حنفی ، مذهب

مذهبی حنفی از قدیمی ترین مذاهب چهارگانه رایج میان مسلمانان در حال حاضر است . مقدر بود که این مذهب بر سایر مذاهب اهل سنت چیرگی یابد و عمری طولانی باشد . مؤسس این مذهب امام ابوحنیفه نعمان کوفی بود که در سال 80 ه/767 م در بغداد وفات یافت . خاستگاه این مذهب کوفه بود و سپس در سایر نواحی عراق گسترش یافت . به پیروان آن اصل رأی نیز می گویند ، چون حدیث روایت شده از پیغمبر در عراق اندک بود و آنها از قیاس استفاده فراوان می کردند و در آن مهارت یافتند .

مذهب حنفی در هر جا که خلافت عباسی بر آن مسلط بود گسترش یافت . می گویند وقتی هارون الرشید به خلافت رسید ابو یوسف یار ابو حنیفه را مسئول قضاوت کرد و تعیین قضاوت به دست او افتاد ، و او کسی را به این مقام نمی گمارد مگر آنکه یاران و هم مذهبان وی را پیشنهاد کنند . واین امر به حدی بود که ابن حزم گفته است " دو مذهب در آغاز کار به پشتوانه ریاست و قدرت گسترش یافتند : مذهب حنفی در مشرق مذهب مالکی در اندلس " مذهب حنفی در شام در میان مردم ، و حاکمان غلبه داشت و مذهب رسمی گردید .

مقدسی در " احسن التقاسیم " مذهب شام و فلسطین در قرن چهارم هجری چنین وصف کرده است : " نزدیک است که هیچ قصبه یا شهری از حنفیان خالی نشود ، و در بسیاری از قاضیان از آنانند " پس از آمدن فاطمیها تسلط مذهب حنفی را که مذهب دولت عباسی مخالف آنها در شرق بود ، از بین بردند و به جای آن مذهب شیعی را قرار دادند ( نک : شیعه ) .

در دوران حکومت ایوبیان ( که سلاطین آن شافعی بودند ) نفوذ مذهب شافعی گسترش زیادی یافت . به هرحال سایر مذاهب حنفی موقعیت خود را حفظ کردند و جلساتی برای بحث و مناظره میان شافعیان و حنبلیان برقرار می شد .

صلاح الدین چهار امام جماعت ، برای هر یک از مذاهب چهارگانه در مسجدالاقصی تعیین کرد . امام حنفیها در قبه صخره شریف نماز می گذارد . نقش حنفیها در امامت به نماز منحصر نمی شد بلکه به کار صدور فتوی و تدریس و بحث نیز اشتغال داشتند .

قاضی القضات امام خیرالدین محمدبن محمدبن عمران غزی مقدس حنفی به دادن فتوی و تدریس اجازه یافت و در مذهب امام ابو حنیفه مهارت یافت و سرآمد و از اعیان معتبر شد . سپس قاضی حنفیها در بیت المقدس شد و به کار قضا پرداخت و امامت در مسجد صخره به وسیله او پایدار ماند تا آنکه ریاست مذهب ابو حنیفه در بیت المقدس به او واگذار شد .

سلاطین و امرا و نیکوکاران مدارس و گوشه هایی بر مذهب حنفی وقف کردند . از میان اینها گوشه حنفیه در کنار مسجد اقصی پشت منبر است که صلاح الدین ایوبی در سال 587 ه/1191 م بر جلال الدین شاشی فقیه حنفی وقف نمود ( نک : بیت المقدس ، بناهای باستانی و تاریخی در - - ) .

ابن عربی به دیدن مدارس بیت المقدس ، به ویژه مدرسه ابن عقبه ، اقدام کرد و هر روزه به دیدن آنها می رفت و دربحثهائی که میان فرقه های مختلف روی می داد حضور می یافت . مجلس درس شیخ قاضی ریحانی ، شیخ آن مدرسه توجه او را جلب کرد ، در این مجلس مناظره میان حنفیها و سایرین شدت می گرفت .

از مهم ترین مدارس دوران ممالیک ، مدرسه معظمیه است که به ملک معظم شرف الدین عیسی منسوب است . چون ملک معظم خود حنفی مذهب بود توسعه مدارس حنفیان را تشویق می نمود . ولی او در مذهب تعصب نمی ورزید و با علما و فقها در علوم دقیقه مباحثه می کرد . او در سال 623 ه/1226 م به بیت المقدس آمد و از فقهاء دعوت نمود و با آنها در مسایل متنوع فقه و لغت مباحثه کرد . از شیوخ مدرسه صلاحیه شافعیها درباره مسایل فقهی پرس وجو می کرد و رأی آنان را می پسندید .

از شیوخ مدرسه معظمیه حنفی در بیت المقدس شریف شیخ امام کمال الدین اسماعیل شریحی حنفی بود . او سالهای زیادی کتاب هدایه در فقه را در مدرسه معظمیه تدریس می کرد . قرآن خوانی را فراگرفت و به بسیاری از شاگردان خود قرآن خوانی را تعلیم داد . تصحیح برخی از کتبی که نزد وی بود را خود انجام داد .

از شیوخ آن نیز ، شمس الدین ابوعبدالله محمد دیوی بود که در فراگیری علوم تلاش و سعی می ورزید و در آنها مهارت یافت و به تدریس و صدور فتوی مشغول بود و مردمان از فتواهای وی سود می بردند .

قاضی القضات خیرالدین ابوالمواهب خلیل بن عیسی باترتی حنفی نیز از جمله آنهاست . اولین کسی بود که بعد از فتح بیت المقدس به دست صلاح الدین به منصب قضاوت حنفیها در بیت المقدس معین شد . از طرف ملک ظاهر بر فوق در سال 784 ه/1382 م قاضی القضات بیت المقدس شد .

همچنین قاضی القضات علاءالدین ابوالحسین علی بن شرف الدین عیسی بن رصاص حنفی که قاضی صفد بود و در مدرسه معظمیه حنفی فتوی و درس می داد از آنان بود .

از مدارس مشهور دوران ممالیک ، مدرسه منجکیه است . قاضی القضات شیخ الاسلام شمس الدین ابوعبدالله محمدبن جمال الدین دیری خالدی حنفی که به روستای دیر از دیار نابلس منسوب است ، از اعیان علمای معتبر آن بود . شیخ دیری در مدرسه به صدور فتوی و تدریس و گفتن حدیث مشغول بود تا آنکه مشهور شده و مباحث او بر سر زبانها افتاد و در عصر خود نظیری نداشت . و از شیوخ این مدرسه امام سعدالدین ابوالسعادات ابن شمس الدین دیری حنفی را نیز می توان گفت .

مدرسه دیگر مدرسه عثمانیه است ، و از شیوخ معروف آن امام سراج الدین بن مسافربن زکریا حنفی دانشمند حنفیها در بیت المقدس را می توان نام برد . پس از او جمال الدین بن شرف الدین رومی حنفی از شیوخ آن شد ، و علی رغم آنکهرومی بود فتوی را با عبارتی نیکو می نوشت .

از مدارس دیگر مدرسه قادریه می باشد که از شیوخ مشهور آن امام دانشمند شرف الدین ابوالاسباط یعقوب بن شرف الدین رومی هستند . او از بزرگان علمای حنفی بود که درباره اش گفته اند " ماتریدی زمان خود بود " زیرا حنفیها در عقاید از مذهب امام ابی منصور محمد ماتریدی حنفی تبعیت می کردند . درس او را بسیاری از طلبه ها دریافتند و از آن بهره بردند . او به تدریس و صدور مشغول بود و بسیاری از اعیان در محضر او درس فراگرفتند .

مدرسه دیگر مدرسه تنکزیه بود . و از مشهورترین شیوخ آن شیخ زین الدین عبدالرحیم بن نقیب و فرزندش شمس الدین محمد ، مشهور به عجمی را می توان نام برد . این دو کس از فضلای نام آور در تدریس و فتوی بودند .

به آنچه گفته شد می توان مدارس دیگر حنفیان در بیت المقدس را افزود مانند وفائیه و غزیه و صبیبیه و جوهریه .

استادان و علمای این مدارس بر فقه حنفی تکیه داشتند . از کتابهای اصلی در این زمینه کتاب هدایه در فقه حنفی و الکسی در فقه از حافظالدین نسفی و مصابیح امام بغوی و کتاب مشارف الانوار صاغانی ، و کتاب الکنز در فقه مذهب امام ابی حنیفه را می توان برشمرد .

تنها به تدریس این کتابها اکتفا نمی شد بلکه به هنگام تدریس شرحها و حاشیه های زیادی می نوشتند ، و برخی از آنها را نیز حفظ و روایت می کردند .

از کتابهائی که شرح شد مقدمه ابن اللیث سمرقندی است . و از کتابهای مشهور تألیف شده در فقه حنفی کتاب ، المسایل الشریفه فی ادله ابن حنیفه در چهار جلد است که از محب الدین بن شحنه می باشد .

در دوره ممالیک بسیاری از فقهاء شافعی به مذهب حنفی برگشتند و در مدارس آن به تدریس مشغول شدند . بخشی از این دگرگونی در نتیجه پذیرفتن مذهب ، یا به قصد تدریس و امامت حنفیها بود . همان گونه که بعضی از فقهای حنبلی برای تدریس در مدرسه صلاحیه به مذهب شافعی برگشتند ، و بخشی دیگر از آن برای رسیدن به مقام قضاوت یا امامت بود . از شیخ مدرسه غزیه شهاب الدین ابوالعباس احمد که نخست بر مذهب شافعی بود و سپس به مذهب ابوحنیفه گرایید و شیخ سعدالدین بن حسین فارسی که بر مذهب امام شافعی بود و به مذهب ابوحنیفه گرایید و در آن صاحب فضل گشت و صدرنشین صخره شریفه برای تدریس طلبه ها و صدور فتوی شد و گروهی از فقهای حنفی از وی بهره بردند .

شیخ زین الدین عبدالسلام بن ابی بکر کرکی حنفی از اشخاص دیگری است که بر مذهب شافعی بود و چون به بیت المقدس آمد به مذهب ابوحنیفه گرایید و اجازه فتوی وتدریس یافت و طلبه هایی در معظمیه نزد وی درس می خواندند .

از سوی دیگر بعضی از فقهای حنفی برای ولایت قضاوت و یا دستیابی به مقام تدریس در مدرسه صلاحیه به مذهب شافعی درآمدند . از جمله شیخ شمس الدین حروی حنفی که نخست حنفی بود و چون مقرری و وظیفه مدرسه صلاحیه را دید و در حنفیه چیزی نیافت در آن کوشید و آن را از دست ابن الهائم گرفت . پس از آن ابن الهائم کوشش کرد تا آنکه در سال 814 ه/1412 م هر دو را در آن شریک کردند . در این باره گفته است " وقتی به بیت المقدس آمدم دیدم که ریاست در این دیار از شافعیه است پس من هم شافعی شد " .

چون عثمانیها بر مصر مستولی شدند منصب قضاء را در آنجا به انحصار حنفیها درآوردند و مذهب حنفی مذهب امیران و خاصان شد و اهل علم را به آن رغبتی پدید آمد تا بر مسند قضاوت دست یابند : محمدعلی که به مصر آمد پیروی از سایر مذاهب جز حنفی را در مصر لغو کرد ، درحالی که مردم شام در قضاوت بر مذهب اوزاعی بودند . مذهب شافعی در میان مردم شام جایگاهی بلند داشت .

امروزه نیز دیده می شود که مذهب حنفی در جاهائی که قبلاً شایع بوده هنوز هم رواج دارد .

مآخذ :

1. سخاوی ، محمدبن عبدالوهاب : الضوء اللامع لأهل القرن التاسع ، قاهره 1353 - 1355 ه .
2. حنبلی ، مجیرالدین : الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل ، نجف 1968 .
3. خالدی ، احمدسامح : اهل العلم بین مصر و فلسطین ، قدس 1940 .
4. خالدی ، احمدسامح : المعاهدة المصریة فی بیت المقدس ، قدس 1946 .
5. ابوشامه : ذیل الروضتین ، قاهره 1366 ه .
6. حمزه ، عبداللطیف : الحرکة الفکریة فی مصر فی العصرین الایوبی و المملوکی الاول ، مصر 1968 .
7. کردعلی ، محمد : خطط الشام ، بیروت 1969 .
8. نعیمی ، عبدالقادر محمد : الدارس فی تاریخ المدارس ، 1948 .