طرح خاورمیانه بزرگ ( جایگاه بحران فلسطین در - - )

گزارش توسعه انسانی که توسط برنامه عمران سازمان ملل منتشر شد ، مبنای طرح خاورمیانه بزرگ قرار گرفت . آمریکا بر اساس نتایج این گزارش که در آن وضعیت و چهره ای منفی از توسعه انسانی در جهان عرب ارائه شده بود ، طرحی را برای ایجاد اصلاحات همه جانبه در زمینه های سیاسی ، اقتصادی ، آموزشی و... مطرح کرد که محور اجلاس سران هشت کشور صنعتی در ایالت جورجیای آمریکا ( 19/3/1383 ) قرار گرفت .

در این طرح در چند بند به موضوع مناقشه اعراب و اسرائیل اشاره شد . طبق این طرح مناقشه اعراب و اسرائیل باید به موازات ایجاد اصلاحات در خاورمیانه و بر اساس قطعنامه ها و قراردادهای بین المللی حل و فصل گردد . به طوری که دو کشور اسرائیل و فلسطین درکنار هم در صلح و ثبات زندگی کنند .

برای تبیین بهتر جایگاه بحران فلسطین در طرح خاورمیانه بزرگ ، اهداف طرح خاورمیانه بزرگ از منظر طراحان آن ، مواضع دولتهای خاورمیانه در جایگاه بحران فلسطین در این طرح و نیز پیامدهای اجرای طرح خاورمیانه بزرگ بر کشورهای خاورمیانه و فلسطین مورد مطالعه قرار می گیرد .

الف - اهداف طراحان طرح خاورمیانه بزرگ :

آمریکا و اروپا به عنوان طراحان به شمار می روند . اهداف طراحان را می توان در دو سطح اهداف اعلامی و ظاهری و اهداف واقعی و پنهانی مورد بررسی قرار داد . در سطح اول که اهداف اعلامی و ظاهری اشاره می شود به متن طرح خاورمیانه بزرگ استناد می گردد .

در مقدمه این طرح اشاره شده است که این طرح فراگیر بوده و تمامی زمینه های سیاسی ، اقتصادی ، آموزشی و غیره را در منطقه در برمی گیرد ، البته نباید اصلاحات از خارج تحمیل شود بلکه باید از بطن جوامع این منطقه برخیزد و براساس ویژگی هر کشور باشد و در عین حال نباید هیچ مانعی در برابر اصلاحات وجود داشته باشد .

این طرح همچنین خواهان ایجاد راهکارها و مؤسساتی برای تحقق اصلاحات است که مهمترین آن " مشارکت به خاطر پیشرفت و آینده " و " جهش به آینده "

است .

در اولین بند این طرح ، به تعهد کشورهای صنعتی در حمایت از اجرای این طرح اشاره شده است :

" ما سران کشورهای گروه هشت ، این نکته را درک می کنیم که صلح ، پیشرفت و تحولات سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی و رفاه و ثبات در کشورهای خاورمیانه بزرگ و شمال آفریقا چالشهایی به شمار می روند که برای ما و به طور کلی جامعه بین الملل اهمیت دارد و دغدغه ما را تشکیل می دهد ، لذا ما حمایت خود را از اصلاحات دمکراتیک ، اجتماعی و اقتصادی برخاسته از متن آن منطقه اعلام می کنیم . "

کشورهای صنعتی در این طرح ضمن تمجید از فرهنگ غنی کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا ، اعلام می کنند در صورت تعهد این کشورها به ایجاد اصلاحات در زمینه ها گوناگون پایبندی خود را به چند مورد اعلام می کنند :

1. تقویت پایبندی جامعه بین الملل به صلح و ثبات در خاورمیانه و شمال آفریقا .
2. حل و فصل مناقشه های طولانی مدت و اغلب تلخ به ویژه مناقشه اسرائیل و فلسطین .
3. برقراری ثبات کامل و فراگیر در عراق .
4. عدم تحمیل اصلاحات از خارج بر این منطقه .
5. احترام به تنوع و تکثر و اعتقاد به اینکه هر کشوری منحصر به فرد تلقی می شود .
6. حمایت از اصلاحات به معنای مشارکت کارخانه داران ، سرمایه داران و عاملان بخش بازرگانی و سازمانهای جامعه مدنی در منطقه به اعتبار اینکه آنها شرکای کامل در تلاشهای مشترک ما هستند .
7. حمایت از اصلاحات در منطقه به نفع تمام ساکنان آن است که یک تلاش طولانی مدت است و مستلزم آن است گروه هشت و کشورهای منطقه برای این کار تعهداتی بدهند که تا نسل های بعدی هم ادامه داشته باشد .

طبق این طرح کشورهای گروه هشت اعلام کردند که تعهداتشان در سه زمینه متمرکز است :

1 - در زمینه سیاسی :

پیشرفت به سوی دمکراسی و حکومت قانون مستلزم قرار دادن ضمانتهای فعال و مؤثر در زمینه های حقوق بشر و

آزادی های سیاسی است که به صورت برجسته و متمایز به معنای احترام به تنوع و چندحزبی بودن است .

2 - در زمینه اجتماعی و فرهنگی :

آموزش برای همه و آزادی بیان و مساوات و برابری میان زنان و مردان به علاوه دستیابی به فناوری اطلاعاتی جهان که از اهمیت حیاتی و جدی برای نوسازی و رفاه برخوردار است .

3 - در زمینه اقتصادی :

ایجاد فرصتهای شغلی ، اولویتی است که هیچ هدفی در کشورهای این منطقه بر آن مقدم نخواهد بود .

ب - مواضع کشورهای خاورمیانه :

کشورهای خاورمیانه در قبال طرح خاورمیانه بزرگ عمدتا ژست مخالف به خود گرفتند زیرا ارائه و اجرای طرح اصلاح گرایانه از منابعی خارج از کشورهای منطقه را امری تحمیلی و اجباری فرض می کنند .

عمروموسی ، دبیر کل اتحادیه عرب ضمن تأکید قاطع بر مخالفت با طرح اصلاحات آمریکا گفت : " با توجه به تعامل ناعادلانه و نابرابر آمریکا با قضیه فلسطین ، این طرح به عنوان یک طرح پذیرفته نشده تلقی می شود زیرا قضیه فلسطین به عنوان یکی از اساسی ترین و اصلی ترین قضایای ما محسوب می شود " .

وی افزود : پذیرفته نبودن این طرح به آن معنا نیست که موضوع اصلاحات به تأخیر خواهد افتاد بلکه موضوع اصلاحات از نظر جامعه عربی یک موضوع مهم است و باید با در نظر گرفتن منافع جامعه عربی ، این اصلاحات انجام شود .

کمال خرازی ، وزیر امور خارجه ایران ، ضمن ناموفق ارزیابی کردن طرح آمریکا برای اصلاحات در خاورمیانه گفت : پیشرفت دموکراتیک و اجتماعی با یک پروژه داخلی ممکن است . کاری که ما باید بکنیم این است که به کشورهای منطقه برای پیشرفت کمک بکنیم ، یک پروژه خارجی در این خصوص موفق نخواهد شد . این مسأله در مورد پروژه بزرگ خاورمیانه صدق می کند .

وی افزود : کشورهایی چون ایران و ترکیه که در حال توسعه هستند ، می توانند برای تحقق مدلها ( ی مطلوب ) نقش حیاتی ایفا نموده و بر پیشرفت منطقه تأثیرگذار باشند .

یکی دیگر از منتقدین طرح خاورمیانه بزرگ ، احمد ماهر ، وزیر امورخارجه [وقت] مصر بود . ماهر در این رابطه تصریح کرد : موضوع نامگذاری این طرح تحت عنوان خاورمیانه بزرگ یک امر مصنوعی است که هر کشوری نسبت به آن موضع متفاوتی دارد . وی تأکید کرد :

کشورهای عربی عضو اتحادیه عرب در نشستهای خود به این توافق رسیدند که اصلاحاتی را در کشورهای خود صورت دهند که ( ماهیت ) این اصلاحات در هر کشوری نسبت به کشور دیگر متفاوت است . ماهر مدعی شد : پیام طرح خاورمیانه بزرگ از سوی کشورهای متفاوت به ما رسیده است و ما روشن ساخته ایم که این اظهارنظرها درباره این طرح غیرمفید است . وزیر خارجه مصر درباره توجه نشست ناتو به موضوع اصلاحات در خاورمیانه تصریح کرد : یک سازمان نظامی می خواهد چه اقدامی در زمینه اصلاحات انجام دهد ؟ آیا می خواهد اصلاحات را با استفاده از قدرت نظامی عملی سازد ؟

در میان کشورهای خاورمیانه ، کشورهای مصر و عربستان ، موضع گیری تندتری داشتند تا جایی که به نشانه اعتراض به این روند ، به دعوت جورج بوش رئیس جمهور آمریکا برای شرکت در نشست سران هشت کشور صنعتی پاسخ منفی دادند .

بوش از رهبران افغانستان ، الجزایر ، بحرین ، اردن و ترکیه نیز برای حضور در اجلاس گروه هشت دعوت کرد . مروان المعشر ، وزیر خارجه اردن و سعود الفیصل همتای سعودی اش از اصلاحات در جامعه عربی استقبال کردند . آنها طی بیانیه ای اعلام کردند اصلاحات در جامعه عربی باید خودجوش و از داخل و طبق اولویتهای کشورهای عربی و با درنظر گرفتن ویژگی های هر یک از این کشورها صورت گیرد .

دولت سوریه یکی از منتقدان اصلی طرح خاورمیانه بزرگ آمریکا بود . بشاراسد ، رئیس جمهور این کشور در این باره اظهار داشت : واژه های جنگ ، تحول و دموکراسی در یک جا جمع نمی شوند و وقتی صحبت از تحول آمریکایی می شود ، باید مشکلات سیاسی و امنیتی حل شود ولی هیچ کس در خاورمیانه این قضیه را قبول ندارد و در راستای آن پیش نمی رود چون این طرح نه برای سوریه بلکه برای هیچ کشور دیگری در منطقه عملی نیست .

در این میان از آن جایی که اسرائیل خود را کشوری دموکراتیک می داند ، محوریت طرح را بر تعریف جایگاه

کشورهای خاورمیانه در طرح خاورمیانه بزرگ متمرکز نموده و از محوریت بحران اسرائیل و فلسطین در این طرح بکاهند .

آنها همچنین بیش از آنکه به بندهای اشاره شده در طرح خاورمیانه بزرگ در رابطه با بحران فلسطین ( همچون تأکید طرح بر اجرای قطعنامه ها و قراردادهای بین المللی مرتبط ) تأکید کنند از طرح تخلیه نوار غزه و طرح راهنمای مسیر ( نقشه راه ) سخن راندند .

بازسازی نیروهای امنیتی فلسطین جهت مبارزه با ترور ، رعایت حقوق بشر در کشورهای خاورمیانه از طریق رعایت اصول حقوق بشر و مشروط دانستن پایان منازعه اسرائیلی - فلسطینی به دگرگونیهای سیاسی - اجتماعی در کشورهای خاورمیانه از دیگر محورهای تبلیغاتی اسرائیلی ها در این زمینه می باشد .

ج - جایگاه بحران فلسطین در طرح خاورمیانه بزرگ :

در چندین بند از طرح مذکور به موضوع بحران فلسطین اشاره شده است . امری که مورد انتقاد کشور خاورمیانه واقع شد این است که در این طرح به موضوع فلسطین اهمیت شایسته داده نشده است .

در بند 1 - 5 به حل و فصل مناقشه های طولانی مدت و اغلب تلخ به ویژه مناقشه اسرائیل و فلسطینیان به عنوان یک عنصر مهم از عناصر پیشرفت طرح در خاورمیانه اشاره شده است .

این طرح در بند نهم خویش ، قطعنامه ها و موازین بین المللی را معیاری برای حل بحران مذکور دانسته ، چنان که در این زمینه اشعار می دارد : " حمایت ما از اصلاحات منطقه به موازات حمایت ما از دستیابی به حل عادلانه و فراگیر و دائمی مناقشه اعراب و اسرائیل با استناد به قطعنامه های 242 و 338 سازمان ملل قرار دارد ، ما به طور کامل از بیانیه صادره از سوی کمیته چهارجانبه بین المللی در ماه می 2004 حمایت می کنیم و با این کمیته در دیدگاه مشترک برای تشکیل دو دولت اسرائیل و فلسطین در کنار هم که با آرامش و صلح زندگی کنند ، هم عقیده هستیم . ما از تیم کاری بین المللی درباره اصلاحات در فلسطین و کمیته ارتباطی که به همین منظور تشکیل شده حمایت می کنیم و همه کشورها را برای تعیین کمکهایی جهت تسهیل این کار تشویق می کنیم .

ما از تشکیل صندوق حمایتی که بانک جهانی تشکیل داده ، استقبال کرده و کشورها را به مشارکت در این طرح و ابتکار مهم تشویق می کنیم ، ما همچنان همگام با کمیته چهارجانبه از طرفین درگیر می خواهیم به تعهدات تأکید شده در نقشه راه و توصیه های قطعنامه 1515 شورای امنیت و مواضع کمیته چهارجانبه و تعهداتی که در دو نشست عقبه ( اردن ) و شرم الشیخ ( مصر ) دادند پایبند باشند . "

موضوع فلسطین و چگونگی برخورد با آن یکی از نکات اختلاف برانگیز میان آمریکا و اروپا بود . در طرح اولیه آمریکا ، ایجاد اصلاحات در خاورمیانه بر حل وفصل مناقشه فلسطین مقدم بود . زیرا به زعم آنها اگر رژیم های توسعه یافته در خاورمیانه و شمال آفریقا حاکم شوند خود به خود این مناقشه حل خواهد شد ولی اروپایی ها به عکس این موضوع اعتقاد داشتند . اروپایی ها معتقد بودند که حل مناقشه اعراب و اسرائیل برای پیشبرد اصلاحات در خاورمیانه ضروری است . زیرا منشأ تروریسم در خاورمیانه از این بحران نشأت می گیرد و بدون حل این بحران مبارزه با تروریسم غیرممکن است .

مآخذ :

1. نشریه رویداد و گزارش ( اسرائیل ) ، مؤسسه تحقیقات و پژوهشهای سیاسی - علمی ندا ، 14/4/1383 ، شماره 1 - 223 .
2. سلمان رضوی ، همایش بررسی طرح خاورمیانه بزرگ ، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه ( 27/3/1383 ) ، مؤسسه تحقیقات و پژوهشهای سیاسی - علمی ندا .
3. www.mehrnews.com/fa/Newsprint.aspx? newsaID.