انتقال یهودیان به فلسطین پس از تشکیل اسرائیل

در روز 14 مه 1948 بن گوریون تأسیس کشور اسرائیل را به جهانیان اعلام کرد . به دنبال خروج انگلیس از این سرزمین ( از سال 1948 . م ) به طور عملی و رسمی " حکومت قیمومیت انگلیس " به شکل گسترده ای ، به بیرون راندن اجباری اعراب از فلسطین و انتقال یهودیان جهان به این سرزمین و اسکان آنها به جای مسلمانان اقدام کرد . این مهم ترین طرحی بود که مورد توافق صهیونیسم و استعمارگران قرار گرفت . موفقیت این طرح ، متکی به تحریک جوامعی علیه یهودیانی بود که در آن زندگی می کردند تا توجیهی برای فرار یهودیان وجود داشته باشد و سرانجام بیرون بروند و درهای فلسطین را به روی خود باز ببینند .

پس از ایجاد کشور اسرائیل در سال 1948 درهای فلسطین اشغالی به روی یهودیان مهاجر باز شد به طوری که بیش از یکصد هزار یهودی به فلسطین اشغال شده سرازیر شدند .

در سال 1950 چیزی به نام " قانون بازگشت " صادر شد که به موجب آن به هر یهودی حق بازگشت به اسرائیل داده شد . ( نک : بازگشت ، قانون - )

در سال 1952 قانون تابعیت صادر شد که به موجب آن هر یهودی به عنوان اسرائیلی شناخته و از تابعیت دولت اسرائیل برخوردار می شد ، ( یعنی به محض ورود به فلسطین اشغالی از تابعیت دولت اسرائیل برخوردار می شد ) .

1 - از سال 1948 تا 1951 :

بین 15/5/1948 تا آخر سال 1978 بیش از یک میلیون و نیم مهاجر یهودی وارد فلسطیناشغالی شدند که از آنها حدود 600 هزار تن - ( معادل 40 درصد از مجموع مهاجرانی که به اسرائیل از ابتدای تأسیس آن رسیده بودند ) در چارچوب مهاجرتهای دسته جمعی طی سالهای ( 1948 - 1951 ) به آنجا رسیده بودند . این مهاجرتهای دسته جمعی از سه مرکز و مکان وارد می شدند که عبارتند از : پادگانها ، اردوگاههای یهودیان سرگردان و آواره در اروپا و نیز قبرس . یهودیان اروپای شرقی ، یهودیان سرزمینهای عربی و به ویژه عراق و یمن ، و در مرحله آخر یهودیان مغرب ( مراکش ) . اولین کسانی که پس از تأسیس اسرائیل به فلسطین اشغالی انتقال یافتند 25 هزار یهودی بودند که هنوز در اردوگاههای ویژه ای در جزیره قبرس اقامت داشتند ، و بین ماههای مه تا اوت سال 1948 انتقال آنها به فلسطین به پایان رسید . و سپس بین ماههای سپتامبر تا دسامبر همان سال حدود 70 هزار مهاجر دیگر از اردوگاههای یهودیان بی خانمان در اتریش ، ایتالیا و آلمان ، وارد فلسطین شدند . بین ماههای ژانویه تا آوریل سال 1949 نیز حدود 100 هزار مهاجر یهودی که سرزمین اصلی خود را در خلال اشغال آن توسط نازیها ، ترک کرده بودند ، وارد فلسطین اشغالی شدند . بدین ترتیب در طول سال اول از تأسیس اسرائیل حدود 239 هزار و در سال 1950 بیش از 170 هزار تن و در سال 1951 بیش از 175 هزار یهودی که اکثرا از کشورهای عربی از جمله مغرب عربی ( 620 هزار تن ) ، عراق ( 220 هزار تن ) و یمن ( 200 هزار تن ) به اسرائیل وارد شدند .

این قبیل مهاجرتهای دسته جمعی تا پایان سال 1951 ، ادامه داشت . اما منابع صهیونیستی تصریح کرده اند که کار انتقال یهودیان به فلسطین تا پایان ماه مه سال 1949 به موجب پیمان منعقده بین آژانس یهود و امام یمن که مهاجرت یهودیان یمن به فلسطین اشغالی را آزاد کرد ، به پایان رسیده است .

این منابع معتقدند که توافقنامه ای در همان زمان با بعضی از شیوخ امارات جنوب یمن برای تسهیل عبور یهودیان از این امارات به عدن به امضا رسید . آنچه از این امر به دست آمد این بود که انتقال بیش از 818,48 یهودی مهاجر یمنی از راه عدن در 430 مرحله پرواز در یک فاصله زمانی بین مه 1949 تا سپتامبر 1950 ، انجام شد . صهیونیستها بر این عملیات انتقال یهودیان یمن ، نام عملیات " بساط سحری " گذاردند .

این منابع همچنین معتقدند که یک پیمان سری در ماه مه سال 1950 بین حکومت نوری سعید در عراق و آژانس یهود به امضاء رسید که به موجب آن ، حکومت عراق با انتقالیهودیان عراق به فلسطین اشغالی به شرط خارج شدن آنها از تابعیت عراقی موافقت نمود . سپس حدود 114 هزار یهودی عراق بین ماه مه 1950 تا دسامبر 1951 به فلسطین اشغالی منتقل شدند . هواپیماهایی که یهودیان را منتقل می کرد ابتدا از بغداد و قبرس پرواز کرده و سپس از آنجا به فرودگاه لد می رفتند ولی بعدا پروازها مستقیما از بغداد به لد انجام می گرفت . اسرائیل بر روی عملیات انتقال یهودیان مهاجر عراق نام عملیات " عزرا و نحمیا " یا عملیات " علی بابا " گذاشته بود .

علاوه بر یهودیان یمن و عراق ، از ماه مه 1948 تا پایان سال 1951 حدود 119 هزار یهودی از رومانی و 732,103 یهودی از لهستان - که دو سوم یهودیان لهستانی را تشکیل می دادند - و حدود 37 هزار تن از بلغارستان و 35 هزار یهودی دیگر از لیبی به فلسطین اشغالی مهاجرت کردند .

2 - از سال 1952 تا 1964 :

تعداد مهاجران بین سالهای 1952 تا 1954 به دلیل مسائل ، مشکلات و بحرانهای اقتصادی و بیکاری در اسرائیل به شدت کاهش یافت و تعداد آنها از 175 هزار تن در سال 1951 به 24 هزار تن در سال 1952 و سپس به 326,11 تن در سال 1953 و حدود 19 هزار تن در سال 1954 رسید .

مهاجرتهای دسته جمعی مجددا در سال 1955 ، از سر گرفته شد ولی به صورت محدود ، به طوری که به اندازه سه سال اول تأسیس رژیم صهیونیستی نمی رسید . مرحله دوم مهاجرت دسته جمعی تا سال 1957 استمرار یافت . در این مرحله بیش از 165 هزار مهاجر که بین آنها 70 هزار تن از مغرب ، 267,15 تن از تونس ، 446,3 تن از لهستان ، و 562,14 تن از مصر بودند به این منطقه مهاجرت کردند .

سپس انتقال یهودیان سیر نزولی را طی کرد و برای بار دوم در سالهای 1958 و 1960 تعداد مهاجران به کمتر از 75 هزار تن رسید که بیشتر آنها ( 702,41 تن ) نیز از شرق اروپا بودند . از رومانی تنها 697,27 تن مهاجرت کرده بودند .

آخرین موج مهاجرتهای دسته جمعی همان مهاجرتی بود که بین سالهای 1961 تا 1964 ، انجام گرفت و در چهارچوب آن بیش از 215 هزار تن از مهاجران که از کشورهای مغرب عربی و دولتهای شرق اروپا بودند ، وارد فلسطین شدند .

3 - از سال 1965 تا 1973 :

تعداد مهاجران در سه سال 1965 و 1966 و 1967 به دلایلی به اندازه قابل توجه ای کاهش یافت . یعنی از حدود 55 هزار تن در سال 1964 به736,30 مهاجر در سال 1965 و 730,15 مهاجر در سال 1966 و 327,14 تن در سال 1967 رسید . بیشتر مهاجران در این سالها از آمریکای لاتین بوده اند . آژانس یهودی پس از سال 1965 در مقابل کاهش تعداد مهاجران و افزایش نسبت کوچ کنندگان از فلسطین اشغالی ، به منظور افزایش تعداد مهاجرت اختصاص داد . از این رو شروع به تشویق و ترغیب مهاجرت مقدار زیادی از امکانات خود را به این مسأله یهودیان جهان به فلسطین اشغالی کرد . این مهاجرت به نام " مهاجرت دائم " و یا " مهاجرت موقت " معروف بود . برای این منظور نیز هتلهای ویژه ای برای اسکان مهاجران موقت - برای مدت شش ماه یا به مدت یکسال که در خلال آن زبان عبری را یاد می گرفتند و... - اختصاص یافت . در جنگ ژوئن سال 1967 به دلیل اشغال شهرها ، عملیات انتقال گسترده نظیر سال 1948 صورت نگرفت ولی پس از پایان جنگ ، اسرائیل یک سلسله اقدامات برای یهودی سازی فلسطین و انتقال یهودیان به فلسطین انجام داد . از جمله این اقدامات ، اخراج انفرادی مبارزان فلسطینی از سرزمین مادری شان بود .

آژانس یهود دامنه این فعالیتها را گسترده تر کرد و مراکز زیادی را برای استقبال از این مهاجران اختصاص داد . در دوره بین تجاوز اسرائیل در سال 1967 و جنگ نیز 1973 تعداد مهاجران به ویژه پس از باز شدن درهای فلسطین بر روی یهودیان اتحاد جماهیر شوروی - از ابتدای سال 1970 - به نحو چشمگیری افزایش یافت ، و تعداد مهاجران به 544,20 مهاجر در سال 1968 و 804,37 تن در سال 1969 رسید . همچنین در سال 1971 به 930,41 تن و 56 هزار تن در سال 1972 و 55 هزار تن در سال 1973 رسید . بدین ترتیب در این دوره حدود 200 هزار تن که حدود 55 هزار تن از آنها از شوروی بودند وارد اسرائیل شدند . به گونه ای که جمعیت یهودیان از 65 هزار تن و 700 تن در سال 1948 به بیش از سه میلیون تن در این سال رسید . یعنی طی 25 سال ، حدود 5/2 میلیون تن بر جمعیت یهودیان افزوده شد .

4 - از سال 1974 تا 1978 :

تعداد مهاجران پس از جنگ اکتبر به دلیل بعضی مشکلات داخلی و اقتصادی و اجتماعی در اسرائیل - در اثر این جنگ - و تمایل یهودیان کشورهای مختلف جهان به ترکیب با جوامعی که در آن زندگی می کردند - چون در آن صورت یک زندگی بهتری را در مقابل مهاجرت به اسرائیل به دست می آوردند - - - کاهش یافت . از طرف دیگر مهاجرتهای گسترده ای به کشورهای آمریکا و اروپای غربی بهجای اسرائیل صورت گرفت . مهم تر از همه ، امکانات موجود در اسرائیل برای پذیرش و استقبال مهاجران یهودی در این سرزمین محدود بود و بسیاری از مشکلات اجتماعی دیگر ، نیز باعث کاهش تعداد مهاجران شد .

%%%محل جدول%%%

بدین ترتیب کار انتقال یهودیان به فلسطین پس از سال 1973 کاهش یافت و به دنبال آن تعداد مهاجران در سال 1974 به 30 هزار تن رسید که 40 درصد این تعداد را مهاجران موقت تشکیل می دادند . در سالهای 1975 تا 1977 نیز این تعداد به 20 هزار تن رسید .

در سال 1978 در نتیجه دیدار انورسادات رئیس جمهور مصر از اسرائیل ، روند انتقال یهودیان به فلسطین شدت گرفت و لیکن هنوز پائین تر از اندازه ای بود که صهیونیستها انتظارداشتند . و بدین لحاظ تعداد مهاجران به 26 هزار تن رسید در حالی که خواست صهیونیستها رقمی در حدود 35 هزار تن بود .

جدول زیر انتقال یهودیان را از سال 1948 تا 1977 بیان می کند :

%%%محل جدول%%%

در کتاب سرشماری سالیانه اسرائیل - که در سال 1977 صادر شد - آمده است که از بین 077,3 میلیون یهودی که در پایان سال 1977 در اسرائیل سکونت داشتند حدود 436 هزار تن آنها از مغرب آمده بودند و یا این که در اسرائیل از پدر و مادر مغربی به دنیا آمده اند و حدود 343 هزار تن لهستان و 290 هزار تن از رومانی ، 262 هزار تن از عراق ( یا عراقی الاصل ) ، 256 هزار تن از روسیه ، 164 هزار تن از یمن و 80 هزار تن از آمریکای شمالی و جنوبی آمده بودند .

بدین ترتیب جامعه اسرائیلی جامعه ای متشکل از اصول مختلف ، تابعیت های مختلف و با ریشه های عمیق است که در میان افراد آن چیزی جز میل به تجاوزگری و توسعه طلبی وآزار و اذیت به ملت عربی الاصل فلسطین چیز دیگری پیدانمی شود .

مهاجرت یهودیان که با رؤیاهای اقامت در سرزمین موعود انجام می شد ، کار ایجاد شهرک سازی یهودیان و تأسیس دولت صهیونیسم و تثبیت و قوام آن را تسهیل کرد و عاملی بسیار مهم در ثبات و پایداری اسرائیلی محسوب شد . این مسأله را به طور واضح از طریق گفته های " بن گوریون " یکی از رهبران صهیونیسم می توان دریافت . وی در مقابل پارلمان ایستاد و گفت : " مهاجرت دسته جمعی یهود ، تأسیس دولت اسرائیل را امکان پذیر کرد و به برکت همین مهاجرت ، ممکن است که اسرائیل پایدار بماند " .

گلدامایر نیز اظهار داشته بود که " چگونه می توانیم بدون مهاجرت ، دولتی داشته باشیم " . در همین زمینه یکی از مسئولان آژانس یهود نیز اعلام کرد که : " اگر چشمه مهاجرت خشکیده شود ، حتی اگر پیمان مسالمت آمیز با همسایگانمان ببندیم ، نمی توانیم دولت یهود را حفاظت کنیم و اعراب ما را خواهند بلعید ، بدون این که اثری از ما باقی بماند " .

اظهارات صهیونیستها و اقدامات سریع دستگاه هیأت حاکمه اسرائیل در رابطه با انتقال یهودیان به فلسطین ، از درک خطر نسبت رشد اندک جمعیت اعراب - که هر سال به لحاظ داخلی فقط با مقایسه با یکدیگر طبق آمارهای موجود ، جمعیت مسلمانان در سرزمینهای اشغالی بیشتر شده و به طور گسترده ای خطر بر هم زدن توازن جمعیت را برای صهیونیستها مضاعف کرده ، - ناشی می شود .

مورد بالا را پروفسور " رابرت باکی " از دانشگاه عبری قدس در تحقیق خود - که در سال 1986 ارایه داد و از جدیدترین بررسیها محسوب می شود و آکادمی یهود نیز آن را تأیید کرده - ، تأکید کرده است . وی طی یک بررسی اعلام نمود که " ملت یهود رو به اضمحلال است و با فرا رسیدن سال 2025 در حدود یک سوم از فرزندانش را از دست خواهد داد . " همچنین کتاب " اسرائیلی در حوالی قرن بیست و یکم " که در فوریه 1984 منتشر شد در بررسی خود تحت عنوان " ساکنان اسرائیل در آغاز قرن آینده " اعلام نمود که : " در سال 2000 . م ، در حدود 36 تا 37 درصد از مجموع یهودیان جهان ( در حال حاضر 25 درصد ) در اسرائیل متمرکز خواهند شد . در حالی که تعداد ساکنان غیر یهودی آن به نسبت 22 درصد از کل ساکنان آن بیشتر می شود و سن نسلهای اسرائیل در آینده به سمت پیری تغییر خواهد کرد و در نسبت جوانان کاهش رخ خواهد داد . "

آمارها و بررسیهای فوق الذکر که بیانگر رکود جمعیت یهود در مقابل مسلمانان است ، رهبران صهیونیسم را بر آن داشت تا بیش از پیش ، به انتقال یهودیان به فلسطین اشغالیتوجه کنند . از این رو آنها سعی کرده اند تا به هر نحو ممکن با کمک آمریکا و برخی کشورها و ایجاد جاذبه برای یهودیان جهان مجددا سیل مهاجرت یهودیان را از نقاط مختلف به ویژه کشورهای تازه استقلال یافته از شوروی ( سابق ) ، اروپای شرقی و برخی کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین به اسرائیل سرازیر کنند . زیرا این مهاجرتها ، جزئی تفکیک ناپذیر از نقشه استراتژی سیاسی نظامی اسرائیل در انضمام و الحاق دیگر سرزمینها به سرزمینهای اشغالی خود و نیز اساس و پایه ای برای ایجاد مستعمره نشینی و احداث شهرکهای یهودی نشین و سیطره و استیلا بر سرزمینهای اعراب است . در حقیقت اشغال یهودیان به فلسطین به مثابه خونی است که در پیکر آن تزریق می شود که به محض قطع شریانهای آن ، حیات خود را از دست می دهد . از این رو رژیم صهیونیستی که و بدون مهاجرت و انتقال یهودیان به سرزمینهای اشغالی نمی تواند حیات سیاسی ، نظامی داشته باشد به طور گسترده ای به احداث شهرکهای یهودی نشین دست زد تا هم زمینه اسکان یهودیان مهاجر را فراهم کند و هم به اهداف توسعه طلبانه خود دست یابد .

موضع آمریکا :

آمریکا در خصوص اسکان یهودیان در کرانه غربی و نوار غزه و پیشگیری از خطرات انتقال یهودیان به فلسطین ، سیاست مزورانه ای را در پیش گرفت . واقعیت امر بدین صورت می باشد که بوش ( رئیس جمهوری وقت آمریکا ) در سال 1989 در " مالت " طی ملاقات با گورباچف ( آخرین رئیس جمهور شوروی ) شرط کرد که انتقال یهودیان شوروی به فلسطین در قبال اطلاعات فناوری و کمکهای آمریکا به شوروی صورت گیرد و قوانینی که دولت بوش برای جلوگیری و پیشگیری از ورود یهودیان مهاجر به آمریکا وضع کرده است حاکی از نقش حمایتی آمریکا از جنبش صهیونیسم می باشد که در ایجاد اسرائیل بزرگ دست دارد . دولت آمریکا هزینه سنگین مالی برای اسکان مهاجران را بهانه کرد حال آنکه این کشور سابقا هزینه اسکان آنها را در آمریکا تقبل کرده بود . همین کشور هزینه اسکان یهودیان در فلسطین را نیز به عهده گرفت .

علی رغم اظهارات مکرر و مواضع رسمی آمریکا مبنی بر این که شهرک سازی مانعی در قبال طرحهای صلح می باشد ، امتناع و خودداری این کشور از رأی مثبت دادن به قطعنامه 17/2/1990 سازمان ملل - که به موجب آن مهاجران در کرانه غربی و نوار غزه نباید اسکان داده شوند - پرده از اظهارات دروغ آمریکا برداشت .

این کشور بررسی مشروعیت و قانونی بودن شهرک سازی بر طبق معیارهای قانون بین المللی را نیز رد کرده و با آنمخالفت ورزید .

موضع شوروی :

شوروی سابق بزرگ ترین مرکز تجمع مهاجران یهودی به شمار می رفت . علی رغم اولین موج مهاجران که از آنجا آغاز شد این کشور ( روسیه کنونی ) هنوز پس از آمریکا و فلسطین سومین مرکز تجمع یهودیان به شمار می آید . مناخیم بگین نخست وزیر اسرائیل وقت اعلام کرده بود که اسرائیل همچون فاجعه نازیها که یهودیان پراکنده را مجبور به مهاجرت کردند محتاج یک فاجعه مشابه می باشد و با وجودی که فاجعه و حادثه مشابه آن رخ نداده و لیکن این مهاجرت دسته جمعی که امروز نشانه هایی از آن را می بینیم دینامیک حرکت خود را در تغییر و تحولات تأسف باری که در سالهای اخیر در شوروی روی داده ، یافته است و در تعدادی از جمهوریهای شوروی و نیز در ارتش آن ، تعصبات نژادی و ملی و درگیریهای خونینی را به وجود آوردند .

به طوری که در سایه این اوضاع نابسامان اقتصادی ، سازمانهای فاشیستی به قدرت رسیدند و زمینه برای مدعیان صهیونیستی انتقال یهودیان به فلسطین هموارتر شد . در سایه عدم ثبات امنیتی و اقتصادی شوروی که از اواخر سال 1987 به وجود آمد و در سایه فضای باز سیاسی که گورباچف ایجاد کرد و به دنبال آن یلتسین رئیس جمهور روسیه گرایش شدیدی به غرب و صهیونیسم پیدا کرد ، صهیونیستها نهایت سوءاستفاده را کردند و تبلیغات خود را در میان یهودیان گسترش دادند . در حالی که این تبلیغات چندین دهه بود که به صورت پر حجم انجام می شد تا آنها را برای مهاجرت به فلسطین مجبور کنند .

یهودیان شوروی نیز با توجه به مشکلات موجود اقتصادی در روسیه تمایل داشته اند تا اگر امکان داشته باشد در خارج از کشور خودشان نیز از امنیت و ثبات و رفاه اقتصادی برخوردار باشند .

یکی از کشورها مراکز تجمع مورد نظر یهودیانی که جمهوریهای شوروی سابق را ترک می کنند آمریکا می باشد . لیکن با محدودیتها و موانعی که آمریکائیان در پیش روی آنها قرار داده اند ، فلسطین به صورت تنها پایگاه آنها درآمده است .

دیگر منابع یهودیان مهاجر :

رژیم صهیونیستی علاوه بر انتقال یهودیان شوروی به فلسطین اشغالی ، اقدام به جمع آوری یهودیان پراکنده در جهان و انتقال آنها به فلسطین نیز کرده است . پس از ورود یهودیان " فلاشه " اتیوپی ، برای انتقال یهودیان " گالاسما " روس که یک قرن و نیم پیش ( حدود سالهای 1840 ) به دین مسیح گرویده بودند بوقهای تبلیغاتی صهیونیسم به کار افتاد .

در اثنای جنگ نفت ( تجاوز عراق به کویت ) در خلیج فارس در سال 1370 ، ( 1991 . م ) حدود 250 یهودی کرد شناسایی ، و پنج خانوار از آنها به فلسطین منتقل شدند .

در 2/3/1990 نیز پانزده خانوار متشکل از 56 سرخپوست پروئی در مدت کوتاهی در سرزمین خودشان توسط یکی از حاخامهای یهودی قدس به نام " ابی هیل الیاهو " به دین یهود درآمدند . این روحانی یهودی مدعی است که سرخپوستان پروئی جزو 10 قبیله سرگردان اسرائیل می باشند که هم اکنون در اسرائیل اسکان داده شده اند .

هم اکنون حاخامهای یهودی اسرائیل در مورد این که چه کسی ریشه خالص یهودی دارد با یکدیگر شدیدا اختلاف دارند . اسحاق شامیر نخست وزیر ( وقت ) اسرائیل در این رابطه گفته بود که برای او مطرح نیست که چه کسی یهودی می باشد ، آنچه برای او مهم است خدمت صهیونیسم به اهداف اسرائیل و پایبندی به نظام آن می باشد . به همین دلیل صهیونیستها سعی می کنند در برخوردهای خود نرمش بیشتری نشان دهند تا بتوانند تعداد بیشتری را به طرف اسرائیل جذب کنند و با صهیونیست کردن آنها حس طمع ورزی را در یهودیها رشد داده و آنها را به کوره آتش طمع ورزیهای صهیونیستی به داخل فلسطین انتقال دهند .

در خصوص آمار یهودیانی که پس از تشکیل اسرائیل از سراسر جهان به فلسطین اشغالی انتقال یافته اند رئیس آژانس یهودیان در تاریخ 5/2/1372 اعلام کرد که از سال 1948 میلادی تاکنون بیش از دو میلیون یهودی وارد اسرائیل ( سرزمینهای اشغالی ) شده اند . وی همچنین تصریح کرد که حدود یک میلیون و پانصد هزار یهودی طی چهار سال گذشته از سراسر جهان وارد اسرائیل شده اند . مشارالیه همچنین تأکید کرد که تا سال 1998 بیش از 500 هزار یهودی دیگر به سوی این کشور مهاجرت خواهند کرد .

ن . / : مهاجرت بزرگ یهودیان - 1989 .

ن . / : مهاجرت یهودیان و ارتش اسرائیل .

مآخذ :

1. حمیدی ، سیدجعفر : تاریخ اورشلیم ( بیت المقدس ) ، انتشارات امیرکبیر ، 1364 .
2. شالیند ، جرارد : نهضتهای مقاومت فلسطین ، ترجمه مهدی خسروی ، مرکز نشر سپهر ، 1357 .
3. النتشه ، شاکر : اسلام و فلسطین ، گزارش خبری وفا ، مورخه 1/1/1984 .
4. الموسوعة الفلسطینیه ، مؤسسه الدراسات الارض ، جلد چهارم ، 1984 .
5. جنبش جهاد اسلامی فلسطین : مهاجرت یهودیان به فلسطین ، تحقیق ارایه شده به اولین کنفرانس حمایت از انقلاب اسلامی فلسطین#در ایران .
6. صفاتاج ، مجید : انتقال و اسکان یهودیان در فلسطین ، روزنامه ابرار ، 27/2/1371 ، ش 1017 .