عراق ( آوارگان فلسطینی - )

الف - چگونگی مهاجرت به عراق :

کوچ اجباری آوارگان فلسطینی به عراق را می توان در سه مقطع زمانی به شرح زیر بررسی نمود :

1 - موج اول : 1948 :

در سایه کشتار و اعمال وحشیانه و ارعاب آمیز صهیونیستها در سال 1948 حدود چهار هزار فلسطینی ساکن شهر حیفا و روستاهای حومه آن ، به ویژه سه روستای جبع ، اجزم و عین غزال ، اجبارا به سوی عراق کوچ نمودند . مشارکت ارتش عراق در جنگ اول اعراب و اسرائیل در سال 1948 ، نقش اساسی را در انتقال این عده از فلسطینیان به عراق داشت .

ضمن اینکه دولت عراق با توجه به وضعیت بحرانی منطقه در آن مقطع زمانی و همچنین نگرش منفی دولت نسبت به وجود هرگونه سازمان خارجی در عراق ، از دادن مجوز به دفتر سازمان امداد و اشتغال آوارگان فلسطینی ( آنروا UNRWA ) در سرزمین خود خودداری نمود و در مقابل وزارت دفاع عراق این وظیفه را برعهده گرفت .

آوارگان در ماههای نخستین ورود خود به عراق توسط وزارت دفاع در مدارس ، دانشگاهها ، مؤسسات و هتلها اسکان داده شدند اما پس از تعطیلات تابستانی دولت مجبور به انتقال تعداد زیادی از آنها به بصره شد و آوارگان در پادگان شعیبه اسکان داده شدند .

همچنین برخی از آنها به شهر موصل انتقال یافتند و آن دسته از خانواده های فلسطینی که در بغداد بودند در چند باشگاه موجود در این شهر از جمله باشگاه وافرین ، علویه ، زوار و الرشد اسکان یافتند .

2 - موج دوم ، 1967 :

در پی حوادث جنگ 1967 تعدادی از فلسطینیان بی خانمان کرانه باختری و نوارغزه از طریق اردن ، وارد عراق شدند ، ولی دولت عراق براساس تصمیم اتخاذ شده در اتحادیه عرب مبنی براینکه به فلسطینیان بی خانمان که

تحت فشار اشغالگری های ارتش رژیم صهیونیستی سرزمین خود را ترک می کنند ، نباید اجازه داده شود که در دیگر کشورهای عربی اقامت کنند ، بر همین اساس حکومت عراق اجازه ورود و اقامت به فلسطینیان به کشور خود را نداد و بدین ترتیب این عده مجبور به اقامت غیرقانونی در عراق شدند .

هرچند که در آن زمان گروههای بسیاری از جمله سازمان آزادی بخش ( PLO ) و اتحادیه کارگران فلسطین ( شاخه عراق ) وارد عمل شده و سعی نمودند تا مشکل این عده از فلسطینیان بی خانمان را حل کنند ولی تمامی اقدامات آنها با شکست مواجه شد ، چرا که دولت عراق بر اجرای قطعنامه صادره از سوی اتحادیه عرب در خصوص آوارگان فلسطینی اصرار داشت .

3 - موج سوم : 1991 :

در سال 1991 عراق به کویت حمله کرد و این کشور را به اشغال خود درآورد . یاسر عرفات رئیس سازمان آزادی بخش فلسطین از حمله عراق به کویت حمایت کرد . این حمایت و جانبداری عرفات از صدام باعث گردید که ساف حمایتهای مالی و سیاسی کشورهای ثروتمند را حوزه خلیج فارس از جمله کویت را از دست بدهد و بسیاری از فلسطینیان مجبور به ترک کویت و دیگر کشورهای عربی شدند ، شمار فراوانی از آنان به ویژه ساکنان پیشین غزه که قادر به بازگشت به کشور قبلی محل اقامت خود نبودند برای اشتغال و اقامت روانه عراق شدند .

ب - وضعیت حقوقی فلسطینیان در عراق :

اداره امور آوارگان فلسطینی در عراق که به منظور نظارت و رسیدگی به امور آوارگان در سال 1950 از سوی وزارت کار و امور اجتماعی عراق تأسیس شد ، تعریفی از آواره فلسطینی بدین گونه ارائه می دهد :

" هر فرد فلسطینی که از سرزمین اشغال شده خود در سال 1948 به عراق مهاجرت کرده و قبل از تاریخ 25/9/1958 در آن ساکن شده باشد . "

البته به برخی از دلایل انسانی و ملاحظات بشردوستانه به همسر مردانی که تا پیش از سال 1961 در این اداره ثبت نام کرده بود ، اجازه داده می شد تا به شوهران خود بپیوندند ولی پیوستن مرد آواره به همسر خود مجاز

شناخته نشد .

همچنین این اداره به کسانی که تا پیش از اول ژانویه 1961 وارد عراق شده بودند و دارای خویشاوندانی در میان آوارگان فلسطینی بودند صفت آواره اطلاق می کرد . به این ترتیب تمامی آوارگان فلسطینی ثبت نام شده در عراق یک کارت شناسایی همراه با پاسپورت دریافت می کنند که به آنها اجازه سفر به تمامی کشورهای عربی و خارجی داده می شود .

اما دیگر آوارگان فلسطینی که در عراق سکونت دارند و دارای گذرنامه های کشورهای عربی دیگر یا گذرنامه های فلسطینی هستند که در سوریه ، لبنان و غزه به آوارگان داده می شود ، به موجب حق اقامت یکساله در عراق ساکن هستند که برحسب درخواست آنان تجدید می شود و امور آنها تابع دفتر امور اعراب در وزارت کار و امور اجتماعی می باشد .

حکومت عراق در سال 1950 برای تمام فلسطینیانی که در اداره امور آوارگان فلسطینی ثبت نام کرده بودند ، اسناد مسافرتی ویژه ای تهیه و به همه فلسطینیان ساکن عراق اعطا شد . با این اشخاص همانند عراقی ها رفتار شده است و آنان از حقوقی برابر با عراقی ها منهای حقوق سیاسی برخوردار بوده اند .

در ماده یک قانون شماره 5 سال 1975 در مورد اعطای تابعیت عراقی به عربها آمده است : " وزیر کشور می تواند تابعیت عراقی را به هر عرب متقاضی اعطا کند به شرطی که به سن بلوغ رسیده باشد و رفتار و وجهه خوبی داشته باشد بدون آنکه با شرایط کسب تابعیت مقرر در بند یک ماده هشت قانون شماره 43 مورخ 1963 اصلاحی تابعیت عراقی محدود باشد . فلسطینیان از این امر معاف خواهند بود ، مگر آنکه قانون یا مصوبه ای خلاف آن پیش بینی کند . "

پس از کودتای عراق ، مجلس تشکیل گردید و تصمیم به واگذاری زمین با وام برای ساخت مسکن برای فلسطینیان گرفت . مجلس قوانین ویژه فلسطینیان نظیر تصمیم شماره یک در 1968 که کمکهای مالی به فلسطینیان را تضمین کرد ، را توسعه داد .

پس از این قول های سخاوتمندانه ، کوتای حزب بعث در ژوئیه 1968 اتفاق افتاد . مجلس انقلابی تصمیم شماره 366 را اتخاذ کرد که براساس آن برای حل بحران مسکن

به جای دادن زمین به فلسطینیان ، تعدادی واحدهای ساختمانی ارزان قیمت با سرویسهای کامل ساخته شد .

همچنین به فلسطینیان در عراق فرصتهای برابری درخصوص اشتغال ، ارتقاء ، بازنشستگی ، مرخصی ، وام های بانکی و عضویت در نمایندگی های رسمی مانند عراقی ها اعطاء گردید . در مقابل این تصمیم فلسطینیان از خرید زمین ، ساخت مسکن و دریافت وام منع شدند .

بار دیگر در سال 1981 مجلس عراق تصمیم شماره 1 را اتخاذ کرد که براساس آن فلسطینیان از حق مالکیت برخوردار شدند و به آنان حق داشتن مسکن برای سکونت پس از موافقت وزارت کشور داده شد . در سال 1984 دستورات شماره پنج تصویب شد که خواستار موافقت مؤسسات عمومی جهت استخدام و آموزشهای حرفه ای به منظور یافتن شغل و تغییر شغل فلسطینیان بود .

در سال 1984 به فلسطینیان اجازه داده شد که محل سکونتی به قیمت رایج برای خود داشته باشند . در سال 1987 صدام حسین تصمیم گرفت اجرای تصمیماتی را که بیش از پنج سال گذشته اتخاذ شده بود را ملغی اعلام کند . عراق در سال 1997 تصمیم گرفت به هر فلسطینی که کارت عضویت حزب بعث را داشته باشد قطعه ای زمین مسکونی بدهد .

ج - وضعیت اسکان فلسطینیان در عراق :

همان طور که اشاره گردید عراق یکی از مهمترین کشورهای منطقه است که پس از بیرون رانده شدن فلسطینیان در سال 1948 ، پذیرای آوارگان فلسطینی بوده است .

هیچ آمار دقیقی از تعداد آوارگان فلسطینی در عراق وجود ندارد . براساس برآوردها از 34 هزار تا 90 هزار آواره فلسطینی در عراق توسط سازمان دیده بان حقوق بشر ( Human Rights Whaich ) محاسبه شده اند . سازمان دیده بان حقوق بشر در گزارش سالیانه خود در سال 2003 تعداد آوارگان فلسطینی را بین 35 هزار تا 75 هزار نفر اعلام کرده است .

تقریبا تمامی جمعیت فلسطینی در بغداد زندگی می کنند . حدود چهار هزار فلسطینی در شمال شهر موصل و حدود 700 نفر در جنوب شهر بصره زندگی می کنند . اصولاً در بغداد فلسطینیان در مناطق زیر زندگی می کنند : المشتعل ( al - mashtal ) ، بغدادالجدیده al - Jadida ) ، السلام ( al - salam ) ، الدوره ( al - Daura ) ، کراده الشرقیه ( Karrada al - sharqiyya ) ، البطاوین ( al - Batawin ) ، الزعفرانیه ( Al - zafaraniyya ) ، البلدیات ( al - Baladiyyat ) و الحوریه ( al - Hurriyya ) بقیه نیز در سطح شهر پراکنده اند .

%%%محل جدول%%%

تحول دموگرافیک آوارگان فلسطینی

در عراق بین سالهای ( 2000 - 1948 )

%%%محل جدول%%%

بسیاری از فلسطینیان در آپارتمانهای کوچکی که به وسیله دولت عراق ساخته شده زندگی می کنند ، برخی از خانواده ها در پناهگاههای دولتی نظیر مدارس اسکان یافته اند .

به عنوان مثال در الزعفرانیه هشت خانواده در مدرسه قدیمی نابینایان سکنی گزیده اند ، 80 نفر در یک دارالایتام قدیمی زندگی می کنند و بعضی از خانواده ها منزل شخصی اجاره کرده اند .

به دنبال اخراج 1968 ، آوارگان فلسطینی که وارد عراق شدند ابتدا در مدارس و اردوگاههای نظامی اسکان یافتند . به زودی دولت عراق احداث ساختمانها موقت برای سکان آوارگان فلسطینی را آغاز کرد . پس از آن در دهه 1970 اقامتگاههای همگانی با سرویس های اولیه نظیر آب ، برق و فاضلاب برای آوارگان فلسطینی ساخت .

وضعیت پناهگاهها بسیار ضعیف بود . خانه های ساخته شده توسط دولت برای جمعیت رو به رشد فلسطینی ناکافی بود .

در پاسخ به نیاز مسکن دولت عراق شروع به اجاره منازل شخصی برای آوارگان فلسطینی به صورت رایگان ( با هزینه دولت ) کرد . تقریبا 63 درصد فلسطینیان در عراق از خانه های شخصی بهره مند شدند .

پس از جنگ خلیج فارس در 1991 وضعیت اقتصادی دولت بسیار وخیم شد و تورم افزایش یافت و دولت عراق پرداخت اجاره به صاحب خانه منازلی که فلسطینیان تصرف کرده بودند را متوقف ساخت .

در پایان دهه 1990 ، اجاره ماهیانه صاحب خانه های شیعه که منازلشان توسط فلسطینیان اشغال شده بود تقریبا کمتر از یک دلار آمریکا بود که توسط دولت عراق پرداخت می شد . براساس قانون عراق صاحب خانه ها از نقض توافقنامه اجاره منع شده بودند . صاحب خانه ها مجبور بودند که منازل خود را با قیمتهای غیرمنطقی ( تقریبا رایگان ) اجاره دهند .

در سال 1999 گروهی از صاحب خانه های شیعه از التوبجی ( Al - Tobji ) سعی کردند که الغای توافقنامه اجاره غیرمنصفانه را در دادگاه مطرح سازند اما آنها در دعوی خود شکست خوردند .

اماکن مختلفی که آوارگان فلسطینی مقیم عراق در آن سکونت دارند به پنج دسته به شرح زیر تقسیم می شود :

دسته اول : خانه های مصادره ای که در واقع این خانه ها

املاک مصادره شده از سوی یهودیانی می باشد که به فلسطین مهاجرت کرده اند . این خانه ها براساس وضعیت خانوار فلسطینی از یک اتاق تا سه اتاق دارند و نسبت

آوارگان فلسطینی ساکن در این خانه ها حدود 7/12 درصد از مجموع آوارگان فلسطینی در عراق می باشد .

دسته دوم : اردوگاههایی که خانه های قدیمی و بزرگ هستند که خانواده های آواره بسیاری را در خود جای داده اند و با توجه به وضعیت بهداشتی آنها برای سکونت مناسب نمی باشند .

دسته سوم : خانه های اجاره ای که آوارگان فلسطینی آنها را از شهروندان عراقی اجاره می کنند .

دسته چهارم : آپارتمانهای مسکونی منطقه نیسان ( آوریل ) که تعداد ساکنین آن حدود 7/19 درصد از کل آوارگان فلسطینی را شامل می شود .

دسته پنجم : خانه های دولتی و اجاره ای که در مناطق مختلف بغداد پراکنده اند . تا به اینجا آنچه شرح آن گذشت اشاره مختصری به چگونگی ورود ، وضعیت حقوقی و وضعیت اسکان آوارگان فلسطینی در عراق قبل از سقوط رژیم صدام حسین بود .

مآخذ :

1. بررسی وضعیت آوارگان فلسطینی در عراق ، مؤسسه تحقیقات و روبه روی سیاسی - - علمی ندا ، ( 13/12/1381 ) .
2. لکس تاکنبرگ : وضعیت آوارگان فلسطینی در حقوق بین الملل ، ترجمه : محمد حبیبی خجنده ، مصطفی فضائلی ، تهران : مؤسسه مطالعات و روبه روی حقوقی شهر دانش با همکاری کتابخانه ، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ، 1381 .
3. مجله الدراسات الفلسطینیة ، تابستان 2002 ، شماره 49 .
4. جوادالمحمد و عبدالفتاح الرشدان : مستقبل الاجنین الفلسطین و فلسطینی الشتات ؛ مرکز الدراسات الشرق الاوسط مان ، 2002 .
5. Haytham, Manna; The palestinians in Iraq. ( paris 24/6/2003 ) WWW. shaml.org
6. WWW. shaml.org/arabic/publications/monos.