مراکز آموزش عالی فلسطین پیش از اشغال

پیش از اشغال سرزمین فلسطین توسط صهیونیستها ، هیچ دانشگاهی در فلسطین وجود نداشت . فقط چهار مرکز آموزش عالی فعالیت داشتند که از مراکز مهم علم و دانش محسوب می شدند . این چهار مرکز عبارتند از :

دانشکده ابراهیمیه :

یکی از مراکز مهم علم و دانش در شهر بیت المقدس است . درخشانترین چهره هائی که در زمینه های مختلف زندگی فرهنگی ، اداری ، اقتصادی و سیاسی فعالیت می کردند از این دانشکده فارغ التحصیل شدند .

این دانشکده توسط سه تن از اهالی شهر الخلیل که عبارتند از : شیخ راشد قاسمی ، ابراهیم عبدالمعطی بدر و شیخ عزالدین شریف تأسیس شد و نام آن را به مبارکی نام پدر پیامبران ، حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام ، " مدرسه ابراهیمی " گذاردند . این دانشکده در آن هنگام دارای سه کلاس بود .

مالکان این مدرسه در سال 1936 پس از اینکه به صورت دبستان کامل درآمد آن را به نهاد ابوغربیه فروختند . وی نیز آن را به ساختمان کنونی منتقل نمود و اولین کلاس دوره دبیرستان را در آن بازگشایی کرد و نامش به دبیرستان ابراهیمی تغییر یافت فعالیت آن به صورت روزانه و شبانه روزی بود .

در سال 1941/1942 به صورت دبیرستان کامل

درآمد و نامش دانشکده ابراهیمی بیت المقدس گردید . دانش آموزان آن بالاترین نمرات قبولی در امتحانات نهایی سراسری فلسطین را کسب کردند و در حدود هزار و سیصد دانش آموز داشت . ولی پس از شکست عربها در جنگ 1948 با بحران شدید مالی روبه رو گردید به طوری که در ماه نوامبر همان سال تنها 65 محصل در آن باقی ماندند .

این دانشکده فعالیت خود را در سال 1952 از سرگرفت و حیات تازه ای به خود گرفت ، کلاس چهارم دبیرستان همانند برنامه تحصیلی مصر در سال 1956 به آن اضافه گردید و تعداد محصلان پسر و دختر آن در بعضی سالها حدود هزار و اندی بود . این دانشکده پیشرفت خود را دنبال کرد و اداره آن در سال 1978 اساس ساختمان جدید و بزرگی را پایه ریزی کرد که باعث گسترش و توسعه دانشکده شد .

دانشکده عربی :

از مهمترین و عالی ترین بنیادهای تربیتی دولتی است که در هنگام دوران انگلیس بر فلسطین قیمومیت تأسیس شد . این دانشکده در سال 1918 در شهر بیت المقدس ساخته شد و به " دارالمعلمین " شهرت یافت چون هدف آن تربیت معلمان برای کار در دبستانها و برخی کلاسهای دبیرستان بود .

دانشجویان آن براساس بهترین دانش آموزان و یا سه تن از کسانی که کلاس دوم دبیرستان را در مدارس دولتی فلسطین به پایان رسانیده اند ، انتخاب می گردیدند . دانش آموز تحصیلات دبیرستانی خود را در این دانشکده تمام کرده و سپس در امتحان نهایی فلسطین شرکت می جست . دانشجو در بعضی شرایط خاص یک سال دیگر در کلاس آموزش معملی می گذرانید . در سال تحصیلی 1941 کلاس ششم دبیرستان به کلاسهای دانشکده افزوده شد ، چنان که دانش آموز تحصیلات خود را در این دانشکده به پایان می رسانید علاوه بر گواهی دیپلم آموزش و پرورش گواهی تدریس در رشته ادبیات و علوم انسانی را دریافت می کرد .

همه دانش آموزان کلاسهای پنجم و ششم دبیرستان در پایان دوره تحصیل ، دو امتحان می دادند . اولی برای دریافت دیپلم دانشکده عربی بود که به آنان اجازه تعلیم می داد و دیگری آکادیمی برای دریافت گواهی تدریس بود . درس زبان عربی و انگلیسی برای دانش آموزان

رشته های ادبی و علمی ( تجربی و ریاضی ) هنگام دریافت گواهی تدریس مشترک بود . اما درسهای ریاضی و شیمی و فیزیک مخصوص دانش آموزان رشته علمی ، فلسفه ، منطق و زبان لاتین یا یونانی مخصوص رشته ادبی است .

از ویژگی های این دانشکده ، کتابخانه ارزشمند آن بود که در سال 1945 دارای حدود هفت هزار جلد کتاب به زبانهای عربی و انگلیسی بود . همچنین از ویژگی های دیگر این دانشکده بخش شبانه روزی آن بود که بیشتر دانش آموزان را دربر می گرفت .

ساختمان دانشکده چندین سال اجاره شد ، اما پس از اعتصابات سال 1936 به محل جدید در جبل مکبر منتقل گردید . دانشجویان آن درسهای علمی خود را در مدرسه العمریه در بیت المقدس فرا می گرفتند .

اداره دانشکده عربی را به ترتیب ، استادان دانشمندی همچون : خلیل سکاکینی ، خلیل طوطح و احمد سامح خالدی به عهده داشتند .

تعداد زیادی از مربیان بارز در دانشکده عربی به تدریس پرداختند ، مانند : اسحاق موسی حسینی ، جمیل علی ، درویش مقدادی ، سلیم کاتول ، عبدالرحمن بشناق ، علی حسن عوده ، محمود غول ، مصطفی مراد دباغ ، معروف رصافی ، نقولا زیاده ، وصفی عنبتاوی ، احمد طوقان ، ضیاءالدین خطیب و ژرژ خمیس .

از جمله دانش آموزان دانشکده عربی که بعدها بر جنبش فکری و ادبی کشورهای عربی تأثیر گذاردند عبارتند از : نقولا زیاده ، احمد سعیدان ، احسان عباس ، انیس قاسم ، توفیق صایغ جبرا ابراهیم جبرا ، خیر حماد ، ذوقان هنداوی ، عبداللطیف طیباوی ، عبدالله ریماوی ، شهید عرفان قعوار ، محمدیوسف نجم ، ناصرالدین اسد و هاشم یاغی . کسانی که در زمینه های دیگر فعالیت داشتند عبارتند از : اسعد نصر ، سالم خمیس ، منیر صایغ ، موسی بشوتی و عبدالرزاق یحیی .

دانشکده صلاحیه :

سلطان صلاح الدین ایوبی پس از آزادی شهر بیت المقدس از دست صلیبیان در سال 583 ه - 1187 م چندین مدرسه دینی از جمله این مدرسه که به نام وی معروف گشت را تأسیس کرد . مدرسه صلاحیه در یکی از ساختمانهای کلیسای قدیسه حنا که صلیبیان آن را در خارج حصار بیت المقدس در نزدیکی گوشه شمال شرقی شهر

ساختند ، جای گرفته بود . لیکن کلیسا برای عبادت مسیحیان هم چنان باز بود و این روال در دوران ایوبیان و دوران ممالیک ادامه یافت ، اما در دوران عثمانی به دلایل نامشخصی کنار گذارده شد .

مدرسه صلاحیه به ویژه شیخ آن در دستگاه مذهبی و اداری شهر بیت المقدس دارای جایگاه والایی بود ، استادان آن مانند : ابن جهبل ( 532 - 596 ه ) ، علی بن ایوب ( 666 - 743 ه ) ، خلیل بن کلیکلدی ( 694 - 761 ه ) ، ابراهیم بن عبدالرحیم ( متوفی سال 790 ) ، هروی ( 767 - 829 ه ) و غیره از نطر علم و تقوی در نزد مردم مشهور بودند . مجیرالدین علیمی حنبلی در کتاب خود " الأنس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل " نام تعدادی از آنان را ذکر کرده است ، همچنین وی نام آن عده که در گورستان " ملاملا " دفن شده اند را نیز ذکر نموده است .

سلطان عبدالمجید عثمانی در نیمه سده نوزدهم ساختمان کلیسا ر به ناپلئون سوم امپراتور فرانسه در ازای کمکی که در جنگ کریمه سال 1856 از وی دریافت کرده بود ، واگذار کرد . سپس اداره ساختمان به عهده کشیشان پیراهن سفید قرار گرفت و در آن کلیسا و مدرسه اکلیرکیه برپا کردند . ولی احمدجمال پاشا فرمانده ترک پس از اعلام جنگ در سال 1914 ساختمان کلیسا را به عنوان یکی از املاک دشمن دولت مصادره کرد و درآن مدرسه علمی دینی جدیدی به نام " دانشکده صلاحیه " منسوب به صلاح الدین تأسیس کرد .

این مدرسه دانشسرای عالی علوم اسلامی و علوم جدید بود و زبانهای ترکی و عربی زبان تدریس آن بود . زبانهای خارجی مانند فارسی ، اردو ، انگلیسی ، فرانسوی و به ویژه آلمانی نیز در آن تدریس می شد . عبدالعزیز شاویش ( مصری ) اولین رئیس این مدرسه بود . انگیزه جمال پاشا از تأسیس این مدرسه ، آماده ساختن نسل جدید از و مبلغان برای اعزام آنان به سرتاسر جهان اسلام برای برانگیختن مردم آن دیار به انقلاب علیه استعمار اروپایی بود .

دانشکده بیش از دوسال ( از 1915 تا 1917 ) دوام نیافت . سپس هنگامی که ارتش انگلیس در پایان جنگ جهانی نخست نزدیک بیت المقدس شد این دانشکده بسته شد تا دوباره پس از مدتی در اختیار کشیشان پیراهن سفید قرار بگیرد .

دانشکده باغ معارف ملی :

در سمت شمالی صحن مسجد قبة الصخرة در

بیت المقدس قدیم قرار دارد و ساختمانهای آن ضلع غربی دیوار شمالی صحن این مسجد را تشکیل می دهد .

ساختمانهای قدیم این مدرسه قبل از میلاد دژ و قرارگاه فرماندهان رومی بود . سپس امیر علم الدین سنجر نماینده غزه و بیت المقدس که از دانشمندان به شمار می رفت ، آن را موقوفه ساخت و به یک مدرسه تبدیل کرد که مدرسه جاولیه نامیده شد . در اوایل قرن نهم هجری/پانزدهم میلادی عثمانیان آن را به یک قشلاق و مقر حکومت خود تبدیل کردند و تا شروع جنگ اول جهانی به نام سرایای قدیم شناخته می شد .

در 1906 شیخ محمدصالح به همراهی شیخ حسن ابوالسعود و اسحاق درویش و عبداللطیف حسینی اقدام به تأسیس مدرسه پسرانه باغ معارف ملی در آن نمود . زمانی که تعداد مدارس دولتی و مدارس ملی ناچیز ولی طرفداران تحصیل و دانش بسیار بود .

پس از تشکیل انجمن عرب در 1918 این انجمن به باغ معارف ملی اهتمام ورزید . حاج محمدامین حسینی رئیس انجمن به عنوان آموزگار در آنجا مشغول بود و اعضای انجمن بدون گرفتن حقوق در آن تدریس می کردند .

پس از تأسیس مجلس اعلای اسلامی در 1922 به دلیل اینکه این مدرسه جزو دارایی های وقف شده محسوب می شد ، مجلس اعلا آن را به تصریف خود درآورد . یک هیأت مدیریت به منظور تدوین برنامه آموزش علمی نوین و پیشرفته برای یازده کلاس این مدرسه تشکیل داد و فرصتی به دانش آموزان آخرین کلاس آن جهت شرکت در امتحانات آموزش متوسطه فلسطین و نیز فرصتی برای فارغ التحصیلان برای ورود به دانشگاههای کشورهای عربی و دو دانشگاه آمریکایی بیروت و قاهره فراهم آورد .

مدیریت مدرسه سعی داشت مدرسین توانگر و شایسته را از بین جوانان فلسطینی و جوانان کشورهای عربی برای تدریس در همه مراحل تحصیلی آن برگزیند . در دانشکده باغ معارف ملی استادان نخبه و مربیان با کفایت و درجات علمی بالا پیاپی مشغول تدریس بودند .

دانشکده از دانشجویانی که از اغلب شهرها و روستاهای فلسطین آمده بودند پر بود . از جمله آنها در دو بخش خارجی و داخلی که دانشجویان از فرزندان شهدا و یتیمان و بی بضاعتان مشغول تحصیل بودند .

در دانشکده باغ دو کتابخانه وجود داشت که در آن کتابهای علمی و ادبی و تاریخی قدیم و جدید به دو زبان عربی و انگلیسی وجود داشت . همچنین در آن نمازخانه یی بود که دانشجویان نماز و مراسم مذهبی خود را به جا می آوردند . یک سالن سخنرانی بزرگی داشت که دارای آمفی تئاتر بود و در آن بحث ها و سخنرانی های ادبی و شعر به زبان عربی اجرا می شد . مدیریت مدرسه به آن اهمیت و توجه فوق العاده داشت . در کتاب پرورش در خاورمیانه که دولت فلسطین در سال 1946 منتشر کرده آمده :

"... از جمله مدارس ملی که فرستادگان مجلس ایالات متحده بازدید کردند ، دانشکده نجاح و باغ معارف در بیت المقدس بود که هر دو پسرانه بودند و هر کدام دارای پارک برای کودکان و هفت کلاس ابتدایی و چهار کلاس متوسطه و یک بخش شبانه روزی بود و دانش آموزان آن بالغ بر یک صد نفر می باشد . تحصیل در آنها به زبان عربی انجام می گرفت و به تدریس ادبیات عرب و تاریخ آن و علوم فقه اسلامی اهمیت خاص مبذول می شد... "

در سالن سخنرانی بزرگ دانشکده باغ نخستین کنگره دانشمندان فلسطین ( 25/1/1935 ) و دومین کنگره ( 1936 ) منعقد شد و بر صحنه سالن آن نمایشنامه های ملی به معرض نمایش درآمد که دانشکده را با خشم دژخیمان حکومت قیمومیت بریتانیا روبه رو ساخت . همچنین به مناسبت چهلمین روز درگذشت پادشاه فیصل اول ، مجلس یادبود بزرگی برپا شد .

مدیریت مدرسه به ورزش توجه خاص داشت و برای همین منظور یک سالن مخصوص که با انواع بازیها و وسایل ورزشی مجهز بود بدان اختصاص داد و از میان دانش آموزان گروههای ورزشی تشکیل داده بود که ورزشها و بازیهای گوناگونی در رژه های ورزشی بزرگ که مدیریت مدرسه در بهار هر سال در ورزشگاه خود در باب ساهره ترتیب می داد به نمایش می گذاشت . دانشکده باغ سعی می کرد که جنبش پیشاهنگی را بین دانش آموزان خود تقویت کند .

دانشکده باغ در راه ادای رسالت علمی و آموزشی خود تا سال 1936 - - سال قیام فلسطین - - برقرار بود . سپس حکومت قیمومیت بریتانیا بر ساختمانهای مدرسه مستولی شد و دانشجویان و مدرسین و هیأت مدیره را از آنجا بیرون راند که در پی آن دانشکده به خانه موسی کاظم حسینی در

محله باب ساهره نقل مکان نمود و آنجا ادای رسالت علمی و آموزشی خود را تا سال 1948 که از ادامه تدریس باز ایستاد دنبال کرد .

دانشکده باغ معارف ملی همواره کوشش کرد تا دانشجویان خود را با تربیت ملی و میهنی پرورش دهد و در آنها احساس ملی و اصیل تقویت نماید و به حق یک دانشگاه علمی و تربیتی و یک پایگاه ملی و بلندآوازه ایی بود که بسیار کسانی که مقام رهبری و پیشوایی در فلسطین به دست آورده بودند پرورش و تحویل بدهد .

مآخذ :

1. الموسوعة الفلسطینیة : الکلیة الابراهیمیه ، جلد سوم ، 1984 .
2. یوسف ، عبدالقادر : مستقبل التربیة فی العالم العربی فی ضوء التجربة الفلسطینیة ، قاهره 1962 .
3. قلیبو ، لیلی عبدالرزاق و دیگران : العرض الثانی لوضع التعلیم فی فلسطین ، بیروت 1962 - 1963 .
4. عودات ، یعقوب : من أعلام الفکر و الادب فی فلسطین ، امان 1976 .
5. دباغ ، مصطفی مراد : بلادنا فلسطین ، بیروت 1976 .
6. بدران ، نبیل ایوب : التعلیم و التحدیث فی المجتمع العربی الفلسطینی ، بیروت 1969 .
7. عودات ، یعقوب : من أعلام الفکر و الادب فی فلسطین ، مان 1976 .
8. Government of Palestine : Education in Palestin 1963-1946, Jerusalem 1946
9. Mahmud Abidi : The Arab College, Arabic and Islamic Garland, The Islamic Cultural Centre London 1977.
10. Tibaw : , A.L. : A Modern History of yria including and Palestine, London 1969.