کرمل ( کوه - )

کوه کرمل با این خصوصیت که تنها ارتفاع کوهستانی است که انتهای آن به آبهای دریای مدیترانه رسیده و کوهپایه های شمال غربی آن بدون آنکه فرصتی به تشکیل دشت ساحلی بدهد در این آبها ناپدید می شوند مشخص می شود . کوه کرمل بین دشت ساحلی فلسطین در جنوب و دشت عکا یا حیفا - عکا در شمال فاصله می اندازد .

الف - موقعیت و محل کوه :

کوه کرمل در 61 شمالی ساحل فلسطین واقع شده و به صورت کشیده در محوری از شمال غرب به جنوب شرق به میزان 22 کیلومتر از ساحل دریا رو به داخل فلسطین امتداد دارد . این جهت گیری کوه به سمت داخل که زاویه ای آشکار را با خط ساحلی فلسطین تشکیل داده به اضافه پیشرفت انتهای شمال غربی کوه در دریا به میزان پنج کیلومتر دارای اهمیت اقتصادی و انسانی بزرگی است .

این کوه در شمال خود خلیج عکا یا حیفا - - عکا را به وجود آورده که خلیجی طبیعی و حمایت شده می باشد و در امتداد ساحل فلسطین نظیری ندارد . شکل کوه مانند مثلثی است که قاعده آن در جنوب و رأس مدور آن در شمال غرب می باشد . این کوه از طرف شرق و شمال شرقی محدود به انتهای دشت مرج بن عامر و دشت عکا در امتداد مجرای رود المقطع بوده و از طرف غرب دامنه های کوه به کناره ای دشت ساحلی که به تدریج تنگ شده و در محل بروز کوه در دریا از بین می روند منتهی می شوند .

این کوه درقسمت جنوبی به دره یاقون که یکی از منابع تغذیه شاخه چپ رو المقطع می باشد منتهی شده و ارتفاع آن به تدریج از شمال غربی ( 150 - 200 - 300 متر ) به طرف جنوب شرقی ( 400 - 450 - 500 متر )

افزایش یافته تا آنکه در نزدیکی خرابه عین الحایک در شمال غربی شهرک عسفیا به بلندترین قله خود ( 546 متر ) رسیده و این ارتفاع تا کناره های دره یاقون که در آنجا ارتفاع به طور متوسط به 100 - 125 متر می رسد تقریبا در حدود 450 - 500 متر می باشد . زمینهایی که در دشتهای نامبرده کوه را احاطه کرده اند در ارتفاع 10 - 25 متر سطح دریا واقع شده اند .

کوه کرمل به طور آشکاری نسبت به اطراف و پیرامون خود بلند و آشکار بوده و همین امر باعث شده آن را علی رغم ارتفاع کمی که داشته و جزو تپه ها به شمار می رود کوه به نامند . دامنه های شرقی و شمال شرقی کوه با ویژگی شیب شدید و تندتر و ادامه دارتر از دامنه های غربی آنکه با دره هایی دارای قله هایی دور از هم و پراکنده و دور از کوه شکست برداشته است مشخص می شود . این دره ها کوه را به صورت گروههای کوچک تپه یا کوه دارای قله های آشکار مانند ارتفاعات 458 و 479 متری پیرامون شهرک دالیة الکرمل جدا می کنند .

کوه کرمل به دو قسمت می شود که قسمت اول آن کرمل بالا می باشد که هم مسیر بخشهای شمال شرقی بوده و قسمت دوم کرمل پایین است که در جنوب غربی واقع شده است . ارتفاع کوه نسبت به پیرامونش اجازه روی آوری مقدار زیادی باران به آن منطقه را داده که این بارانها به 600 تا 700 میلیمتر می رسد . علاوه بر این ، ارتفاع کوه باعث رطوبت و نم نیز شده که که به گسترش پوشش گیاهی تشکیل شده از جنگل هایی که اغلب آنها بلوط و صنوبر حلبی می باشد کمک می کند .

ب - پیدایش کوه کرمل و تشکیل آن از نظر زمین شناسی :

کوه کرمل از لحاظ تکوین زمین شناسی و شکست دار و دندانه دار شدن آن امتداد و دنباله شمال غربی کوههای السامرة بوده اما از لحاظ ترکیبات و ساخت و مواد با آن تفاوت دارد . قطعه بزرگ ممتد بین جنین و حیفا بین دشت مرج بن عامر و دشت عکا - - حیفا در شمال شرق از یک طرف و قسمت کوه کرمل و دو قسمت الکورین و ام الفحم که ادامه کرمل به طرف السامره را تشکیل می دهند فاصله می اندازد . این دو ناحیه الکفرین و ام الفحم با فاصله هایی ساختی دندانه دار آشکار که آنها را از کوه کرمل مستقل می سازد از این کوه جدا شده و پیرو آن نمی باشند .

کوه کرمل بیشتر از سنگهای آهکی - کچی که به زمانی ممتد از دوره دوم زمین شناسی تا دوره کرتاژ برمی گردد بوده به اضافه اینکه تکه های کوچک و پراکنده ای از سنگهای آتشفشانی از نوع نرمتر که به دوره کرتاژ برمی گردد نیز در آنجا یافت می شود .

ج - کوه کرمل در تاریخ :

کوه کرمل در تاریخ اهمیت زیادی دارد . این اهمیت به عصر حجر قدیم معروف به عصر بلیولیتی برمی گردد . ( نک : دوران باستان ) .

وقتی که در سال 1928 نیروهای قیمومیت بریتانیا تصمیم به ساخت بندر حیفا گرفتند و احتیاج به سنگ پیدا نمودند این سنگها را از دامنه های کوه کرمل به دست آوردند ولی ، اداره آثار باستانی به دلیل وجود تعدادی غار قدیمی که هنوز سطح اهمیت آنها شناخته نشده بود به این امر اعتراض نمود و تعدادی از کاوشگران مأمور اقدام به حفاریهایی در برخی غارها و بررسی اهمیت تاریخی آنها شدند .

این مأموریت اول را چارلزلامبرت و دیمتری برامکی به عهده گرفته و حفاری در محلی تنگ در غاری به نام غار " الواد " شروع شده و پس از سه هفته به خوبی آشکار شد که این غار دارای اهمیت باستانی زیادی می باشد . در این غار تعداد زیادی ابزار سنگی آشنا که بعدها به نام صنعت ناطوفیه خوانده شد ، به دلیل انتساب به دره النطوف که در نزدیکی روستای شقبعه در منطقه الرمله واقع شده و برای اولین بار این نوع از ادوات سنگی در آن محل یافت شد ، علاوه بر این ادوات ، تکه استخوانی که بر روی آن تصویر گوساله کوچکی که از پستان مادرش شیر می خورد کنده و حک شده بود به دست آمد .

این اکتشافات با وجود کمی آنها بر تمامی محاسبات فائق آمده و نشان داد که این غارها در برگیرنده آثار بی اندازه مهمی بوده و پس از آنکه برای نیروهای قیمومیت بریتانیا ضرورت پیگیری مطالعات و تحقیقات در چارچوبی

گسترده روشن شد آنها را به روی گردانی از برپایی موج شکن برای ساخت اسکله واداشت و اداره آثار اجرای حفاریها را به عهده خانم دانشمند دوروثی گارود D . Garood گذارد زیرا همین خانم در سال گذشته صنعت ناطوفی را در دره النعطوف کشف کرده بود .

دوروثی چندین سال اقدام به حفاریهایی در دامنه کوه کرمل کرد و در خلال این حفاریها سه غار طابون در قسمت بالای دره و سخول و الواد در دامنه های کوه جایی که مطالعات و کاوشهای مرتبه اول انجام پذیرفته بود مورد حفاری قرار گرفت . مدرسه انگلیسی آثار باستانی در قدس و مدرسه آمریکایی بررسی های ماقبل تاریخ به این حفاریها کمک نمودند .

در غار تابون 9 طبقه باستانی به دست آمد که اولی آنها به دوره قیاسی و پنج طبقه بعد به دوره ابتدای اشولی و سه طبقه بعد از آنها به دوره فلواز و مستیری برمی گردد . بر روی تمامی این طبقات ، طبقه ای وجو دارد که به دوره برنز برمی گردد .

در طبقات فلواز و مستیریه برخی پیکرهای عظیم انسانی که حلقه های پیشرفت بین انسان ناندرتال ( که در حال حاضر به نام انسان عاقل خوانده می شود ) و انسان عاقل عاقل ( که قبلاً انسان عاقل خوانده می شد ) به دست آمد . پیکرهای بزرگی که در اروپا یافته شده و معاصر با پیکرهای غار تابون بودند ثابت کرد که درگیری بین عاقل ( انسان ناندرتال ) و انسان عاقل عاقل در فلسطین درگرفته است .

در غار سخول نیز پیکرهای بزرگی به دست آمد . این دو غار حلقه های مفقود از تکامل انسان از نژاد ناندرتالی به نژاد جدید بشری را در دایره وجوه پدیدار کردند .

اما در غار الواد تنها بقایا و آثاری از دوره میانه سنگی معروف به دوره مولیتی به دست آمده و همچنین در این غار تعدادی استخوان که استخوانهای کشف شده در مرحله اولشمایل گوساله ای بر آنها حک شده بود به دست آمد و معلوم شد که از آنها به عنوان دسته داس استفاده می شده است .

ابزار ناطوفی که در غار الواد یافته شد بسیار کوچک و اغلب به شکل هلالی بوده و بدین جهت نام میکرولیثی برخود گرفتند . برخی از این ابزار کوچک با ضمیمه به قطعه ای دیگر یک داس یا چاقو و یا امثال آن را به وجود آورده و برخی از آنها به عنوان درفش و وسیله سوراخ کردن و حفاری به کار گرفته می شوند . همچنین آشکار شد که اهالی غار " الواد " به مردگان خود اهمیت و احترام گذارده و تمام داراییشان را با آنها دفن کرده و خود را با مهره هایی ونتالیایی یا فیروزه ای آرایش داده و زینت می کردند و به بافندگی و خیاطی نیز اشغال داشته اند زیرا در غار " الواد " تعدادی سنجاق و سوزن استخوانی به دست آمد .

در دوره های بعد کوه کرمل در زمان خانواده دوازدهم و خانواده هجدهم شاهد گروههای عظیم ارتش بود که به طرف شمال از آنجا می گذشتند بود . مصری ها این کوه را أنف الغزال ( بینی آهو ) می گفتند و فرعون سنوسرت دوم به هنگام حمله اش به شهرهای سوریه در شمال از کنار کوه کرمل گذشته و فرعون تحتمس سوم به هنگام شکست فرمانروایان سوری و فلسطینی در نزدیکی مجدو ( تپه المتسلم فعلی ) از طریق گذرگاه عارونا ( دره عارة کنونی ) از کوه کرمل گذر کرد .

نام کوه کرمل همچنین در رساله ها و نوشتجات مکشوفه از تپه العمارنة و نقشهای رعمسیس دوم در معبدی که به مناسبت جشن پیروزی خیالی بر حتیها در درگیری سال 1293 قبل از میلاد در قادش که ادعای آن را داشت در منطقه الاقصر برپا نمود وارد شده است . تمام اینها نشانگر آن است که کوه کرمل سدی مانعی در جلوی جنگجویانی که پیرامون آن پیچیده و گرداگرد آمده و یا مانند تحتمس سوم از آن گذر کردند نبوده است . ( نک : فراعنه ) .

یکی از عادات کنعانیها عبادت الهه بعل ( خدای خدایان ) در اماکن مرتفع از جمله کوه کرمل بوده و به همین جهت کوه کرمل دارای قداستی بوده است و زمانهای بسیاری کاهنان کنعانی قربانیانی بر روی ارتفاعات این کوه تقدیم و ذبح می کردند . تورات افسانه درگیری بین ایلیا پیامبر و کاهنان الهه خدای خدایان و به قهقرا افتادن آنان در مقابل جبروت و قدرت یهود را روایت کرده است .

علی رغم این مطلب کوه کرمل مکانی مقدس باقی مانده و در آنجا جهت بزرگداشت الهه خدای خدایان نظام و ترتیباتی دینی برپا می شود . در این کوه منجم و پیشگیریی وجود داشته که خواست و میل الهه خدای

خدایان به او وحی می شده حتی امپراتور و سپاسیانوس قبل از به تخت نشینی در قرن اول با این منجم مشورت کرد .

کوه کرمل پناهگاه و ملجأ تمامی کسانی که در تمامی دوره ها تحت فشار بوده اند بود و اولین مسیحیان نیز برای فرار از فشار یهود و روم به این کوه پناه آوردند و آنگاه که امپراتور گلیریوس و قسطنطین اعلام کردند که اجازه فعالیتهای آزاد دینی به مسیحیان داده می شود بر روی کوه کرمل یک صومعه برپا شده و کلیسای کرست ایلیای پیامبر که برای اولین بار در دوره امپراتور یوستینوس دوم در سال 570 میلادی ذکر آن به میان آمده نیز ایجاد گردید و زمانی که ناپلئون حمله مشهور خود به مصر را آغاز کرد این صومعه را بازسای کرده و آن را به عنوان بیمارستان برای لشکریانش به کار برد و پس از شکست ناپلئون صومعه آتش گرفته و تا سال 1827 به صورت مخروبه باقی ماند و سپس تجدید ساختمان شد و تاکنون پابرجاست .

د - ساکنان و آبادانی :

بارانهای نازله بر کوه کرمل فراوان بوده و درجات حرارت در این منطقه دارای متوسطی سالیانه بین 18 و 21 درجه و میانگین آن در ماه ژانویه بین 10 و 13 درجه و در ژولای بین 24 و 26 درجه و تعداد شبهای شرجی سال 180 تا 250 شب می باشد . دشتها در دوطرف کوه کشیده شده و دریا در نزدیکی بوده و خلیج حیفا نیز مکانی تحت حفاظت و حمایت طبیعی است .

تمامی این عوامل تمام شرایط محیط طبیعی مناسب برای سکونت و کار را در منطقه مهیا نموده است . به همین دلیل کوه کرمل از قدیم الایام انسانها را جذب کرده و در آنجا اقامت گزیده و آن را آباد ساخته اند . میزان نسبت سکنه ارتفاعات این کوه در حال حاضر 1000 نفر در هر کیلومتر می باشد . در صورتی که کوی ها و مناطق و حومه های شهر حیفا که در قسمت پایانی شمال غرب کوه واقع شده اند به این ضمیمه شده و شهر و اطراف حیفا از آن استثناء شود این نسبت کاهش می یابد زیرا بقیه گروهها و تجمعاتساکنین کوچک بوده و بر روی دامنه های غربی یا کوهپایه های شرقی پراکنده می باشند .

مهمترین روستاهای غربی شهرک دالیه الکرمل و شهرک عیفا و مهمترین روستاهای کوهپایه ها ، شهرک الطیره و عین حوض در غرب و نشر و یاجور در شرق می باشند . از مسایلی که دیدگان را به خود وا می دارد گسترش روزافزون شهر حیفا در جهت جنوب شرقی است . در کوه کرمل مراکز گوناگون و خانه های پراکنده ای مخصوص استراحت و ییلاق ساکنین شهر حیفا و مناطق مجاور آن وجود داشته و پراکنده اند .

این مراکز مسکونی در کوه و اطراف آن به راههایی ماشین رو که هم محور خود کرده می باشند ارتباط دارند . یکی از این راهها کوهپایه های شمال شرقی بین حیفا و جنین را طی کرده و دیگری قسمت میانه کوه بین حیفا و عسفیا را درمی نوردد . این دو راه به وسیله راههایی فرعی با راه ساحلی و راهه ی دشت مرج بن عامر مرتبط می شوند . خط آهن نیز ساحل را پیموده و پیرامون کوه را در رأس کرمل دور می زند تا حیفا را به مراکز ساحل فلسطین از شمال و جنوب مرتبط سازد .

فعالیت ساکنین کوه کرمل چند جانبه و متعدد بوده که کشت محصولات گوناگون بر روی دامنه های پلکانی و زمینهای باز و اطراف دره ها که محل رشد سبزیجات و میوه ها و حبوبات است نمایانگر آن می باشد . گاو و گوسفند نیز در مناطق مختلف کوهستان و کوهپایه های آن پرورش داده می شود . با این حال تعداد زیادی از ساکنین روستاهای کرمل در کارخانه ها و مؤسسه های اقتصادی گوناگون در شهر حیفا که در نزدیکی آنجا قرار دارد کار می کنند .

خلاصه کوه کرمل با مناظرش و با پوشش گیاهی و اشرافی که به دشتها و سواحل پیرامونش دارد گردشگاه مرکز تابستانی زیبایی است که ساکنین و جهانگردان جهت ییلاق و استراحت و یا تمرین ورزشهای آبی و استحمام با آبهای دریای مدیترانه که در نزدیکی آن قرار دارد جذب آنجا می شوند .

مآخذ :

1. دباغ ، مصطفی مراد : بلادنا فلسطین ، جلد 7 ، ق 2 ، بیروت 1974 .
2. نقشه فلسطین ، مقیاس 000,1001 ، تابلوی حیفا .
3. نقشه فلسطین مقیاس 000,501 ، تابلوی حیفا .
4. Encyclopaedia Britannica Garrod D. Stone Age of

#Mtccarmel I, London 1937.

1. Mccardy Early Man, London 1937.