احمد‌بن‌ابراهیم‌بن‌نصر‌الله ( 800 - 876 ه - /1397 - 1470 م )
ابوالبرکات عزالدین کسانی ، دارای اصلیت ع - قلان و متولد قاهره بوده و مذهب وی حنبلی است در مدرسۀ صالحیه در قاهره به‌دنیا آمد . در کودکی پدر خود را از دست داد و مادرش سرپرستی وی را به عهده گرفت و به او توجه می‌نمود . اصول اولیه علم حدیث را از مادر و فقه و حدیث عربی را از علمای عصر خود ازجمله عزالاین عبد السلام بغدادی آموخت تفسیر و عربی و معانی و بیان و منطق را نیز از او فرا گرفت . علمای مشهوری مانند احمدبن حجر عقلانی و زین‌الدین زرکشی را درک نمود . تاریخ را از تقی الدین مقریزی و بدرالدین عینی آموخت . علم شناخت زمان را از صاحبان آن و خوش نویسی را از ابن صائغ فراگرفت . بعضی از علما ازجمله زین الدین عراقی و ابوبکر مراغه‌ای و عایشه بنت محمدبن عبدالهادی و شمس الدین جزری و... به وی اجازه در روایت داده‌اند . ایشان آخرین پیشوای حنبلیان در مصر بود . عقلانی چند بار از قدس و الخلیل دیدار نمود و نیز در مراسم اعمال حج شرکت جست و با بعضی از علمای مدینۀ منوره ملاقات داشت و دو بار به شام مسافرت کرد . عزالدین منصب قضاوت و قاضی القضاة زمان خود را بر عهده داشت و و در مدارس جمالیه و حسینیه و اشرفیه و مؤیدیه و... به تدریس اشتغال ورزید ، در صدر جلسات الازهر می‌نشست و در مسجد ملک در حسینیه موعظه می‌کرد و در قاهره و بیت المقدس و دیگر جاها سخنرانی‌های زیادی داشت . " تقی الدین قلقثندی " و " نجم‌الدین محمدبن فهد " و " سخاوی " و " سیوطی " از محضر وی استفاده نموده‌اند . عزالدین سرانجام از منصب قضاوت کناره‌گیری کرد و در منزل خود به مطالعه و نوشتن کتاب و فتوا پرداخت . عقلانی در زمینه تالیف و تصنیف و جمع آوری و انتخاب و اختصار گام‌های زیادی برداشت . وی دارای آثار خطی زیادی است که تعدادی از آنها مفقود شده است . ازجمله آثار وی " المسافر " در تفسیر و شعر " نزهة النظر فی توضیح نخبة الفکر " در اصطلاح حدیث است که به چاپ رسیده است . همچنین " مختصر شرح الفیه " در حدیث و " مختصرالمحرر " در فقه و به نظم درآوردن اصول ابن حاحب و ، " مختصر منهاج الاصول " ازجمله کارهای وی می‌باشد در عربی ، شرح الفیه ابن مالک را خلاصه کرد و کتاب " ردالمقاسیة الکافیة بین الخلاصة و الکافیة " و منظومه‌ای در نحو به نام " صفوة الخلاصه " ، و قصیده‌‌ای در عروض و وافی در قافیه و نظم تلخیص از اوست . در ادبیات کتابی به نام " تنبیه الاخیار فیما قبل قی المنام من الاشعار " که مقامات منظومه وی بوده و با حروف معجم مرتب شده ، دارد . وی دارای یک دیوان شعر نیز می‌باشد و با سخاوی مکاتبه نموده است .
به گفتۀ جلال سیوطی کتابی در تاریخ به نام " طبقات الحنابله " در 20 جلد دارد و " شفاء القلوب فی مناقب بنی ایوب " و " نشر فی التاریخ " از اوست و قصایدی دربارۀ قاضی‌های مصر سروده است . وی همچنین دارای قصایدی درباره حساب‌های گوناگون و منظومه‌ای در جبر و مقابله و منظومه‌ای در مساحت است . ازجمله کارهای وی به نظم کشیدن کتاب " ایساگوجی " " لیج مقاله " اثر بورفیریوس و " شمسیه فی‌المنطق " و توضیح جملات خونجی و مقدمه در میقات و کتاب‌هایی در باب علم حرف می‌باشد . وی در مصر درگذشت .
مآخذ :
- سخاوی : الضوء اللامع لاهل القرن التاسع ، قاهره ، ( 1353 - 1355 ه - ) .
- سبوطی ، جلال‌الدین : نظم‌العقبان فی اعیان الاعیان ، نیویورک ، 1927
- سبوطی ، جلال‌الدین : حسن المحاصرة فی الاخبار مصر و القاهره ، قاهره ، 1296 ه -
- حنبلی ، ابن العماد : شذرات الذهب فی اخبار من ذهب ، قاهره 1931 م .
- کحالة ، عمر رضا : معجم المؤلفین ، دمشق 1957 م .
