آل العظم ( خاندان - )

روایت‌ها درباره‌ی اصل آل‌العظم گوناگون است . برخی از راویان آنان را از قونیه و برخی دیگر از قبیله‌ی عربی عزیم در حوران دانسته‌اند . آنچه مسلم است نیای این خانواده در شام ، سربازی در معرة النعمان ( سوریه ) بوده است .

او در جنگ‌هایی که با ترکمان‌های مهاجم در معره روی داد ، کشته شد . فرزند او اسماعیل در معره پیش از سال 1070 ه - . ق/1659 - 1660م به‌دنیا آمد . اسماعیل نخستین شخص از آل‌العظم بود که در نیمه‌ی اول قرن 12 ه - . ق/18م به ولایت شام منصوب شد . او پدر اسعدپاشا است که در دمشق کاخ مشهوری دارد .

این خانواده ، مالکانه‌ها ، یعنی زمین‌های دولتی بزرگی را به‌دست آوردند که در منطقه‌ی حماة معره واقع بود و درآمدهای مالیاتی آن را در زمان حیات خود به عهده داشتند . آل‌العظم ثروتی را که از این راه به‌دست آمده بود ، برای گسترش نفوذ خود در استانبول به کار گرفتند .

اسماعیل پاشا بزرگ خانواده توانست که نخست والی طرابلس و سپس در سال 1137ه - . ق/1725م والی دمشق گردد . ولایت شام که در ان زمان مرکزش دمشق بود ، تمامی فلسطین را دربر می‌گرفت ، غیر از سنجاق صفد که شامل طبریه و به ولایت صیدا وابسته بود ( نک : تقسیمات اداری ) .

در سال 1140ه - . ق/1728م سلیمان پاشا برادر اسماعیل به ولایت صیدا ، و برادر سوم ، ابراهیم ، به ولایت صرابلس منصوب شد و هر سه ولایت شام ، صیدا و طرابلس به‌دست والیال آل‌العظم افتاد و به‌دنبال آن ، همه‌ی مناطق فلسطین به زیر نفوذ حکومت آنها درآمد .

دو سال پس از آن ، در قیامی که علیه سلطان عثمانی احمد سوم درگرفت ، این سلطان سرنگون شد و آل‌العظم حامیان خود را از دست دادند و مردم برضد آنان شوریدند . از آن جمله مردم طبریه بودند که سلیمان پاشا العظم آنها را سرکوب کرده بود . ا ینان به دور زیدانی مسؤول جمع‌آوری مالیات گرد آمدند . دارایی‌ها و ثروت والیان آل‌العظم مصادره شد و خود آنان زندانی با تبعید شدند . نخستین افراد آل‌العظم که مورد عفو قرار گرفتند ، سلیمان پاشا و سپس اسعدپاشا بود . اولی والی طرابلس و سپس والی شام شد و کوشش کرد تا شورش ظاهرالعمر را در قلعه‌ی طبریه متحصن شده بود سرکوب کند ، ولی شکست خورد . اسعدپاشا العظم در زمان ولایت خود ( برشام ( 1743 - 1757م ) کوشید تا با ظاهرالعمر کنار بیاید . وی همت خود را صرف جمع‌آوری ثروت و ساختن بناهای بزرگ کرد . ظاهرالعمر با استفاده از این فرصت ، قلمروی خود را توسعه بخشید و امیرنشین عربی مستقلی را دایر ساخت . این امیرنشین از سال 1730 تا 1775م پایدار بود .

محمدپاشا العظم که از سال 1771 تا 1783م والی شام بود ، در برابر خطراتی که در پی حمله‌ی علی‌بیگ کبیر ، نواحی جنوبی شام را مورد تهدید قرار می‌داد ، به زانو درآمد . علی‌بیگ که از ممالیک بود ، در حمله‌ی خود از مصر ، با ظاهرالعمر و ناوگان روسیه در دریای مدیترانه همپیمان شده بود . محمدپاشا نتوانست از شکست حمله‌ی علی‌بیگ و سپس از حمله‌ی محمدبیگ ابوالذهب استفاده کند . همچنین از کشته‌شدن ظاهرالعمر بهره نگرفت و نتوانست حکومت دمشق را بر قسمت جنوبی ولایت بازگرداند .

کسی که از این اوضاع آشفته و خلاء سیاسی بهره گرفت ، احمد جزار بود که توانست ولایت صیدا را به‌دست آورد . او عکا را مقر حکومت خود قرار دارد و سلطه‌ی خود را بر ولایت شام - که سه بار به او سپرده شده بود - توسع داد .

پس از مرگ جزار در سال 1804م دو تن از آل‌العظم به ولایت شام منصوب شدند ، اما شهرت چندانی به‌دست نیاوردند ، زیرا انجام کارهای سیاسی و نظامی در آن منطقه به ولایت صیدا منتقل شده بود که ممالیک جزار - پس از او - بر آن حکومت داشتند .

مآخذ :

1. بریک ، میخائل : تاریخ الشام ( 1720 - 1782 ) ، حریصا ، لبنان 1930 .
2. بدیری الحلاق ، احمد : حوادث دمشق الیومیه 1154 - 1174 ، قاهره 1959 .
3. رافق ، عبدالکریم : بلاد شام و مصر 1516 - 1798 ، دمشق ، 1968 .
4. العظم ، عبدالقادر ، الأسرة العظمیه ، دمشق ، 1960 .