دایره المعارف یهود

این دائره المعارف توسط ناشر معروف مصری ، دارالشرق به چاپ رسیده و حاصل تلاش و مدیریت عبدالوهاب مسیری طی یک ربع قرن کار مداوم و گروهی است که در هفت جلد رحلی و در مجموع با 2848 صفحه منتشر شده است . دکتر مسیری تحصیلات عالی خود را در زمینه ادبیات انگلیس و آمریکا و ادبیات تطبیقی ، در دانشگاه رتجرز ( Rutgers Unuiversity ) در آمریکا به انجام رسانیده است . تحقیقات و تألیفات وی - علی رغم رشته تحصیلی اش - بیشتر به حوزه یهودیت و صهیونیسم معطوف است . با این همه ، از وی آثار متعددی در باره ادبیات انگلیسی و نیز ادبیات فلسطینی و یهودی به چاپ رسیده است . وی به مباحث جامعه شناختی و فلسفی نیز اهتمام زیادی دارد . معرفی تفصیلی آثار چاپ شده و در آستانه چاپ وی ، در جلد هشتم موسوعه ( دائره المعارف ) ( ص 177 ) آمده است . برخی از مناصب اداری و دانشگاهی وی از گذشته تاکنون چنین است :

• کارشناس صهیونیسم در مراکز مطالعات استراتژیک اهرام ( 1969 - 1975 ) ؛
• عضو نمایندگی دایمی اتحادیه عرب در سازمان ملل ( 1975 - 1979 ) ؛
• استاد در دانشگاههای عین شمس ، ملک سعود و دانشگاه کویت ( 1979 - 1989 ) ؛
• مشاور علمی مؤسسه جهانی اندیشه اسلامی ( المعهد العالمی للفکرالاسلامی از 1989 تاکنون ) ؛

عضو هیأت امنای دانشگاه علوم اسلامی و اجتماعی واشنگتن ( از 1997 تا کنون ) .

عبدالوهاب مسیری در سال 1975 اقدام به چاپ دائره المعارف مفاهیم و اصطلاحات صهیونیسم نمود . این کتاب نقطه آغاز تلاش همه جانبه او برای تدوین دائره المعارف جامع یهود شد . به اعتقاد وی ، بسیاری از اصطلاحات و واژه های به کار رفته در گفته ها و نوشته های صهیونیستها معانی خاصی دارد که با معانی آنها در آثار دیگران کاملاً متفاوت است . از این رو ، بازخوانی این واژگان و فهم و تبیین آنها امری است ضروری و بایستنی .

سر ویراستار در جلد اول موسوعه ، در بخش مشکلات نظری ، زبان ادبیات تحلیلی عرب را در فهم و تبیین یهودیت و صهیونیسم کاملاً نارسا می داند و معایب آن را چنین بر می شمرد ؛

1. بسیاری از تحلیلها ، آگاهانه یا ناآگاهانه بر انگاره های غربیها مبتنی است . تلقی غربیها از یهودیت ، بر گرفته از آموزه های انجیلی است . براین اساس ، یهودیان موجودیتی مستقل هستند که در تاریخ مستقل خود در حرکت اند . آنان زمانی در بیابانها سرگردان بودند . سپس در کنعان و پس از آن در مصر استقرار یافتند . هم اکنون نیز در نقاط مختلف جهان به ویژه در آمریکا و اروپا سرگردان اند و مدت زمانی است کهفلسطین قبله آمال آنها شده است . در تلقی غربی ، یهودیها یا فرشتگان محبوبند یا شیطانهای مبغوض و مطرود . یا مرکز هستی هستند و تاریخ انسانی بدون آنها فاقد هر قدرتی برای حرکت و پویش است و یا فقط ابزار یا شییی حاشیه ای هستند که هیچ اهمیت ذاتی ندارند . در این نگاه ، بسیاری از اطلاعات کنار گذاشته شده ، زیرا اهمیت نداشته است .
2. با الهام از طرز تلقی غربیها ، عقلانیت عربی بدین سو گرائیده است که یهودیان را از روند تمدنی ، تاریخی و انسانی خود جدا کند و آنان را از ویژگیهای انسانی شان جدا سازد . تاریخ به عنوان منبع اساسی شناخت انسانها و قومیتها ، در این نگرش مورد غفلت قرار گرفته است .
3. براثر غفلت از این رویکرد تاریخی - انسانی ، نگرش عرب به پدیدارها و رویدادهای یهودی ، به عنوان واقعیاتی کلی و ترکیبی - با نمودهایی مختلف در سطوح سیاسی ، اقتصادی ، دینی و معرفتی - مطرح نبوده است . از این رو ، زبان تحلیلی عرب به صورت افراطی سیاست زده شده است به گونه ای که هر موضوعی در چارچوب ابعاد مستقیم سیاسی و اقتصادی آن مورد بررسی قرار می گیرد و ابعاد معرفتی آن - یعنی نوع نگاه یهودیها به هستی و نوع نگاه غربیها به خودشان و به یهودیها - مورد بی اعتنایی واقع می شود . روشن است که بدون توجه به این ابعاد ، نمی توان ابعاد سیاسی و اقتصادی را به خوبی فهمید .
4. نقیصه دیگر ، تلقی کردن تفکر صهیونیسم به صورت مجموعه ای از اندیشه های صهیونیستی بدون هیچ ربط و نسبتی میان آنهاست . در حالی که این طرز تفکر ، منظومه ای است به هم پیوسته ، که هر جزء دیگر را تبیین و تکمیل می کند .
5. در نوع نگاه اعراب ویژگی اسکانی صهیونیست ها یعنی روحیه وطن گزینی و سکونت و ماندگاری در مناطق تحت نفوذ نادیده گرفته شده است . صهیونیست ها در پی تسلط بر فلسطین و به خدمت گرفتن مردم نیستند ، بلکه مطلوب اصلی آنان اشغال سرزمین اخراج ساکنان آن و وطن دایمی قرار دادن آن است .
6. وجود نگاه مادی و عینی به کنشها و واکنشهای صهیونیست ها و بی توجهی به پیوند عمیق انگیزه ها و رویکردهای صهیونیستها با نوع نگرش آنها .
7. مهم ترین نقیصه نبود الگویی مناسب و راه گشا در تحلیل هویت صهیونیست ها است .

در حال حاضر ، الگوی حاکم بر تحلیل عرب از صهیونیست ها ، جمع آوری و متراکم ساختن اطلاعات ، اسناد و مدارک ، بدون ریختن آنها در قالبتی معنادار و معنابخش است . مبنای تألیف و تنظیم موسوعه الیهود ، این اعتقاد است که ذهن آدمی در مواجهه با ورودیهایش به صورت انفعالی عمل نمی کند و این گونه نیست که بدون هیچ سازماندهی ، تنها به ثبت و ضبط آنها بپردازد .

ذهن آدمی قوه ای است خلاق اگر ابداع گر که واقعیات را از دریچه الگوهای معرفتی و ادراکی خود مورد توجه قرار می دهد و داده های راه یافته را در قالب آن الگوها بازسازی می کند . از این رو فرآیند ادراک ، خود نوعی تفسیر و تحلیل است .

الگو ساختاری است تصوری و مفهومی با قدرت تحلیل ، که خود بر گرفته از انبوهی جزئیات ، حقایق ، واقعیتها و روابط میان آنهاست . الگو ، برخی از داده ها را که بی معنا و نارساست طرد می کند و برخی دیگر را که در نظرش معنادار است ، نگه می دارد . سپس میان آنها ربط و پیوندی خاص ایجاد می کند ، ربط و پیوندی که در نگاه او با روابط موجود در واقعیت خارجی همخوان است .

با الهام از این باور ، دائره المعارف یهود بر خلاف معمول دائره المعارفها ، تنها به ارایه مجموعه ای از داده های پراکنده بسنده نکرده است ، بلکه با طراحی و ارایه سه الگوی معرفتی ، کوشیده است تا خواننده خویش را از قدرت تنظیم داده هایش و معنادار کردن آنها برخوردار سازد .

الگوهای سه گانه ای که هر کدام عهده دار تبیین بخشی از پدیدارهای یهودی و صهیونیستی است و در نهایت ، هر کدام از این الگوها به دیگری منتهی می شود و آن را تکمیل می کند ، عبارتند از :

1. الگوی گروههای انسانی به کار گرفته شده

جوامع سنتی ، وظایفی را که به دلایل خاصی نمی تواند عهده دار شوند ، به این گروها می سپارند . رابطه این گروهها با جامعه خود بر اساس منافع متقابل تنظیم می شود و همواره فاصله ای معین میان گروه به کار گرفته شده و جامعه او برقرار است . این گروهها به شدت دچار دوگانگی معیارها و ارزشها و نسبیت اخلاقی هستند .

1. الگوی وحدت و یکپارچگی

بر مبنای این الگو ، هر آنچه در هستی وجود دارد ، به یک گوهر واحد منتهی می شود . از نگاه ، عالم به صورت اندام گونه به هم پیوسته است و تابع قوانین یکپارچه وپنهانی است که همه موجودات را اعم از انسان و غیر انسان فرا می گیرد . بنابراین ، همه موجودات مادی و طبیعی هستند و در آن میان ، انسان هویتی مستقل و فرارونده ندارد . این الگو گاهی خدا را با طبیعت و ماده یکی می گیرد ( وحدت وجود ) و گاهی بی توجه به خدا و هر عامل معنوی دیگر ، همه چیز را تحت سیطره قوانین مادی و طبیعی می داند .

1. الگوی علمانیت جزیی و محدود

براساس این الگو ، میان نهادهای دینی و نهادهای حکومتی جدایی وجود دارد . جدایی میان دین ( با کلیت آن ) و حکومت ( معنای همه ابعاد عمومی و اجتماعی زندگی ) را می توان علمانیت فراگیرنده نامید . براساس الگوی علمانیت محدود ، اخلاق همچنان مبنا و مرجع است . این نوع علمانیت ، قلمرو وسیعی برای ارزشهای مطلق انسانی و اخلاقی و حتی دینی وا می نهد و در ابعاد کلی و اهداف نهایی جامعه دخالتی ندارد .

تفصیل این الگوها و تبیین معانی نظری موسوعه الیهود به قلم عبدالوهاب مسیری در جلد اول آمده است .

سر ویراستار در جایی دیگر ، شکل گیری ذهنیت و طرز تلقی خود را مرهون متفکرانی چون سعید بسیونی ، امیل جرج ، محمدمصطفی بدوی ، دیوید وایسر ، ماکس وبر ، زیگموندباومن ، کارل مارکس ، اسماعیل راجی الفاروقی ، روژه گاوردی و علی عزت بگوویچ می داند . این همه ، وی از ایمان به وحدانیت خدا و دوبعدی بودن کیان انسانی به عنوان مهم ترین منبع الهام خود یاد می کند .

در نگارش مدخلهای دائره المعارف یهود نویسندگان زیادی همکاری کرده اند . برخی از اینان چون محمد حسنین هیکل ، فهیمی هویدی ، یوسف زیدان ، سعیدفرید ، عزمی بشاره ، نظام برکات و خالدالحسن چهره های آشنایی هستند .

از امتیازات این دائره المعارف روز آمد بودن آن است . تهیه این دائره المعارف از 25 سال پیش شروع شده اما مدخل های آن با توجه به داده های جدید و رویدادهای تازه بازنویسی شده است . نکته قابل توجه این است که همه مجلدات این دائره المعارف در سال 1999 انتشار یافته است .

بهره گیری از دائره المعارفهای معروف یهودی از قبیل Judaica The Jewish Enc . و The universal Jewish Encبا توجه به نقاط ضعف آنها ، از دیگر ویژگیهای این دائره المعارف به شمار می رود . از نواقص موسوعه الیهود ، ذکر نکردن فهرست منابع مورد استفاده در هر مدخل است ؛ البته سرویراستار خود به این نکته توجه داشته و در دفاع از آن به تکراری بودن بسیاری از منابع مدخل ها و نیز گستردگی منابع برخی از مدخلها ، که ذکر آنها به چند برابر شدن حجم دائره المعارف می انجامید ، استناد کرده است .

این دائره المعارف بر خلاف معمول دائره المعارفها براساس موضوعات تنظیم شده است و نه بر طبق حروف الفبا ، هرچند در جلد هشتم فهرست الفبای مطالب مجلدات هفتگانه به عربی و انگلیسی آمده است . به علاوه در این جلد ، مفاهیم و اصطلاحات اساسی به کار رفته در موسوعه نیز به وضوح تعریف و تبیین شده است و مهم ترین رویدادهای تاریخ بشری عموماو تاریخ فلسطین یهودیان به طور خاص به ترتیب تاریخی ثبت شده است .

جلد هشتم همچنین حاوی فهرست تفصیلی مطالب هر جلد - و در ضمن آن ، هر بخش ، باب و مدخل - است . برای مزید اطلاع علاقمندان ، این فهرست - با حذف قسمتهای کم اهمیت - یادآوری می شود :