ایلات ( شهر - )

این شهر در محله عربی ام رشرش در شمال غربی خلیج عقبه توسط صهیونیستها بنا گردید . بندر این شهر که در پیشرفت و شکوفایی آن تأثیر داشت ، در سال 1951 ساخته شد .

ایلات نام شهر قدیمی وایدومی است که در خلیج و کنار شهر کنونی عقبه واقع بود .

تورات در بیان سرگردانی بنی اسرائیل از آن یاد می کند و می گوید که بنی اسرائیل هنگام خروج از مصر ( قرن چهارده و یا سیزده قبل از میلاد ) از ایلات گذر کردند . در آن زمان ایدومیها در این منطقه که از بحرالمیت تا خلیج عقبه امتداد داشت فرمانروایی می کردند . سرزمین ایدومیها به منابع معدنی و موقعیت جغرافیائیش شهرت داشت به طوری که آن را محل تلاقی راههای تجارتی بین عربستان و مصر و شام و دریای مدیترانه قرار داده بود . کتیبه ها و آثار باقی مانده گویای آن است که مصریان باستان در اوایل هزاره دوم قبل از میلاد از معادن مس و آهن و منگنز موجود بین شمال وادی عربة تا خلیج عقبه بهره برداری می کردند .

ثروت ایدومیها و شکوفایی شهر عامل اصلی حمله ملک داوود به آنجا در قرن دهم قبل از میلاد گردید . این جنگ به پیروزی و تسلط وی بر دماغه خلیج عقبه منجر شد . اواسط قرن دهم قبل از میلاد پسرش سلیمان شهر عصیون جابر را بنا کرد و آن را به عنوان بندری در ساحل دریای سرخ جهت ارتباط تجاری و بازرگانی با عربستان و شرق آفریقا مورد استفاده قرار داد .

حفاریهای انجام شده توسط نلسون گلوک و فریتزفرانک در تپه الخلیفه واقع در سه مایلی شمال غربی شهر عقبه حاکی است که این تپه محل قبلی عصیون جابر و ایلات بوده است .

در این مکان شهرک مستحکمی با دژهای استوار ، بین قرن ده و چهار قبل از میلاد قرار داشته است . بعضی از دانشمندان معتقدند که عصیون جابر و شهر باستانی ایلات هر دو در این مکان قرار نداشتند بلکه در مجاورت یکدیگر بوده اند . این حفاریها همچنین نشان می دهد که عصیون جابر روابط بازرگانی فعالی با مغییان جنوب عربستان داشته است . به نظر می رسد که جنگهای اسرائیلیان با ایدومیها دهها سال طول کشید و کتاب عهد قدیم ( سفر پادشاهان 2/4 ، 2/7 ) نقل می کند که پادشاه " امصیا " اموال ایدومیها را غصب کرده ، ده هزار تن از آنان را کشته و ده هزار تن دیگر را از قله یکی از کوهها به پائین پرت کرد سپس خدایان آنها را با خود به قدس برد .

ایدوم همچنین بندری در دریای سرخ و نزدیکی مکان فعلی عقبه را از دست داد و ایدومیها به ناگزیر ایجاد مستعمره تجاری یهودی نشین را پذیرفتند ولی این جنگ مدتها بین طرفین ادامه یافت تا این که یهودیان بالاخره در زمان ملک آحاز ( 735 715 ق . م . ) به عقب نشینی از عصیون جابر و منطقه خلیج عقبه مجبور شدند .

[[ پرونده : | ج1/ص336 تصویر سمت راست ]]

از آن پس ایدومی ها حدود 3 قرن دیگر در ایلات ماندند تا اینکه این شهر توسط نبطی ها در حدود قرن چهارم قبل از میلاد اشغال شد . در همین قرن که نبطی ها به جای ایدومی ها سکونت می کردند ، ایله به عنوان بندر نبطی ها در کنار دریای سرخ درآمد . نبطی ها اولین کسانی بودند که ایله را که برگرفته از اسم ایلات یعنی نام قدیم ایدومی بود ، به کار بردند . نبطی ها شهر ایله را از محل قبلی اش ، سه مایل به طرف جنوب شرقی ، جائی که شهر عقبه کنونی قرار دارد ، امتداد دادند .

همزمان با شکوفایی اقتصادی نبطی ها ، شهر ایله نیز به سرعت رشد کرد زیرا این شهر و البتراء " پایتخت نبطی ها " روی دو محور مهم تجارت و جهانی آن زمان یعنی بین شام و جنوب عربستان و آسیا از یک سو و بین شام و مصر از سوی دیگر قرار داشتند و در آنجا راه تجاری مهم ایله و غزه را به هم پیوند می دادند . ( نک - : راهها )

این شهر در زمان حکومت بطلموسیان به بیرینکه ( Berenike ) تغییر نام داد که همگن با شرق آفریقا و جنوبعربستان یک مرکز مهم تجاری را تشکیل می دادند . در سال 106 ق . م . تراجان امپراطور روم بر نبطی ها چیره گشت ، بتراء و ایله را تصرف کرد و جاده ای به امتداد ایله تا دمشق احداث نمود . سرزمین نبطی ها به ایالت رومی تبدیل شد و نام " بروفنسیا أرابیا " ( ایالت عربی ) به آن اطلاق گردید و شهر ایله مقر لشکر دهم روم شد و به صورت یک دژ نظامی در جنوب فلسطین درآمد . در زمان حکومت بیزانس ایله موقعیت بازرگانی خود را حفظ کرده و مرکز انتقال ( حمل و نقل ) حریر و ادویه به کشور یونان از راه غزه و نیز شهرهای شمالی سوریه به شمار می رفت . به سال 325 میلادی ایله مرکز کشیشان مسیحی که بعضی از آنها عرب بودند ، گردید . در دوره قبل از ظهور اسلام پادشاهان غسانی به نام حکومت بیزانس در آنجا حکمرانی کردند . نام ایله اولین بار در تاریخ اسلام به سال 9 هجری/630 م ، شناخته و معروف شد .

[[ پرونده : | نقشه/ص336 ]]

در این سال بود که حضرت رسول اکرم ( ص ) به تبوک رسید و " یوحنابن رؤة " رئیس کشیشان أیله به استقبال وی آمد و پیامبر نیز با پرداخت جزیه به میزان 300 دینار در سال و پذیرایی از مسلمانانی که از ایله عبور می کنند یا به آن وارد می شوند توافق نمود . پیامبر نامه ای به آنان نوشت که در امان باشند . سپس مقرر کرد که منع آنها آب مورد مصرف شان و منع عبور آنان از راه های خشکی و یا دریایی ، حلال نیست . سپس " یوحنا " قاطری سفید به حضرت رسول هدیه داد و پیامبر نیز یکی از رداهای خود را به او اهدا کرد . هنگام سفر عمربن خطاب به شام پس از شیوع طاعون در عمواس ، بسیاری از اهالی ایله به استقبال وی رفتند و عمربن خطاب هم شبی را در میهمانی کشیشان شهر گذراند .

از آغاز دوره اسلامی ، ایله محل برخورد و زیارت حجاج شام و مصر گردید و تجارت در آنجا رونق گرفت . می گویند که در دوره اسلامی و پس از آن ، قومی از هواداران عثمان بن عفان که سقایان حج بودند ، در آنجا زندگی می کردند . در سال 191 ه و در خلافت هارون الرشید اهالی ایله به رهبری ابوالنداء از پرداختن مالیات سر باز زدند و علیه حکومت عباسی شوریدند . هارون الرشید لشکریانش را به سوی آنها فرستاد لشکریان پیروز شدند ، ابوالنداء به بغداد فرستاده شد و در آنجا به قتل رسید .

ایله در قرن سوم هجری تحت قلمرو طولونی ها درآمد . گفته می شود که خمازیه ( 282ه - /897 م ) جاده ایله را آسفالت کرد و کوه بلند ذاالعقبة را که در آنجا قرار داشت هموار نمود تا رفت و آمد مسافران به شهر آسانتر شود .

علی رغم این که ایله در محل تلاقی سرزمینهای شام و مصر و حجاز واقع بود ولی اغلب جزو سرزمین شام محسوب می شد . این شهر در قرن چهارم هجری/دهم میلادی ، به اوج شکوفائی خود رسید . مقدسی 375 376ه - /985 986م در " احسن التقاسیم " ایله را چنین توصیف می کند :

" شهری آباد و باشکوه دارای درختان خرما و ماهی فراوان ، تکیه گاه فلسطین و خزانه حجاز است . در این شهر بین شامیان و حجازیان و مصریان اختلافی به وجود آمد اما بهتر آن است که این شهر را جزو سرزمین شام به حساب آورد . زیرا که نقاشیها ( آثار ) و وزنه های میزانهایشان شامی است و نقطه اتکاء و پایگاه فلسطین به شمار می رود . "

ایله در قرن پنجم با دو واقعه سخت مواجه گردید ، یکی غارت عمومی شهر توسط عبدالله بن ادریس جعفری به همراه گروهی از بنی جراح در سال 415ه - /1024 - 1025م و دیگر در سال 465ه - /1072 - 1073م که زلزله هولناکی رخ داد و ایله و اهالی آن را نابود ساخت . در دوره حکومت صلیبیها ( نک - : فرنگیها ) خرابیهای زیادی به شهر وارد شد که منجر به از بین رفتن بخش عظیمی از شهر گردید . در سال 509 ه - /1116م بغدوین اول پادشاه قدس ایله را اشغال کرد و آن را به بارونیة کرک که از توابع مملکت قدس بود ضمیمه ساخت .

صلیبیها سعی کردند که از موقعیت نظامی ایله استفاده کرده و مانع ارتباط شام و مصر و حجاز گردند . لذا قلعه ای در جزیره فرعون مجاور ساحل ساختند . در سال 555ه - /1160م نیز ناوگانی در العقبه به وجود آوردند که شروع به فعالیت نمود .

صلاح الدین ایوبی در سال 566ه - /1170م توانست بعد از یک نبرد دریائی و زمینی ایله را باز پس گیرد ، اروپائیان را بیرون رانده و محافظانی در شهر قرار دهد . اما سردار صلیبی به نام " رینو دی شایتون " توانست ضمن هجوم علیه اماکن مقدسه حجاز ، ایله را برای مدت کوتاهی بین سالهای 578 579ه - /1182 - 1183م اشغال نماید . وی کشتیهایی را که در عسقلان ساخته بود به ایله انتقال داد و به کشتیهای مسلمانان در دریای احمر یورش برد . آنگاه حسام الدین لؤؤیکی ازسرداران صلاح الدین ، ناوگان رینو را در سال 579ه - /1183م درهم شکست و ایله را به صاحبانش برگرداند .

صلیبیها باردیگر به ایله برگشتند . سپس سلطان ظاهر بیرس به سال 665ه - /1267م شهر را که کاملاً تخریب شده بود ، از آنان باز پس گرفت . پس از رفع خطر صلیبی ها ، ایله موقعیت سابق خود را بازیافت و بار دیگر مکان تلاقی حجاج شام و مصر گردید . اوائل قرن دهم ه - /شانزده م سلطان قانصوه الغوری قلعه ای در ساحل ایله بنا کرد که سلطان عثمانی مراد سوم در سال 996ه - /1296م آن را مرمت کرد . در این مکان قبل از قلعه مذکور ، قلعه قدیمی دیگری وجود داشت که در جزیرهنزدیک فرعون از ایله محافظت می کرد و نیز یک قلعه دیگر که به احتمال قوی توسط صلیبیها به سال 578 یا 579/1182 - 1183م ساخته شد ، اما اکنون از این دژ اثری برجا نمانده است .

با آغاز قرن شانزدهم میلادی ایله با نام جدیدش یعنی العقبة خوانده شد که نام اختصاری عقبة ایله است . نام عقبة ایله از قرن چهاردهم میلادی تا قرن شانزده به این شهر اطلاق می شد . از آغاز قرن شانزدهم کلمه عقبة حذف شد و نام ایله بر آن باقی ماند .

نام عقبه ایله یادآور گذرگاه صعب العبوری در کوه نصیله در جوار شهر است که پادشاهان مصر از خمارویه تا ناصرمحمدبن قلاوون ، جهت تسهیل رفت و آمد ، آن را هموار و آماده کردند . خلیج عقبه تا زمان اشغال صهیونیستها و تأسیس بندر ایلات در سال 1951 ، تحت قلمرو کامل اعراب بود . نیروهای مسلح مصر که در شرم الشیخ قرار داشتند تا سال 1956 یعنی زمان حمله کشورهای سه گانه انگلیس ، فرانسه و اسرائیل به مصر ، خلیج عقبه را تحت محاصره داشتند . در نتیجه این حمله خصمانه ، نیروهای مخصوص سازمان ملل در منطقه مستقر و به کشتیهای اسرائیلی و دیگر کشورها اجازه رفت و آمد در خلیج عقبه داده شد . به همین دلیل بندر ایلات از آن زمان به تدریج شروع به رشد و ترقی نمود که در افزایش جمعیت و عمران شهر نمایان گردید .

از سال 1956 بندر ایلات در تجارت خارجی رژیم صهیونیستی به ویژه با کشورهای آفریقای شرقی و جنوب شرقی آسیا و استرالیا نقش حیاتی داشت . این بندر توسط یک آسفالته اصلی که از میان منطقه نقب می گذرد ، به شهر بئرالسبع و دو بندر اسدود و عسقلان در دریای مدیترانه مرتبط شد . کالاهای تجارتی توسط کامیونهای بزرگ از این راه مبادله می شود . ایلات همچنین توسط جاده آسفالته دیگری که از وادی عربة می گذرد به معادن پتاس در " اسدوم " و نیروگاه هسته ای در دیمونه مرتبط شد . ایلات توسط یکی از راههای فرعی جاده ایلات بئرالسبع ، به معادن فسفات نقب متصل شده است .

در این منطقه دو خط لوله نفت بین ایلات و حیفا و عسقلان کشیده شده است . طول خط اول حدود 400 کیلومتر و قطر 40 سانتی متر و ظرفیت سالانه اش 6 ملیون تن در سال است که در آینده به 50 ملیون تن در سال خواهد رسید .

شرکت دریانوردی " ریم " وابسته به رژیم صهیونیستی ، خطوط دریائی منظمی از بندر ایلات در دریای سرخ تا اتیوپی و کنیا و تانزانیا و مالاگاشی و موزامبیک و جنوب آفریقا ترتیب داده است . این شرکت همچنین خطوط منظمی به بنادر ژاپنی و هنگ کنگ و مالزی و سنگاپور و استرالیا دارد . مهم ترین صادرات اسرائیل به آفریقا و خاورمیانه از طریق ایلات ، پتاسیم ، فسفات ، سیمان ، مس ، طایر ، منسوجات ، پودر صابون ، حشره کش ، مرکبات می باشد و مهم ترین واردات اسرائیل را نفت ، فرآورده های صنعتی ، آهن ، لاستیک مصنوعی ، روغن نارگیل ، برنج ، ذرت ، علوفه تشکیل می دهد . بندر ایلات در سال 1981 بیش از 7 درصد از کل حمل و نقل دریایی رژیم صهیونیستی رابه عهده داشت . میزان صادرات و واردات از طریق بندر ایلات ( غیر از نفت ) حدود 750 هزار تن تخمین زده می شود .

جمعیت ایلات در سال 1952 حدود 275 تن بود که در سال 1956 به 2600 تن رسید . در سال 1966 به 11000 تن و در سال 1973 به 14000 تن افزایش یافت .

طبق آمار سال 1981 جمعیت آن به 20000 تن رسید . اغلب ساکنان ایلات را یهودیانی تشکیل می دهند که از شمال آفریقا و مجارستان و رومانی و لهستان و هلند مهاجرت کرده اند . فرودگاه ایلات دومین فرودگاه در فلسطین اشغالی بعد از " اللد " می باشد که در دو کیلومتری ساحل سمت غربی جاده قرار دارد . ایلات دو اسکله دارد یکی عمومی و دیگری نظامی . کارخانه های متعددی برای سنگبری و سنگتراشی ، تراش الماس ، تولید گچ ، کنسرو ماهی ، صنایع مس ، و کارگاه تولید پوشاک و کارخانه شیر پاستوریزه نیز در این شهر وجود دارد . ایلات همچنین پالایشگاه نفت و کارخانه تصفیه آب با ظرفیت بیش از یک میلیون گالن در روز برای رفع نیاز آب شهر ، و نیز نیروگاه برق و یک مرکز بازرگانی و سیاحتی و تفریحی را دارا است .

مآخذ :

1. دباغ ، مصطفی مراد : بلادنا فلسطین ، بیروت 1966 .
2. سلطان ، حامد : مشکلة خلیج العقبة ، قاهره ، 1967 .
3. سمحة ، موسی عبود : مدینة العقبة و میناؤا ، قاهره 1973 .
4. مرمرجی ، الیاس : بلدانیة فلسطین العربیة ، بیروت 1948 .
5. مقدسی : احسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم ، لیدن 1906 .
6. بسیسو ، فوأد : تأثیرالمقاطعة العربیة علی الاقتصاد الاسرائیلی ، عمان 1971 .
7. The Economist Intelligence unit Quarterly Economic Review, " Israel " , London 1987.
8. Encyclopedia Britannica, Chicago 1974.
9. Encyclopedia of Islam, Volt. leiden 1960.
10. lindner M. ( ed. ) : Petra und daskoen-igreich der Nabataer, Bad Windsheim 1974.