آثار باستانی و خرابه‌های تاریخی فلسطین

از آنجا که فلسطین مهد ادیان آسمانی و تمدن‌های مختلف از قدیمی‌ترین دوران پارینه‌سنگی تا دوره اسلامی بوده است لذا همیشه مورد توجه جهانگردان ، باستان‌شناسان و دانشمندان تاریخ بوده و می‌باشد . اغلب بازدیدکنندگان از فلسطین مشاهدات خود از سرزمین مقدس فلسطین را ثبت کرده‌اند ، برای نمونه " فلیکس اشمیت فابری " راهب سوئیسی در سال‌های 1480 و 1483 مشاهدات خود از فلسطین را به رشته تحریر درآورده است . همچنین " فلمینگ " و " جون زولارت " تعداد زیادی از عمارت‌ها و ساختمان‌های باستانی را در سال 1586 نقاشی کرده‌اند .

در فاصله قرن‌های 17 و 18 توجه جهانگردان به فلسطین افزایش یافته و در آغاز قرن نوزدهم توجه و دقت آنها بیشتر شد به‌نحوی که با مشاهدۀ هر اثر باستانی ، موقعیت آن‌را همراه با شرح اوصاف ظاهری ثبت کرده و نقشۀ توپوگرافی آن‌را نیز می‌کشیدند . در سال 1865 توسط یک مؤسسه انگلیسی ، صندوق اکتشافات آثار تاریخی در فلسطین تأسیس گردید . این مؤسسه علاوه بر اهداف سیاسی استعماری درصدد بررسی دقیق و منظم آثار کشف شده در فلسطین بوده است . " سرچارلز وارین " حفاری‌های خود را در سال 1867 در قدس آغاز کرد ، " بلیس " و " مکالیستر " نیز در همین مکان به بررسی پرداختند . در تپۀ حسی واقع در شرق غزه ، حفاری‌هایی نیز زیرنظر " بیتری " در سال 1890 صورت گرفت . در اوایل قر بیستم دستاوردهای زیادی در زمینۀ کشف آثار باستانی به‌دست آمد . همزمان با پیشرفت روش‌ها و شیوه‌های حفاری و اکتشافات ، تاریخ فلسطین و تمدن‌های عصرهای مختلف نیز بیشتر شناخته شد . ناگفته نماند که حجم و نوع موقعیت اثر باستانی به چندین عامل بستگی دارد : مهم‌ترین آن فاصلۀ زمانی است که اثر باستانی به آن بستگی داشته و همچنین پراکندگی جمعیت آن زمان . انسان عصر حجر در فلسطین معمولاً در غارای طبیعی زندگی می‌کرده است و آثار او از جمله وسایلی که به کار می‌برده نیز برجای مانده است . بهترین مثال غار زظیه در شمال دریاچۀ طبریه ، غارهای متعدد در کوه کرمل و غارهای دره بطوف در شمال قدس است .

آنچه که بیشتر مشهور است این است که انسان در عصر حجر جدید ( 8000 ق . م ) به زندگی استقراری و اجتماعی دست یافته ، زندگی در غارها را رها کرده و به بنای خانه‌های مسکونی پرداخته و مجتمع‌های مسکونی ایجاد کرده است . لازم به‌ذکر است که انسان آن زمان محل‌هایی برای زندگی خود انتخاب می‌کرد . که شرایط زیر در آن تحقق یافته باشد :

1. نزدیک بودن به منابع آبی به‌منظور تأمین آب آشامیدنی و کشاورزی ، به ویژه که فلسطین روخانه‌های بزرگ ندارد .
2. محل‌های مسکونی بایستی نزدیک به زمین‌های حاصلخیز برای کشاروزی باشند .
3. محل‌های مسکونی بایستی روی ارتفاعات باشد تا ضمن درامان ماندن از خطرات طبیعی مانند سیل و طغیان رودخانه‌ها در زمینه دفاع در برابر دشمنان نیز مسلط باشند .

به‌همین دلیل هم‌اکنون بسیاری از اماکن باستانی با پیشوند تل ( تپه ) همراه است . برای مثال اریحای قدیم امروز به تل سلطان مشهور است ، مجدو نیز به تل المتسلم معروف می‌باشد . پس " تل " در واقع منطقه مرتفعی است که بر اثر مرور زمان به‌وجود آمده ، سپس توسط جماعتی آباد گردیده است و پس از مدتی به‌دلیل حملۀ دشمن ، آتش‌سوزی و یا سوانح طبیعی ، ویران و رها شده است . البته عوامل طبیعی مانند باد و باران عامل اصلی تخریب می‌باشد . ممکن است مجموعه‌ای دیگر از مردم بیایند و بر روی همان مکان بنایی بسازند و محل زندگی خود را انتخاب نمانیند . بدین‌گونه است که طبقات و لایه‌ها به‌وجود می‌آید . گاهی اوقات ارتفاع خرابه‌ها به 20 متر می‌رسد ، مانند بیسان ، مجدو ، اریحا و تل حسی .

البته آثار باستانی فلسطین اگر در مقام مقایسه با آثار جنوب عراق قرار بگیرد نسبت به آن کمتر است و آن هم به‌دلیل مصالح ساختمان به‌کار برده شده در آن می‌باشد . یک فرق اساسی که بین تل‌های عراق با تل‌های فلسطین وجو دارد این است که تل‌های باستانی عراق مصنوعی بده و همۀ آنها از آثار باستانی باقیمانده تشکیل شده است در حالی که تل‌های فلسطین در اصل مرتفع بوده علاوه بر اینکه روی آنها ساختمان بنا شده است .

در بسیاری از موارد دیده می‌شود که آثار باستانی فلسطین به وسیلۀ دیواری محصور شده است همان گونه که در اریحا ، جازر و ابوحرام مشاهده می‌گردد . هم‌اکنون بعضی از شهرها و روستاهای جدید نیز بر روی آوارهای قدیی ساخته شده و در عین حال بعضی آوارها هم همچنان دست‌نخورده باقی مانده است . ساکنین مناطق نزدیک آوارها نام خرابه را بر آنها نهاده‌اند . ولی کسانی‌که مطالعه دارند ، بین خرابه و آثار باستانی تفاوتی قائل هستند . چرا که اثر باستانی معمولاً دارای ارتفاعی بلند است و روی ارتفاعات بنا شده است . در حالی که خرابه‌ها در روی زمین مسطح و یا کم‌ارتفاع قرار گرفته است . همچنین اثر باستانی نیاز به حفاری و بررسی برای کشف آن دارد در حالی که آثار خرابه به‌راحتی قابل دید می‌باشد مانند آثار معماری ، کلوخ‌ها و سفال‌ها و غیره . رنگ خاک نیز در این مناطق خاکستری است و با رنگ خاک اراضی محیط به آن تفاوت دارد . مهم‌ترین خرابه‌هایی که تاکنون مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته عبارتند از :

1 ) خرابۀ مفجر :

این خرابه در درۀ اردن و در 2 کیلومتری شمال اریحا قرار دارد و از بزرگترین آثار هنری و معماری اسلامی به‌شمار می‌آید . البته این خرابه به هشام بن عبدالملک خلیفه اموری منسوب می‌شود و گفته شده که وی در آنجا کاخ باشکوهی بنا کرده بوده . این مکان در سال 1933 شناسایی شده و هم‌اکنون محل توریستی مهمی به‌شمار می‌آید . در دیوار اطراف کاخ برج‌های دیده‌بانی دایره‌ای شکلی قرار دارد و در کنار کاخ ، مسجد بزرگ ، مسجد کوچک ، حمام ، حوض ، سالن پذیرایی و سالن‌های متعد دیگری ملاحظه می‌گردد . گفته می‌شود بر اثر زمین‌لرزه‌ای که در سال 746م اتفاق افتاد این بناها ویرا ن گردید . کاخ ، مربعی شکل بوده و از دو طبقه تشکیل شده است در وسط آن حیاط مربعی‌شکل وجود دارد که به وسیله راهروهایی به اطاق‌های کاخ منتهی می‌شود .

دیوارهای کاخ بوسیله تصویرهای رنگارنگی مزین شده که اغلب از سنگ و گچ ساخته شده است . مجسمه‌هایی از ندیم‌ها و جنگجویان نیز وجود دارد که گفته می‌شود یکی از آنها مربوط به شخص هشام‌بن‌عبدالملک می‌باشد .

2 ) خرابۀ قمران :

این خرابه در گوشۀ شمال‌غربی بحر میت و در جنوب درۀ قمران قرار دارد . قدیمی‌ترین آثار مشاهده شده در آن زمان به عصر آهن ( قرن ششم قبل از میلاد ) باز می‌گردد ولی این مکان به‌علت آثار مهم به‌دست آمده در غارهای جاور خرابه که به قرن‌های دوم و اول قبل از میلاد و قرن اول بعد از میلاد برمی‌گردد و به خط آرامی و عربی نوشته شده مورد توجه قرار گرفت . ( نک : بحرالمیت ، دست‌نوشته‌های - ) نوشته‌ها معمولاً بر روی پوست بز و یا بر روی صفحه‌های مسی حک شده است . مساحت خرابه کوچک بوده و دارای اطاق‌هایی است که مساحت‌ها و شکل‌های متفاوتی دارد ، همچنین آب‌انبارها ، کتابخانه و سالن مطالعه و اجتماعات نیز در آن دیده می‌شود . افزون بر این ، کوره‌های سفال نیز برجای مانده است . آثار کشف شده حاکی است که سبک معماری به إسینیها منسوب می‌شود . اسینیها مجموعه‌ای از راهبان بودند که در این منطقه گوشه‌نشینی اختیار کرده بودند و در سال 70 میلادی مورد هجوم رومیان قرار گرفتند که ناچار مجبور به پنهان کردن کتابخانه‌های خود در غارهای مجاور محل سکونت خود گردیدند . ( نک : اسینیها ) .

3 ) حرابۀ منیه :

این خرابه در جنوب غربی دریاچۀ طبریه واقع شده است . حفاری‌های انجام شده حاکی است که کاخ بزرگی که مربوط به امویان می‌باشد در منطقه کشاورزی حاصلخیز بنا شده است . کاخ ، مربعی شکل بوده و برجهای دایره‌ای شکل که ابعاد ماسوی دارند در اطراف آن قرار گرفته است . از آنجا که شکل کاخ مانند [[امویان ( کاخهای - )|کاخهای امویان ]] در سرزمین شام می‌باشد و نام " ولید بن عبدالملک " در آن پیدا شده گمان می‌رود که این کاخ به دستور وی بنا شده است .

4 ) خرابۀ مخروم :

این خرابه در 6 کیلومتری بیت‌لحم واقع شده است . مطالعات باستان‌شناسی که در آن انجام گرفته حاکی است که تصویرهای رنگارنگ با نوشتۀ یونانی در 9 سطر در آن دیده شده است .

5 ) خرابۀ مشیرفه :

این خرابه که در رأس‌الناقوره نیز نامیده می‌شود در شمال فلسطین و در نزدیکی رودخانه واقع شده است . این خرابه که تل ( تپه ) کوچکی است ، آثار به‌جای مانده‌اش حکایت از عصر برونز قدیم ( هزاره سوم قبل از میلاد ) دارد . حفاری‌های انجام‌شده بناهای مخروطی‌شکل را نشان می‌دهد . در اطراف خرابه غارهایی وجود دارد که به‌عنوان قبرستان ( مقبره‌ها ) از آن استفاده می‌شده که قدمت آن به سه‌هزار سال قبل‌از میلاد می‌رسد و به رویمان تعلق دارد .

6 ) خرابۀ بیطار :

در 300 متری دره سبع و چندکیلومتری شهر بیراسبع واقع شده است . مهم‌ترین آثار به‌دست آمده در آن به چهارهزار سال قبل از میلاد برمی‌گردد که عمدتاً خانه‌های دایره‌ای‌شکل و یا مخروطی ساخته شده از آجر می‌باشد . خرابه بیطار به دو مکان و اثر مهم دیگر از همان دوران مربوط می‌شود که عبارتند از بیر ( چاه ) صفری و تل ابومطر . این اماکن نشانگر تمدن خاصی است که به تمدن بیرالسبع معروف شده است .

7 ) خرابۀ کرک :

این خرابه در امتداد جنوب‌غربی دریاچۀ طبریه واقع شده و گاهی به بیت یراح که در تورات نیز ذکر شده منسوب می‌شود . البته بررسی‌های بسیاری انجام شده تا ارتباط آن‌را با اشاره‌ای که در تورات به آن شده است به دست آورد . هر چند که آثار کشف‌شده از آن تاکنون به چهار مرحله از عصر برونز قدیم مربوط می‌شود ( سه‌هزار سال قبل‌از میلاد ) . قدیمی‌ترین مرحله شامل آثار مسکونی می‌باشد که سفال‌های خاکستری صیقلی‌شده در آن دیده می‌شود . آثار مرحلۀ دوم دارای خانه‌های مستطیلی‌شکل که از آجرهای گلی ساخته شده و نیز سنگ‌فرش‌های بازالت می‌باشد . در آثار مرحلۀ سوم کوزه‌های سفالی که برای حفظ اشیاء به کار برده شده مشاهده می‌شود . آثار مرحلۀ دوم دارای خانه‌های مسطیلی‌شکل که از آجرهای گلی ساخته شده و نیز سنگ‌فرش‌های بازالت می‌باشد . در آثار مرحلۀ سوم کوزه‌های سفالی که برای حفظ اشیاء به کار برده شده مشاهده می‌شود . اغلب خانه‌های مرحلۀ چهارم از سنگ‌های بازالت بنا شده است . طول دیوار یکی از منازل به 857 متر می‌رسیده است . همچنین بعضی از ظرف‌هیا سفالی و مجسمه‌های حیوانی که به همین مرحله تعلق دارد نیز دیده شده است . در میان آثار معماری برجای‌مانده ساختمانی بزرگ و مسطیلی‌شکل که توسط بناهای دایره‌ای شکل مساوی احاطه شده نیز دیده می‌شود . در درون بن0اها ظرف‌های سفالی با رنگ‌های سیاه و قرمز که نقش‌های مشخصی بر آن حفاری شده نیز پیدا شده و علی‌رغم اینکه اصل این ظرف‌های سفالی به سرزمین اناضول برمی‌گردد ولی با وجود این به سفال خرابۀ کرک معروف شده است .

حفاری‌های انجام‌شده پرده از وجود سه مرحله از عصر برونز متوسط ( 1800 - 1600 ق . م ) در بخش جنوب شرقی خرابه برداشته است . این مکان پس‌از مدت طولانی که در عصرهای هلنیستی ، بیزنطی و عربی اسلامی رها شده بود شکل مسکونی به‌خود گرفت . از آثار برجای مانده از رومانیان قلعه‌ای است که به‌شکل خاصی بنا شده است .

8 ) خرابۀ عنب :

این خرابه در نزدیکی دو روستای عجور و بیت‌جبرین واقع شده است و کلیسای بیزنطیها ( بیزانس ) که به آغاز قرن پنجم تعلق دارد در آن دیده شده است .

9 ) خرابۀ کوفین :

این خرابه در 11 کیلومتری شمال شهر الخلیل واقع شده است . حفاری‌های انجام‌شده تعداد زیادی از مقبره‌های سنگی را که به مرحلۀ انتقالی از عصر برونز قدیم و عصر برونز متوسط مربوط می‌شود ، کشف کرده است . در این مقبره‌ها تعدادی ظروف سفالی که مخصوص این دوره می‌باشد دیده شده است ، حفاری‌های دیگری نیز از وجود یک کلیسای بیزنطی حکایت کرده است .

10 ) خرابۀ الحبیله :

این خرابه در حدود 10 کیلومتری جنوب‌غربی بیت‌لحم واقع شده است . یک کلیسای بیزنطی که زمین آن با سنگ‌های رنگارنگ و با شکل‌های هندسی مختلف فرش شده در آن دیده شده است .

11 ) خرابۀ سنسه :

به‌خرابه شماسانیات نیز معروف است که در 16 کیلومتری شمال‌شرقی بیرالسبع و غرب خرابۀ فولیه واقع شده است . بقایای معماری قدیم در آن مشاهده شده است .

12 ) علمون :

در شمال‌شرقی قدس واقع شده و به خرابۀ علمت نیز معروف است . کوندر که در سال 1882 از آن دیدن کرده می‌گوید علمون دارای دیوارهای خراب شده و حوض‌های عمیق حفر شده در سنگ می‌باشد .

13 ) لقوم :

به عقیدۀ بعضی محل آن امروز به خرابۀ منصوب معروف شده است . کوندر بیش‌از یک‌بار از آن دیدن کرده است . وی می‌گوید : لقوم دارای خانه‌های ویران شده می‌باشد و بعضی از سنگ‌های بازالت ساخته شده است . گفته می‌شود که در آنجا که محلی برای روغن‌گیری از زیتون ، چاهها و بعضی از آثار مسیحیان دیده شده است .

14 ) یرموث :

امروزه به خرابۀ یرموک معروف می‌باشد که در 13 کیلومتری بیت‌حرین و 25 کیلومتری جنوب‌غربی قدس واقع شده است . آثار برجای مانده در آن عبارتند از : پایه‌های خانه‌های خراب‌شده ، چاهها و ویرانه‌هایی از سنگ .

15 ) یعنین :

کوندر که در سال 1881 از آن دیدن کرده است می‌گوید یعنین احتمالاً همان روستایی است که امروز به‌نام نیل معروف می‌باشد . یعنین بر روی تپۀ مرتفعی که امروز به‌نام نیل معروف می‌باشد . یعنین بر روی تپۀ مرتفعی در شمال کایول در شهر عکا واقع شده است . در آثار به‌جای مانده ، پایه‌های ساختمان و در شمال آن چاه قدیمی دیده می‌شود .

16 ) مادون :

که در واقع خرابۀ مدین است و در 7 کیلومتری شمال‌غربی طبریه واقع شده است . گفته می‌شود که حاکم این شهر بایشوع هنگام ورود به فلسطین جنگیده است .

در این خرابه بقایای ساختمان‌ها و بناهای خراب‌شده دیده می‌شود که سنگ‌های ریز و درشت از آن برجای مانده است . تکه‌های سفال نیز که به دو عصر برنز و آهن تعلق دارد دیده می‌شود . در نزدیکی مادون محلی است به‌نام قرون حطین که در نزدیکی آن جنگ مشهور حطین که صلاح‌الدین در آن جنگ در سال 583 ه - - 1187م بر صلیبی‌ها پیرو شد رخ داده است .

17 ) قلمون :

که امروزه به‌نام " تل‌ابوحوام " معروف است در جنوب شرقی حیفا واقع شده است البته نزدیک‌ترین بندر به بیسان و مجدو نیز می‌باشد . " هملتون " بین سال‌های 1933 - 1932 آن محل را کشف کرده است و از بررسی‌های انجام شده بر روی آثار موجود می‌توان نتیجه گرفت که :

1. 1. این مکان برای اولین‌بار در حدود 1400 سال قبل از میلاد مسکونی شده است . سفال‌های میسنی و قبرسی کشف شده مربوط به عصر برونز جدید می‌شود . این امر نشان‌دهندۀ وجود روابط تجاری در سرزمین اژه می‌باشد . ساختمان‌هایی نیز کشف شده که با آجر قرمز بنا شده و بعضی بر این عقیده هستند که این بناها به ویژه آنهایی که زمین‌شان سنگ‌فرش شده برای اهداف مذهبی استفاده می‌شده است .
   2. دلایل دیگری وجود دارد و نشان‌دهندۀ این است که این مکان در اواخر قرن دهم پیش‌از میلاد تخریب شده است چرا که وجود طبقه‌های خاکستر و بقایای معماری‌های منهدم شده با حوادث منطقه مطابقت دارد . به ویژه که معروف است که شیشنک اول مؤسس خانوادۀ بیست‌ویکم در مصر در سال 926 ق . م به فلسطین حملن کرده است . ( نک : فرعونها )
   3. تل‌ابوحرام از آن تاریخ تا زمانی‌که مجدداً در قرن هفتم قبل‌از میلاد بازسازی شده بود که این مکان به وسیله دیواری احاطه شده و فقط بخشی از آن در جهت جنوب ، باقی مانده بود . همچنین در لابلای سنگ‌های بزرگ تشکیل‌دهنده دیوار قلعه سکه‌های پول و مقدار زیادی سفال نیز مشاهده گردید .

18 ) ادامه :

یا خرابۀ دامیه . در 8 کیلومتری جنوب غربی طبریه واقع شده است که ستون‌های ساختمان حوضچه و آثار دیگری از آن برجای مانده است .

19 ) زانوح :

دو مکان قدیمی به‌این نام وجود دارد یکی در روستای عمریۀ فعلی که 2 کیلومتر با شمال غربی یطه در شهر الخلیل فاصله دارد و دیگری خرابه زنوع می‌باشد که در 23 کیلومتری جنوب غربی قدس واقع است .

آقای " کوندر " که در سال 1881 از آن دیدن کرده است می‌گوید این مکان باستانی بر روی زمین مرتفعی قرار دارد و مقبره‌های زیادی در درون آن کشف شده است .

همچنین پایه‌های ساختمان‌های ویران شده ، سنگ‌ها و محل روغن‌گیری زیتون و چاه و قلعه‌های زیادی از سفال که به عصر برنز جدید و عصر آهن دوم برمی‌گردد در آن مشاهده شده است . افزون بر اینکه سنگ‌های زیادی وجود دارد که نقاشی‌هایی بر روی آن حک شده است که گفته می‌شود این سنگ‌ها بخش‌هایی از تابوت‌های سنگی می‌باشد .

همچنین ستونی دیده شده که علامت صلیب بر آن نقش شده است . از آنجا که امکان شرح تمامی خرابه‌های باستانی موجود در فلسطین به‌دلیل کثرت آن میسر نمی‌باشد لذا فقط به ذکر نام خرابه‌ها ، محل‌های آن و موقعیت آنها بر روی نقشه ( با مقیاس بسنده می‌شود .

گرفته شده از جدول آثار باستانی فلسطین به شمارۀ 1375 پیوست شمارۀ 2 مورخ 24/11/1944 .

%%%محل جدول%%%

مآخذ :

1. دباغ ، مصطفی مراد : بلادنا فلسطین . ، بیروت 1965 .
2. خمار ، قسطنطین : موسوعة فلسطین الجغرافیة ، بیروت 1969 .
3. الوقائع الفلسطینیة ، جدول المواقع التاریخیة و الأبنیة الأثریة ، العدد الممتاز 1375 ، الملحق رقم 2 ، 24/11/1944 .
4. Conder, C.R. and Kitchner, H.H. : The Survey of Western Palestine, Memoirs of the Topography, Orography, Hydrography, and Archaeology, London 1881-1888.
5. Encyclopedia of Archaeological Excavation in the Holy Land, Jerusalem 1975.
6. Guy Le Strang : Palestine under the Moslems, a description of Syria and the Holy Land from A.D. 650 to 1500, ( reprint ) Beirut 1965.
7. Hamilton, R.W. : Excavtion at Tell Abo Hawam, The Quraterly of the Department of Palestine, 1933.