صخره المشرفه ( گنبد - )

ساختمان این گنبد در وسط حیاط حرم شریف ، در جنوب شرقی شهر بیت المقدس قرار دارد . این حیاط مستطیلی شکل است و طول آن از شمال به جنوب 480 متر و عرض آن از شرق به غرب حدود 300 متر می باشد . مساحت این حیاط حدود یک پنجم مساحت " قدس قدیمی " را که هم اکنون ( 1981 ) نزدیک 70000 نفر در آن زندگی می کنند ، تشکیل می دهد . این حیاط در اولین آیه سوره " اسری " این چنین بدان اشاره شده است " سبحان الذی أسری بعبده لیلا من المسجدالحرام الی المسجدالاقصی الذی بارکنا حوله " .

این مجموعه مقدس ، چون نخستین قبله مسلمانان و پس از مکه و مدینه ، سومین بارگاه قدس است ، از ابتدای ظهور اسلام همواره مورد احترام مسلمانان بوده است . در این بارگاه که پس از گذشت چهارده قرن ، هنوز مورد توجه خاص مسلمانان است ، ساختمانهای مجلل با تزیینات چوبی ، گچی و کاشی کاریهای زیبایی که در نوع خود بی نظیر است ، دیده می شود . این همه زیبایی ها گواه بر پیشرفتی است که تمدن اسلامی در گذر تاریخ از خود به یادگار گذاشته است .

در این مجموعه مقدس ، ساختمان " گنبد صخره " از همه مهمتر است . ساختن این بارگاه در سال 68 ه/688 توسط عبدالملک بن مروان ، پنجمین خلیفه اموی ، در قسمت وسط بلندی این مجموعه مقدس ، آغاز و در سال 72 ه/691 میلادی به پایان رسیده است .

عبدالملک در بالای این ساختمان ، گنبد چوبینی ، که در حاشیه آن شانزده پنجره قرار داشت ، ساخته بود . زیر گنبد رواق دایره شکلی قرار داشت که بر چهارپایه سفید مرمری بنا شده بود ، در میان هر دو پایه ، سه ستون قرار گرفته بود ، [که مجموعا 12 ستون می شدند] در پیرامون رواق دو دیوار کشیده شده است که میان آن دو ، یک رواق هشت ضلعی با هشت پایه مرمری مزین شده ، که در وسط هر دو پایه ، دو ستون قرار گرفته ، ساخته شده است .

این پایه ها و ستونها با چوبهایی که پوشیده از مس و طلا هستند ، به یکدیگر متصل شده اند . در بالای این پایه ها و ستونها ، سقف چوبی شیبداری که از داخل خارج مزین شده است ، قرار گرفته است . در کنار بقعه صخره بارگاه دیگری به نام " بارگاه سلسله " که بسیار زیبا و شبیه به بقعه صخره است قرار دارد . این شباهت باعث شده که برخی از محققان بگویند که این بارگاه به عنوان نمونه کوچکی از " گنبد صخره " ساخته شده است .

قطر رواق دایره ای شکلی که گنبد بر آن نهاده شده 5/20 متر است ، ارتفاع آن نیز در همین حدود است . این گنبد بر روی چهار ستون که از بیرون هم قابل دیدن است ، ساخته شده است . مقدسی به سال 374 ه/985 م ، در توصیف این گنبد گفته است که این گنبد با ورقهای طلایی پوشیده شده است . ولی امروز این گنبد از دو گنبد تودرتو ساخته شده است . در لایه داخلی این گنبد خطوطی با حروف عربی ، با طلا ، نوشته شده است .

در بخش پایینی داخل گنبد سنگ نبشته که [کتیبه]ای است گویای این مطلب است که تزیین بارگاه سه بار در زمان صلاح الدین ایوبی ، سال 585ه/1189م ، زمان ناصر محمد به سال 718ه/1319م و در زمان محمود عثمانی به سال 1233ه/1817م ، تجدید گردیده است . براساس آنچه که از سنگ نبشته دیگری برآمده است در زمان سلطان عبدالعزیز به سال 1219 ه/1874م ، بازسازی های دیگری در این بارگاه صورت گرفته است .

کاشی کاری های این ساختمان بیش از 200/1 م2 مساحت دیوارها را تشکیل می دهد . این کاشی کاری ها ، براساس تاریخ خود به سه دسته تقسیم می شوند :

1. کاشی کاری های داخل ستونها و پایه ها :

روی این کاشی ها ، تاریخ ساختمان و آیاتی از قرآن با حروف کوفی نوشته شده است ، طول این کاشی کاری ها به 240 متر می رسد . کاشی هایی که اطراف این سنگ نبشته قرار دارد از نظر حجم و شکل و سبک به کاشی هایی که سنگ نبشته سال 72ه/691م در آن قرار گرفته است ، شباهت دارند . این دو نوع کاشی کاری ، هر دو به یک زمان یعنی زمان ساختن کل ساختمان برمی گردند .

1. کاشی کاری های قسمت خارجی رواقی که بالای آن گنبد قرار دارد . این کاشی ها فاقد تاریخ هستند .
2. کاشی کاری های فضای بیرونی ، تاریخ این کاشی کاری ها به سال 418ه/1027م . برمی گردد . بخشی از این کاشی کاری ها در قرن شانزدهم از بین رفته است زیرا کاشیهایی که به جای آنها قرار داده شده است به زمان شاه سلیمان ( 960ه/1552م ) برمی گردد .

معماری ساختمان نشان دهنده مهارت و استادی معماران سوری است . پایه ها و ستونهای مسجد به گونه ای ساخته شده که هر کسی از هر سو داخل مسجد می شود می تواند به خوبی همه قسمتهای آن را ببیند . بدون شک کاشی کاران نیز مهارتی همانند معماران ساختمان داشته اند زیرا هر چیز را در محل مناسب خود قرار داده اند و همه چیز در نهایت زیبایی به کار برده شده است .

زیبایی و هنری که در این کاشی کاری ها به کار رفته است در همان لحظه اول چشم و قلب هر بیننده ای را می رباید . نور ضعیفی که به داخل ساختمان راه یافته است بر این زیبایی افزوده است به طوری که چشم هر بیننده خود به خود به نوری که از این کاشی ها منعکس شده است ، جلب می شود . روی این کاشیها ، شکل هایی از درختان خرماستکه با شاخه هایی سنگین و آویزان شده ، خودنمایی می کنند ، تصویرهایی از گلهای پربرگ نیز دیده می شود ، که همه اینها نشانگر هنر و ذوق مشرق زمین است .

در جای دیگر این ساختمان تصاویری از گلهای مزین شده با طلا و جواهر دیده می شود تبحری که هر بیننده خود را در یکی از باغهای افسانه ای داستانهای هزارویک شب می بیند .

در این تصاویر اثری از تصویر حیوان و انسان دیده نمی شود . این امر به خاطر رعایت احکام دینی و اسلامی بوده است ولی به جای آن تصاویر زیادی از گل ها و به طور کلی طبیعت دیده می شود . در یک برداشت کلی ، می توان گفت که تزیین ها ضمن برخورداری از یک لطافت خاص ، دارای اشکال گوناگونی نیز هستند ، بدون شک هنرمندی که این زیبایی ها را به وجود آورده است به طور خارق العاده توانسته هر تزیین و نقش و نگاری را در جای شایسته خود قرار دهد و باید اعتراف نمود که معماری داخلی ساختمان به خودی خود به شکلی ساخته شده که از هنرمند کاشی کاری می طلبد که هر تزیین و نگاری را در جای خودش قرار دهد .

خلاصه سخن آنکه " بقعه صخره " در معماری ، تزیین ، همواره از زیباترین ساختمانهای تاریخی جهان بوده و خواهد بود و کمتر ساختمانی در سراسر جهان دیده می شود که در زیبایی و شکوه از آن برتر و یا با آن برابر باشد .

تزیین های طلاکاری شده سقفها و دیوارهای مرمری و پنجره های شیشه ای آن که بسیار جالب توجه است ، زیبایی ترکیب و رنگهای هم سطح و متناسب آن همه و همه در تاریخ هنر برای این ساختمان باستانی ، جایگاه تک والایی باز کرده اند .

شایان ذکر است که تمام بررسی ها و تحقیقات باستان شناسی که در زمانهای گوناگون از طرف کارشناسان درباره این ساختمان به عمل آمده است ، شکلی باقی نمی گذارد که این بارگاه به طور کامل به دستور عبدالملک بن مروان ساخته شده و از یکپارچگی خاصی برخوردار استو به رغم عقیده برخی از کارشناسان ، هیچ بنای قدیمی دیگری که جدای از پیکره بارگاه باشد ، در آن وجود ندارد .

مآخذ :

1. نجم ، رائف یوسف : کنوز القدس : مؤسسة آل البیت ، عمان 1983 .
2. مقدسی : أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم ، لیدن 1877 .
3. عمری ، ابن فضل الله : مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار ، قاهره 1924 .
4. ابن کثیر : البدایة و النهایة ، جلد 8 ، بیروت 1966 .
5. حنبلی ، مجیرالدین : الأنس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل ، قاهره 1283 ه .
6. ریشموند : قبة الصخرة المشرفة ، أکسفورد 1924 .
7. کرسول : فن العمارة الاسلامیة الباکرة ، أکسفورد 1969 .
8. Maryuerite Gautier-vah Berchem et sotonge ory. : La Jerusalem Musulmane, Lauzanne 1978.