ثمود ( قبیله - )

قبیله ای از اعراب می باشد که منقرض شده است و نسبت آن به ثمودبن جائربن ارم بن سام بن نوح باز می گردد . به نظر می رسد که موطن این قبیله منطقه ای کوهستانی و یا تپه ای صخره ای بوده است . زیرا آیه قرآن چنین می گوید : " و ( قوم ) ثمود را که سنگ را شکافته کاخها برای خود از سنگ می ساختند چه سخت کیفر داد . " آنان سنگها و صخره ها را می شکستند و در آن خانه می ساختند و مفسران معتقدند که وادی غالبا همان دره القری میان مدینه و شام بوده است .

در روایات چنین آمده است که سرزمین قوم ثمود سنگ بوده است . و در آن چاهی وجود داشته است به نام چاه ثمود ، که رسول گرامی اسلام ( ص ) همراه با اصحابش در غزوه تبوک کنار آن چاه فرود آمده اند .

مسعودی جغرافیدان مورخ چنین روایت می کند که منازل قوم ثمود در دره القری میان شام و حجاز قرار داشته است ، و خانه هایشان در کوهها قرار داشته است ، و استخوانهای پوسیده آنان در روزگار او نیز بر سر راه حاجیان نزدیک دره القری باقی مانده بود .

تاریخ ثمود به پیش از میلاد باز می گردد . از جمله اقوامی که با آنان جنگیدند ، آشوریها بودند . صارگون دوم توانست آنان را از سرزمینشان به سامره در فلسطین براند ، و این قدیمی ترین چیزی است که از قوم ثمود دانسته شده است . پس از میلاد ، ثمودیها در شمال حجاز در سرزمین ( سنگ ) و جندل و غرب تیماء سکونت داشتند . دوتی Doughtyمعتقد است تپه سنگی ای که قوم ثمود در آن سکونت داشتند یک ویرانه است و با مدائن صالح که همان حجرالانباط است تفاوت دارد .

نام ثمود در جاهای زیادی از قرآن دیده می شود و غالبا با نام عاد و گاهی همراه با قوم نوح و اصحاب الأیکه و اصحاب الرس همراه هست ، و آیه آنان را احزاب می خواند .

قرآن کریم در قسمتی که اقوام را مورد تذکر قرار می دهد و آنان را از عاقبتی که بدان دچار خواهند شد می ترساند ، از قوم ثمود یاد می کند . به نظر می رسد که اعراب پیش از اسلام نسبت به قوم ثمود ، محل سکونت و منزلگاههای ایشان آگاهی داشتند ، همچنان که آیه ای از سوره عنکبوت می فرماید : " و عاد و ثمود و برای شما منزلگاههای ایشان آشکار گردید . "

اخبار قوم ثمود در منابع عربی پیش از اسلام و یا بعد ازاسلام قطع گردیده است ، مگر آن دسته از روایاتی که از ابن اثیر رسیده است و نسب ثقیف را به قوم ثمود باز می گرداند . اما این امر ثقفیها را راضی نکرد ، و به نظر می رسد که دشمنان ثقیف ، و یا مخالفان سیاست حجاج بن یوسف ثقفی ، حاکم عراق ، این روایت را ساخته و پرداخته باشند .

اما در مورد آنچه که مربوط به دین ثمود است باید گفت که باستان شناسان مجموعه ای از متون ثمودی را کشف کردند که برخی به پیش از میلاد و برخی دیگر به تاریخ میلادی باز می گردد . در میان این متون ، متنی وجود دارد که این گروه را به عنوان مسیحی می شناسد و در واقع به عنوان قدیمی ترین اشاره به انتشار دین مسیحیت در شمال جزیرة العرب به شمار می رود . و در برخی متون دیگر دعاهایی برای الهه ثمود است که در حائل ، نجد ، تبوک ، تیماء و مدائن صالح ، و در سواحل شمالی حجاز ، و در طور سینا و صفا ( شرق دمشق ) ، و در حرة و الرحبة شمال غربی تدمر وجود دارد ، همگی این متون به ارتباطات فرهنگی و دینی میان تیما و ثمود اشاره دارند . و در اینجا خوبست اشاره کنیم که الهه ثمود همان الهه قدیم عرب است .

قوم ثمود بیش از بادیه نشینی به شهرنشینی نزدیک بودند آنان زمین را کشت می کردند ، به دامداری توجه داشتند و به کارهای تجارتی نیز می پرداختند و اقامتگاههایی در کوهها داشتند که معابد و خانه هایشان را در آنها بنا می کردند . در قرآن کریم نیز آمده است : " خیال می کنید دایم در این عماراتی که در کوهستان بنا کرده اید به آسایش زندگی می کنید ؟ "

همچنین نامهای ثمودی بسیاری به ما رسیده است که همگی دلالت بر آن دارد که نامهایی عربی هستند که در دوره عربی دور از اسلام رواج داشته اند ، به ویژه عربی جنوبی ، همچنان که در کتب مستند بسیار وارد شده است .

به نظر می رسد که قوم ثمود به حادثه مصیبت بار بزرگی مانند زمین لرزه و یا آتشفشان دچار شده اند همچنان که در قرآن کریم کلمات رجفه به معنی زمین لرزه و صیحه به معنای فریاد آسمانی وارد شده است . و اشاره های تاریخی بر این نکته تأکید دارند که مناطق مسکونی قوم ثمود در جنوب ( دریای میت ) بوده است ، یعنی در همان جایی که شهرهایی مانند سدوم و عموره به همان سرنوشت قوم ثمود گرفتار آمد . ( نک - : عرب پیش از اسلام در فلسطین )

قرآن کریم قریش را از سرنوشتی مشابه با سرنوشت قوم ثمود بر حذر می دارد . زیرا ایشان به آنچه که صالح آورد کافر شدند ، و ناقه ای را که به عنوان نشانی برای شان فرستاد پی کردند ، و به ضلالت و گمراهی خود ادامه دادند ، پس خداوند برای شان صدایی بلند نازل فرمود که همگی هلاک شدند ، زمین زیر پایشان لرزید و از میان ایشان تنها یک نفر باقی ماند ، و او أبو رغال بود که در حرم خدا بود و حرم الله او را از عذاب الهی نگه داشت . در شعر حسان بن ثابت نیز عبارت " أشقی ثمود " " بدترین فرد قوم ثمود " آمده است ، و گفته می شود که اشقی ثمود ، قداربن سالف ( احیمر ثمود ) است ، و او همان کسی است که ناقه صالح را پی کرد .

در روایتی از طبری آمده است که رسول خدا ( ص ) هنگام غزوه تبوک به صخره قوم ثمود فرود آمد و مردم را از داخل شدن به آن روستا و از نوشیدن آب آن نهی نمود ، و این روستا همان قریه روستای ثمود بود .

مآخذ :

1. طبری : تاریخ الرسل و الملوک ، لیدن 1881 - 1883 .
2. ابن اثیر : الکامل فی التاریخ ، لیدن 1851 - 1876 .
3. زمخشری : الکشاف عن حقایق التنزیل ، قاهره 1319ه - .
4. علی ، جواد : المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، بیروت 1968 .
5. Enno Littmann : Thamud und Safa in G.o Rychmans Corpus In scriptionum semiticarum 1950.