تشکیل می دهد . و به نظر می رسد که رود اردن به عنوان یکرود از منابعش تا مصبش محسوب نمی گردد ، بلکه دارای اجزایی است که به عللی این اجزاء به هم متصل شدند و یک رود را تشکیل می دهند . قسمتهای جدیدالتأسیس در رودخانه اردن همان مسیرهای آبی سیل قدیم است که به هم پیوسته اند و یک حوضچه را تشکیل می دهند ، هر یک از دریاچه های حوله و طبریه و لوط ( نک : بحرالمیت ) حوضچه های مستقلی را تشکیل می دهند به طوری که بین این حوضچه ها از یک طرف فعالیتهای ساختمان سازی و از سوی دیگر از بین بردن رودها صورت می گیرد .

رود اردن منبع اساسی برای تغذیه آبی دریاچه حوله و مردابهای آن است . مخصوصا در فصل زمستان که با بارش زیاد باران و طغیان آبها و تراکم آب فوق ماسه های اطراف دریاچه حوله ، مجرای رود اردن در شمال دریاچه حوله بر قسمتهای مختلف منحرف می شود و گاهی اوقات از مسیر اصلی خود خارج می شود و مجرای جدیدی به وجود می آورد . مشهود است که رود اردن در طول قرنهای گذشته سیر اصلی خود را بارها عوض کرده و رسوبهایی که همراه سیلها آمده مجرای اصلی را بسته و بر مسیر آبها مشکلی ایجاد کرده است .

مردابها محل پرورش مالاریا بودند که باعث انتشار این بیماری بین ساکنان منطقه گشته و همچنین موطن گیاهان آبی انبوه و نی های زیاد و خزه ها و چوبهای مخصوص کاغذسازی و غیره می باشد . بعضی مواقع این گیاهان باعث ایجاد مشکل در مسیر آبهای طغیان شده می گردند و نمی گذارند این آبها در مسیر اصلی شان قرار گیرند لذا این آبها در سطح وسیع آبی اطراف دریاچه حوله منتشر می گردند امری که باعث می شود مقدار زیادی از آبهای رود اردن در نتیجه تبخیر و نفوذ در مساحت وسیعی از مردابها از بین برود . علی رغم همه اینها دریاچه حوله و مردابهایش یک محیط طبیعی مناسب صید ماهی از سطحهای آبی ایجاد می کند و برای ایجاد چراگاههای گیاهان آبی مناسب می گردد ، علاوه بر اینکه این دریاچه یک محیط سیاحتی زیبایی برای ساکنان محل در فصل زمستان جهت بهره جستن از مناظر زیبای آن و آب و هوای معتدل در این محیط گود ایجاد می نماید .

عملیات خشک کردن دریاچه و مردابهایش که مساحتی بالغ بر 60000 جریب را در بر می گیرد در ابتدای دهه پنجاه آغاز و در سال 1950 عملیات خشک کردن شبه مردابهایی که مانع از استفاده زمینهای کشاورزی توسط ساکنان می شد به پایان رسید . عملیات خشک سازی در سه مرحله با نظارت سازمان کرن کایمت انجام شد و هزینه های طرح هشت میلیون لیره اسرائیلی تمام شد . این مراحل سه گانه عبارت است از :

1. مرحله اول ( 1953 - 1951 ) :

شرکت سولیل بونیه صهیونیستی عملیات این مرحله را باهدف گسترش و عمیق ساختن مجرای رودخانه اردن به عمق 4 متر و طول 5/4 کیلومتر در جنوب دریاچه حوله را به اجرا درآورد . در این مرحله سالانه انتقال بیش از 200 میلیون متر مکعب از آبهای دریاچه حوله و مردابهای آن به سوی مجرای عمیق رود که بین محل خروج رود اردن در جنوب دریاچه حوله و پل بنات یعقوب قرار گرفته به پایان رسید . لازم به ذکر است که درگاه بلند بازالتی در بستر رودخانه باعث طغیان آبها و تراکم آنها و تبدیل شدن آنها به مردابهایی در دو کرانه رود اردن می گردد . هزینه این مرحله به سه میلیون لیره اسرائیلی رسید .

1. مرحله دوم ( 55 - 1953 ) :

عملیات دین مرحله در 4/9/1953 شروع شد و در تاریخ 9/5/1955 به پایان رسید . عملیات اجرای این مرحله که از مهمترین مراحل کامل طرح می باشد را شرکت مقاطعه کاری آمریکا به انجام رساند ، این شرکت از ابزار حفاری شناروی که به طور مخصوص از ایالات متحده آماده شده بود استفاده می کرد . این حفاریهای بزرگ توانست که راه خود را از وسط مردابها با عبور از داخل گیاهان آبی انبوه بازنماید و سه کانال برای عبور آبها و خشک کردن مرادبها حفر نماید که طول این کانالها عبارت بود از :

1. کانال شرقی : طولش 5/19 کیلومتر و عرضش پنجاه متر که کانال اصلی طرح بود
2. کانال غربی : طولش 16 کیلومتر و عرض آن 20 متر بود .
3. کانال شمالی : طولش چهار کیلومتر و عرض آن 12 متر است و کانال شرقی و غربی را به هم متصل می کند . دو کانال شرقی و غربی از طرف شمال مردابها شروع می شود و تمامی آبهای مردابها و سیلهایی که به آن می ریزند در داخل این دو کانال جمع می شوند و سپس به وسط دریاچه حوله می رسند . بعد از آن کانال شرقی به مجرای رود اردن که در مرحله اول گسترش و تعمیر آن تمام شد متصل می شود تا آبهایی که در این کانال شرقی جمع شده و کانالهای کوچکتر و سیلهای باران و آبهای برف از داخل آن عبور نماید . هزینه این مرحله به 5/2 میلیون لیره اسرائیلی رسید .

بعد از حفر این کانالها و تصفیه آبها از قسمتی از مردابها ، عملیات اصلاح زمینهای شمالی کانال شمال به مساحت 12000 جریب انجام شد و برای اولین بار در کشاورزی مورد بهره برداری قرار گرفت ، شرکت اصلاح سازی زمینهای حوله از سرمایه مشترک حکومت و آژانس یهود و صندوق یهود تأمین مالی می شد .

1. مرحله سوم ( 57 - 1955 ) :

شرکت ملی مهندسی عملیات این مرحله را انجام داد . هدف این مرحله تصفیه آبهای جمع شده بر سطح زمین و هدایت آنها به سوی کانالهایی بود که به رود اردن می ریزد . علاوه بر آن تصفیه حدود 12 میلیون متر مربع از آبهای خود دریاچه بود تا به رودخانه اردن بریزد . همچنین در این مرحله تعدادی کانال فرعی از کانالهای شرقی و غربی ایجاد گردید ، و بر بالای این کانالهاسدها و پلهایی ایجاد گردیدند .

لازم به ذکر است که طرح خشک کردن حوله بعضی نتایج طبیعی و سیاسی و نظامی در خلال مراحل عملیاتی به دنبال داشت ، مهمترین نتایج طبیعی از بین بردن گیاهان خشک انبوه برای اصلاح کردن زمین و آمادگی آن جهت استفاده در کشاورزی بود که عملیات دشواری بود و وقت زیادی می طلبید . علاوه بر آن نسبت آهک بستر دریاچه خشک افزایش یآفت و به حدود 60 و 80 درصد رسید که باعث ایجاد مشکل در زراعت زمین بود . یکسری مشکلات طبیعی دیگری نیز وجود داشت از جمله تجمع گل و لای در کانالهای حفر شده برای جریان آب ، و تبدیل شدن آبهای چشمه های بستر دریاچه و پیوستن آن به آبهای رود اردن .

اما مشکلات سیاسی و نظامی این بود که برای اجرای طرح می بایست اسرائیلیها پیمان صلح را با سوریه به هم زنند ( نک : صلح ارائه بین سوریه و اسرائیل ، پیمان ) و به منطقه خلع سلاح شده تجاوز کنند ، و بعضی تأسیسات مربوط به طرح را در داخل این منطقه ایجاد نمایند . این امر باعث شد سوریه شکوائیه ای به شورای امنیت و به رئیس نظارت بر صلح ارائه دهد . لذا برای مدتی عملیات طرح متوقف شد ولی مجددا از سر گرفته شد ، سوریه راهی نداشت جز اینکه برای تعطیل عملیات طرح از نیروهای نظامی استفاده نماید و هر چندگاه این تأسیسات را با خمپاره و گلوله توپ مورد هجوم قرار می داد . اما در نهایت رژیم صهیونیستی توانست بر همه این مشکلات فائق آید و طرح را به اجرا درآورد .

ج - اهمیت طرح برای رژیم صهیونیستی :

خشک کردن دریاچه حوله دستاوردهای اقتصادی و سیاسی و نظامی برای رژیم صهیونیستی دربرداشت در زیر مختصری از دستاوردهای که با اجرای این طرح نصیب اسرائیل شد را ذکر می شود :

1. دستاوردهای اقتصادی - عملیات خشک کردن منجر به اصلاح دهها هزار جریب و تبدیل آنها به زمینهای کشاورزی شد به طوری که حدود 60000 جریب از مردابها خشک شده و این مساحت قابل کشت گردید . این طرح باعث از بین رفتن طغیانهای موسمی شد و سطح آب به عمق دو یا سه متر زیر سطح زمین رسید و امکان استفاده از سیلابها در آبیاری هزاران جریب مهیا گردید .
2. دستاوردهای سیاسی - طرح خشک کردن دریاچه حوله از مراحل اولیه طرح جانسون و طرح صهیونستی کشیدن آبهای رود اردن به سوی نقب محسوب می شود این دو طرح سهمبزرگی در تثبیت رژیم صهیونیستی و کشت آن در زمینهای فلسطینی داشت .
3. دستاوردهای نظامی : از بین بردن نشانه های جغرافیای طبیعی دریاچه حوله و مردابهایش مخالفت آشکاری نسبت به اصول قانون بین المللی و بی اعتنایی آشکار به اصول حقوق بشر محسوب می شود از یک سو در خلال شرایط اشغال این کار انجام شد و از سوی دیگر رای صاحبان قانونی مدنظر قرار نگرفت و برعکس آن رژیم صهیونیستی با این عمل زمینه را برای اخراج ساکنان اصلی عرب حوله و محرومیت آنها را از حقوقشان در مورد بهره برداری از درآمدهای دشت حاصلخیز آماده کرد .

دستاوردهای نظامی ناشی از خشک کردن مردابها از بین بردن علفها و گیاهان انبوه در مانع شدن از استفاده این نشانه های طبیعی توسط مبارزین ظاهر گردید و از سوی دیگر اسرائیلیها توانایی حرکت سریع در استفاده از خودروها و تانکهایشان در هنگام حملاتشان به سوریه و لبنان بعد از ، پاکسازی این مواضع طبیعی را پیدا کردند .

د - زیانهای خشک کردن دریاچه حوله برای اعراب :

با طرح خشک کردن دریاچه حوله و مردابهایش ضررهای سنگینی به اعراب وارد شد . اسرائیلیها برای آماده کردن شرایط اجرای طرح عده زیادی از ساکنان عرب را اعم از اهالی روستاهای عربی مجاور دریاچه حوله و بادیه نشین های کوچ نشین که در منطقه زندگی خود را با پرورش حیوانات زندگی می گذراندند مانند اعراب زبید و اعراب حمدون و اعراب غوارنه را اخراج نمودند . بعد از مهاجرت ساکنان این منطقه در سال 1948 روستاهای عربی به دست نیروهای اشغالگر اسرائیلی منهدم شد . از جمله این روستاهای منهدم شده می توان از روستاهای صالحیه ، زویه ، متفخره ، دواره ، حمراء و خیام الولید و بیسمون ، الطمانیه ، تلیل ، کراد الفنامه و کراد البقاره و مزارع خوری و در باشیه و جلیبیه نام برد .

اعراب ساکن اصلی حوله منبع مهمی از منابع ماهیان را با خشک کردن دریاچه حوله و مردابهایش و همچنین مقدار زیادی از گیاهان طبیعی مناسب چرای حیوانات را از دست دادند . و بالاتر از همه اینها با انهدام نشانه ها و تغییر واقعیت محیط طبیعی از استفاده درآمدهای آن محروم گشتند و صهیونیسمهای بیگانه به جای آنها از این درآمدها استفاده می کردند . صاحبان عرب این سرزمینها در مقابل عملیات خشک کردن حوله مقاومت کردند و سپاه عربی سوریه با مورد هدف قرار دادن موقعیت کاری و تأسیسات این عملیات با آن به مقابله برخاستند و سوریه در متوقف ساختن عملیات خشک کردن و ایجاد مشکل در اجرای آن شریک شد . این امر باعث شد تا اجرای این طرح به دو برابر مدتی که تعیین شده بود به

[[ پرونده : | ج 2 ، ص 289 ]]

[[ پرونده : | قناتهای حوله بعد از خشک شدن ]]

تأخیر بیافتد . علاوه بر آن هزینه های طرح دو برابر گشت و اسرائیلیها خسارتهای جسمی و مادی بیشتری متحمل شدند . موضع سوریه بر این استوار بود که منطقه حوله به موجب پیمان صلح منطقه عاری از سلاح باشد و نشانه های آن تغییر نکند و ساکنانش اخراج نشوند و تحت پوشش اهداف اقتصادی در جهت اهداف نظامی استفاده نشود و نیروهای مسلح وارد آن نگردند .

از هنگامی که عملیات خشک کردن در مارس 1951 شروع شد اسرائیلیها نیروهایشان را که نوار میانی منطقه را اشغال کرده بودند تقویت کردند . و ساکنان عرب دو روستای کراد الغنامه و مزرعة الخوری پس از اشغال منطقه توسط نیروهای دشمن نتوانستند به خانه هایشان برگردند و نیروهای دشمن آنها را از زندگی طبیعشان براساس پیمان صلح منع کردند . و در شب 31/3/1951 سپاه اسرائیل روستای کراد البقاره را محاصره کرد و بازور اهالی آن را به داخل فلسطین منتقل نمود .

در شب 6/4/1951 روستاهای عربی منطقه عاری از سلاح را برای آماده شدن جهت اشغال آن بمباران کردند . و توانستند مناطق عاری از سلاح را اشغال نمایند و تحت سلطه خود قرار دهند و این مناطق در موازات رودخانه اردن از جهت غرب و شمال دریاچه حوله تا پل بنات یعقوب در جنوب قرار دارد . هیأت سوری شکوائیه ای به رئیس کمیته صلح مشترک در تاریخ 5/4/1951 ارائه کرد و در آن به طور خلاصه حمله ای که هواپیماهای اسرائیلی انجام داده بودند شرح داده شده بود و خواستار اطلاع شورای امنیت از این امر شد .

ه - طرح مسأله خشک کردن این دریاچه در شورای امنیت :

بنا به درخواست سوریه شورای امنیت اولین جلسه اش را در 17/4/1951 برای رسیدگی به شکایت سوریه علیه رژیم صهیونیستی تشکیل داد . بعد از چند نشست و گفت وگو شورای امنیت قطعنامه شماره 93 خود را ( 1951 ) در تاریخ 18/5/1951 صادر کرد که در آن آمده بود لازم است حکومتهای سوریه و اسرائیل مخلصانه به مواد پیمان صلح عمومی امضا شده در تاریخ 20/7/1949 مقید باقی بماند و این قطعنامه از حکومتهای اسرائیل و سوریه خواست که شکایتهایشان را به کمیته مشترک صلح یا رئیس این کمیته ارائه نمایند و به آنها پیشنهاد کرد که نمایندگان خود را به همه نشستهایی که رئیس کمیته دعوت می کند ارسال نماید . قطعنامه از حکومتهای اسرائیل و سوریه می خواهد که بنابه منشور سازمان ملل متحد و پیمان صلح به تعهدات خود عمل نمایند و به نیروهای نظامی متوسل نشوند .

این قطعنامه به این نکته اشاره دارد که عملیات هوایی که نیروهای اسرائیلی در 5/4/1951 انجام دادند و همچنین هر علمیات نظامی خصمانه از طرف هرکدام از طرفین که به منطقه عاری از سلاح یا اطراف آن ، نقض بندهای پیمان صلح و تعهداتی که منشور سازمان ملل متحد بر آنها تأکید دارد خواهد بود .

بند الف ماده هشت قطعنامه شورای امنیت به مسأله اخراج ساکنان عرب فورا اجازه بازگشت به خانه هایشان که در منطقه عاری از سلاح ، قرار گرفته اند را بدهند و همچنین از کمیته صلح می خواهد که بر بازگشت آنها و سکونتشان به روشی که کمیته مقرر می دارد نظارت نماید . بند ب ماده هشت به عدم جواز امجام کارهایی که باعث انتقال اشخاص از خلال مرزهای بین المللی یا خطوط آتش بس یا داخل منطقه عاری از سلاح بدون اینکه رئیس کمیته مشترک اجازه آن را بدهد اشاره دارد .

رژیم صهیونیستی در هنگام ارائه شکایت سوریه به شورای امنیت عملیات خود را متوقف کرد اما بعد از قطعنامه ای که شورای امنیت منتشر کرد با بی اعتنایی به قرارداد صلح ، عملیات خود را از سر گرفت . در اوائل ژوئیه 1951 رژیم صهیونیستی اعلام کرد که توانسته راهی پیداکند تا عملیات خشک کردن در سرزمینهای اسرائیلی واقع در قسمت غربی رود اردن بدون تعرض به سرزمینهای عربی را به انجام رساند . و همچنین شرکت صهیونیستی نقشه اولی که عملیات خشک کردن بر اساس آن شروع شد را تغییر داد و کانالی که در نزدیکی مزرعة الخوری حفر کرده بود را لغو کرد و به جای آن کانال دیگری را که تمام آن از منطقه اشغالی می گذشت ایجاد کرده و مجرای رود اردن در خط کجی که به موازات سرزمینهای عربی کشیده می شد قرار گرفت . اسرائیلیها سد بزرگی در سرزمینهای اشغالی در محل برخورد کانال جدید و کانال قدیم ایجاد کردند .

برای اینکه اسرائیلیها کار در سرزمینهای عربی را سرپوش نهند شروع به خاکریزی کردن کرانه غربی رود با خاکی که از کانال جدید خارج می کردند نمودند به این امید که خاکریزی ایجاد نمایند تا ماشینهایشان بتوانند در پشت آن قرار گرفته و عملیات خشک کردن مجرای قدیمی رود را بدون استفاده از زمینهای عربی به انجام رسانند . سوریه برپا ساختن این خاکریز را عملی غیرمشروع تلقی کرد و شکایتی در 26/3/1957 به رئیس کمیته مشترک صلح تقدیم کرد و در آن ذکر نمود که نیروهای رژیم صهیونیستی استحکامات نظامی برپا می نمایند و در نزدیکی مصب دریاچه حوله پلی ایجاد نموده است . و سوریه از رئیس کمیته مشترک صلح خواست که فورا تحقیقی انجام دهند و برای توقف این عملیات غیرقانونی در منطقه عاری از سلاح تدابیر لازم را اتخاذ نماید . و همچنین سوریه در 31/3/1957 برای دومین بار به رئیس کمیته اطلاع داد که عملیات ساختن پل به پایان رسیده و لازم است که اجازه چنین پلی در منطقه خالی از سلاح به خاطر ارزش نظامی که برای اسرائیل دربردارد داده نشود .

نماینده سوریه در تاریخ 12/5/1957 نامه ای به رئیس شورای امنیت ارسال کرد و در آن بیان نمود که برپایی پل در منطقه خالی از سلاح امتیازی برای اسرائیل محسوب می شود و ایجاد چنین پلی متمایز با قرارداد صلح می باشد و وجود چنین پلی خطری برای صلح محسوب می شود . و در تاریخ 234/5/1957 شورای امنیت به شکایت سوریه رسیدگی کرد و نماینده سوریه طی سخنرانی که ایراد نمود ، متذکر شد که اعضای شورای امنیت فکر می کنند که ایجاد پل توسط مقامات اسرائیلی تنها موضوع شکایت سوریه می باشد در حالی که واقعیت این است که شکایت سوریه اساسا مربوط به مرکز قانونی منطقه خالی از سلاح و قرارداد صلح می باشد .

اسرائیل عملیات خشک کردن در منطقه خالی از سلاح را بدون اظهارنظر رئیس ناظران یا رضایت مالکین عرب این سرزمینها یا موافقت سوریه ادامه داد و ایجاد پل دارای ارزش نظامی چیزی نبود جز نقص قرارداد عمومی صلح . شورای امنیت خواستار اتخاذ تدابیر قطعی نسبت به شکایت سوریه شد . و در ماه اوت 1957 سازمان ملل متحد سعی نمود مرکزی برای نظارت در منطقه حوله ایجاد نماید اما رژیم صهیونیستی آن را رد کرد .

مآخذ :

1. عبدالکریم ، احمد : تحویل مجری نهر الاردن ، قاهره 1960 .
2. محمد ، عبدالحفیظ : نهر الاردن الخالد ، عمان 1964 .
3. علی ، علی محمد : نهر الاردن و المؤامرة الصهیونیة ، قاهره 1964 .
4. Kavmon, Y. : The drainage of the Huleh swamps, Geog.rev 1960.
5. Lowdermilk, W.C. : Palestine, the Land of Promise, London 1946.
6. u.k., Report by His Majesty's Goverment in the United Kingdom to the Council of the League of Nations about Palestine and Transjordan for the year 1934.