جمعیتهای ادبی - سیاسی عرب :

بعضی از مواد " قانون اساسی " جدید عثمانی و دیدگاه‌های جدید ترکها ، جوانان عرب ساکن استانبول را برانگیخت و به روشهای انقلابی سوق داد . عونی عبدالهادی ، یکی از پیشاهنگان جنبش ملی عرب در آغاز قرن بیستم می‌گوید : " قانون اساسی عثمانی ، روح ملی را در میان ما بیدار کرد و این روح در اثر کشمکشهایی که گاه میان ما و ترکان رخ می‌داد ، تدریجاً راه تعالی پیمود " .

با منحل شدن جمعیت برادری عربی - عثمانی ، جوانان و رهبران عرب به فکر افتادند که با تاسیس انجمنهای ادبی علنی و جمعیتهای انقلابی مخفی ، اندیشهٔ قومی - عربی را استحکام ببخشند . " کانون ادبی " یکی از این جمعیتها بود که در سال 1909 به دست گروهی از نمایندگان ، نویسندگان و دانشجویان عرب در استانبول که در میان آنان می‌توان به عبدالکریم خلیل ، جمیل حسینی ، سیف‌الدین خطیب ، صالح حیدر و رفیق سلوم اشاره کرد ، تاسیس شد . چون کانون ادبی ، جمعیتی غیر سیاسی بود ، مقامات عثمانی بدان اجازهٔ فعالیت دادند .

همچنین بدان اجازه دادند که در فلسطین و سوریه و لبنان شعبه‌هایی برای خود برپا کند . این کانون در تشکل دانشجویان و رهبران عرب نقش مهمی بازی کرد و هزاران دانشجو به عضویت آن درآمدند . کانون ادبی کانونی بود برای کنش و واکنش‌های فکری متقابل و نقطهٔ عزیمتی بود برای اندیشه‌های سیاسی و انقلابی عرب .

اندکی پس از تاسیس " کانون ادبی " جمعیت مخفی " قحطانیه " به دست گروهی با جرئت‌تر از مؤسسان کانون ادبی که عبارت بودند از : عزیز علی مصری ، علی نشاشیبی ، صفوت عوا ، سلیم جزایری امیران عرب : امین و عادل ارسلان ، شکری عسلی ، امین قزما و خلیل حماده به وجود آمد . اهداف جمعیت قحطانیه عبارت بود از تاسیس یک امپراتوری ترکی - عربی ( مانند امپراتوری اتریش - مجارستان ) به شکلی که بخش‌های عربی آن در یک کشور عربی - که پارلمان و حاکمیت محلی خود را داشته و زبان عربی زبان رسمی آن باشد - متحد و متشکل شوند . " جمعیت قحطانیه در انتخاب اعضا و در رعایت پنهانکاران بسیار سختگیر بود ، زیرا گروهی از افسران عرب ارتش ترک به عنوان نیرویی مؤثر در جنبش ملی عضو آن بودند : با این وصف ، جمعیت مذکور یک سال پس از تاسیس از فعالیت بازماند ، زیرا یکی از اعضا اسرار جمعیت را به مقامات دولتی فروخت جمعیت مخفی دوم عبارت بود از جمعیت " العربیه‌الفتاة " ( جمعیت جوانان عرب ) که به " الفتاة " معروف است . این جمعیت در سال 1911 در پاریس تشکیل شد و در تاریخ جنبش ملی عرب در مرحله تکوینی آن اثر مهمی داشت . هدف جمعیت عبارت بود از فعالیت برای استقلال اعراب و آزاد کردن آنها از حکومت ترکان و اصولاً هر نوع حکومت خارجی دیگر . به سخن دیگر ، جمعیت الفتاة نخستین جمعیتی بود که نه فقط خود‌مختاری اعراب در چارچوب امپراتوری ، بلکه استقلال کامل آنان را مطالبه می‌کرد . در سال 1913 ، مرکز جمعیت از پاریس به بیروت و سال بعد به دمشق منتقل شد . با آنکه تعداد اعضایش از 200 تن می‌گذشت ، ولی به سبب رعایت اصول پنهانکاری ، آن را از گزند ترکان حفظ کرده بود ، تا آنجا که وقتی مقامات دولتی یکی از افراد آن را دستگیر کردند و شکنجه دادند ، او دست به خودکشی زد و اسرار تشکیلات را بروز نداد . ( ن - ر : جوانان عرب ، جمعیت ) چندی بعد ، جمعیت سری دیگر به نام العهد ( پیمان ) توسط گروهی از اعضای جمعیت " الفتاة " تاسیس شد و تعداد زیادی از افسران عرب ارتش ترک را در خود جا داد . " العهد " به طور کلی یکی از مهمترین سازمان‌های مخفی عرب بود .

در سال 1912 ، حزب ضد تمرکز اداری عثمانی ، معروف به " غیرمرکزی " اعلام موجودیت کرد . مقر این حزب در قاهره بود و بیشتر اعضایش از نخبگان میانه‌رو بودند . /هدف حزب " غیر‌مرکزی " این بود که حکام عثمانی را به ضرورت اتخاذ نظامی غیر متمرکز واقف کند و اعراب را به قبول آن وا دارد . حزب در تمام شهرهای سوری ریشه دوانید و با " کانون ادبی " و جمعیت‌های سیاسی دیگر روابط مستحکمی پیدا کرد و طولی نکشید که از نظر تشکیلات و فعالیت برای بیان آرمان عرب ، از جمعیتهای دیگر پیش افتاد . ( نک - : غیرمرکزی ، حزب )

فعالیت این جمعیتها ، تحرک سیاسی گسترده‌ای پدید آورد و زمینه‌ را برای تشکیل کمیته‌ای به نام " کمیتهٔ اصلاح " فراهم کرد . این کمیته از 86 نفر ، که خاستگاه‌های مختلفی داشتند ، در سال 1912 در بیروت تشکیل شد . هدف کمیته‌اصلاح ، ریختن طرحی برای خودمختاری استانهای عربی در امپراتوری عثمانی بود . وقتی کمیته برنامهٔ خود را در فوریهٔ 1913 اعلام کرد ، در شهرهای دمشق ، حلب ، عکا ، نابلس ، بغداد و بصره تظاهرات گسترده‌ای در تائید آن به راه افتاد . در پی آن ، مقامات ترک بلافاصله کمیته را منحل کردند . انحلال کمیته ، منجر به اعتصاب عمومی شد که در جریان آن تعداد زیادی از رجال سیاسی و روزنامه‌نگاران دستگیر شدند .

چندی بعد جنبش ملی اعراب به پاریس منتقل شد و

آنجا دور از چشم مقامات عثمانی به فعالیت پرداخت و در همین شهر بود که جمعیت‌های مخفی و علنی عرب ، نخستین کنگرهٔ خود را در 18 ژوئن 1913 برپا کردند .

مآخذ :

1. یاسین ، صبحی : الثورة العربیة الکبری ، بیروت 1966 .
2. کیالی ، عبدالوهاب : تاریخ فلسطین الحدیث ، مؤسسة العربیة للدراسات و النشر ، بیروت 1981 .