حتیان

حتیان ، ملتی هندی - اروپایی بودند که در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد به شهرهای آناتولی مهاجرت کردند . مهاجرت ایشان از قدیمی ترین مهاجرتهای شناخته شده هندی - اروپایی است .

اطلاعات پژوهشگران تاریخ از حتیان ، تا پیش از پایان نیمه اول قرن نوزدهم میلادی ، از آنچه در تورات آمده ، و طی آن از ایشان به نام حتیان یاد شده ، و به سکونت آنان در فلسطین دردوران پیش از هجوم اسرائیلیان اشاره گردیده است ، تجاوز نمی کرد . اما پس از آن ، اسناد و مدارک قدیمی مصری و عراقی پرتو تازه ای بر تاریخ آنها افکند . از اسناد و شواهد مصری برمی آید که پادشاهان خاندان هیجدهم ( 1580 - 1085ق . م . ) در ارتباط با سرزمینهایی بوده اند که بر آن نام " حتیا " اطلاق می کردند . نام " خاتی " در متون پادشاه آشور " تیگلات پیلیسر اول " ( 1115 - 1077ق . م . ) آمده است .

آگاهی از ارتباط میان کلمه " حیث " در تورات ، " ختیا " در متون مصری و " خاتی " در منابع آشوری ، برای پژوهشگران در چندان دشوار نبود . از سال 1871 م . آثار حتی بخشهای گوناگون سوریه به تدریج کشف شد . دانشمندان با دنبال کردن آثار حتیان ، به قلب سرزمین آناتولی راه یافته و " حاتوشاش " پایتخت این قوم را در بغار کوی در 180 کیلومتری آنکارا کشف کردند ، و آنگاه با بررسی آثار و نوشته های باقی مانده و تجزیه و تحلیل آنها توانستند به تاریخ سیاسی و مدنی حتیان از آغاز استقرار تا سرنگونی آخرین دولت ایشان در صده هشتم پیش از میلاد پی ببرند .

تمامی مورخان معتقدند که حتیان از زادگاه اصلی خویش در استپهای جنوب اروپا به صورت گروههای کوچک به سرزمین آناتولی مهاجرت کردند ، به طوری که این مهاجرت به درازا کشید . اما پیش از ایشان ، اقوام دیگری در این مناطق سکنی گزیده بودند که خویشتن را " خاتی " می نامیدند . مهاجران تازه نیز این نام را که به شکل کنونی آن به دوران ما راه یافته است پذیرفتند .

تاریخ طولانی حتیان به سه دوره تقسیم می شود . نخستین دوره به نام دولت باستانی شناخته می شود که ظاهرا در حدود سال 1800 پیش از میلاد آغاز گشت . در متون مربوط به اواخر این دوران آمده است که " آنیتا " مؤس کشور حتیان بوده است . لیکن در روایات تازه تر ، تأسیس این دولت را به " لابارناس " نسبت می دهند ، زیرا احتمال می رود که وی اولین هندو اروپایی بود که به فرمانروایی رسید .

" خاتوشلیش " دومین پادشاه ، پایتخت را به شهر حاتوشاش منتقل ساخت . وی اولین کسی بود که به شمال سوریه هجوم برد و از رود فرات گذشت . " مورشیلش اول " سومین پادشاه نیز که در سال 1600 پیش از میلاد به عراق یورش برد و باعث سقوط حکومت بزرگ بابل شد ، معروف گردید . سقوط بابل از حوادث مهم و سرنوشت ساز تاریخ کهن است .

دوران دوم به عنوان دوران امپراتوری شناخته شده است که طی آن بزرگترین پیروزیهای حتیان تحقق یافت و آنان را تا سطح کشوری بزرگ بالا برد . امپراتوری حتیان در دوره " شوبیلولیوما " ( 1335 - 1375ق . م . ) به اوج عظمت خود رسید و قدرت خویش را تا سوریه گسترش داد و بسیاری از دولتهایکوچک آن را مجبور ساخت که وفاداری خود را از دولت مصر به دولت قبلی منتقل کنند . این پادشاهی بساط دولت میتانی را که بر شمال سوریه و عراق حکومت می راند ، برچید .

همچنین حکومت میتانی که با مصر هم پیمان بود ، جنگهای سختی با حتیان داشت ، تا مانع ورود آنان به سوریه شود ، زیرا مصر این منطقه سوریه را از مناطق وابسته به خود می دانست . از مهم ترین درگیریهای میان دو طرف در دوران پادشاه " رامسس دوم " درگیری " قادش " در سال 1286 پیش از میلاد بود .

درگیری میان دو طرف با بستن پیمانی مبنی بر اینکه طرفین از سیاست مسالمت آمیز پیروی کنند ، خاتمه یافت . چنین به نظر می رسد که سازش دو طرف ناشی از ترس و وحشت از نیروی تازه آشور و مقابله با این خطر جدید بود . به موجب این پیمان ، حکومت حتیان شمال سوریه تا دمشق را به دست آورد .

دوران سوم پس از سقوط ناگهانی حتی در سال 2000 پیش از میلاد به دست اقوامی وحشی که در آسیای صغیر هرج و مرج گستردند ، آغاز گشت . " ابن امر " شرایطی را برای برخی از افراد حتیان و گروههای دیگر پدید آورد تا حکومتهای کوچکی را در شمال سوریه تشکیل دهند که مهم ترین آن " کرکمیش " و " حلب " بود . شاید به همین دلیل بود که آشوریان این منطقه از سرزمین سوریه را " بلادخاتی " نامیدند . آشوریان با زمامداران حتی به ستیز برخاستند تا این که در سال 711 پیش از میلاد آخرین حکومت حتیان به دست " سارگون دوم " سقوط کرد . بدین ترتیب ، تاریخ سیاسی - اجتماعی حتیان به پایان رسید . نام حتیان در تورات به شکل کلمه " حیث " آمده است . اینان پیش از یورش اسرائیلیان ، از قبیله های ساکن در فلسطین بودند . تورات به اشتباه حتیان را از نسل کنعان پنداشته است . همچنین آمده است که حضرت ابراهیم خلیل از حتیان پناهگاهی خرید و بنی اسرائیل با حتیان پیوند زناشویی بستند . همچنین " حزقیال " قدس " را مورد خطاب قرار داد و چنین گفت : " پدر تو آموری است و مادر تو نیز همچنین " این اشارات می رساند که حتیان بسیاری در فلسطین می زیستند و از نظر اهمیت با سایر ملل در یک سطح بودند . با این همه مسأله حضور حتیان در فلسطین همچنان یکی از مسائل بغرنج است که نیازمند بررسی بیشتر است . به ویژه در مورد تاریخ ورودشان به فلسطین و ارتباطشان با حتیانی که دیگر منابع کشف شده در سوریه و آناتولی از آنان سخن می گوید .

مهاجرت حتیان از آناتولی در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد بود . اما ارتباطشان با سوریه پس از سال 1800 پیش از میلاد آغاز شد . آن هم در زمانی که حکومت شان برپا گردید و نفوذ آنان در سوریه طی قرن چهاردهم پیش از میلاد به اوج رسید . اما حکومتهای کوچک بعدی حتیان به منطقه ای واقع در شمال دمشق محدود می شد .

اما ارتش " حتی " به فلسطین یورش نبرد . از این رو پژوهشگران در پرتو این اطلاعات تاریخی این پرسش را مطرح می سازند که چگونه حتیان - بنا به نوشته تورات - به مناطق مرتفع در فلسطین رسیده اند . برخی از پژوهشگران تلاش می کنند که پاسخ را در متنی از دوران " مورشیلیش " دوم ( در حدود 1330ق . م . ) بیابند که در آن آمده است :

وقتی پادشاه کوشید تا علت خشم خدایان را که به انتشار بیماری وبا انجامید بداند آن را در خشم خدای هوا یافت که شاهد انعقاد پیمانی میان یکی از شهرهای حتی و مردم مصر بود .

زمانی که " شوبیلولیوما " ارتش خود را روانه اشغال مصر ساخت ، حتیان در پیمان خیانت کردند . بدین دلیل اسیران بیمار را با خود به حتیان منتقل ساختند . به اعتقاد این پژوهشگران مفهوم واژه " مصر " که در متن آمده - گذشته از خود مصر ، مناطق تابع آن از جمله فلسطین را نیز دربرمی گیرد . اینان چنین می پندارند که حتیان یاد شده در تورات بازماندگان یورش حتیان می باشند . اگر این نظر صحیح باشد ، پس حتیان در قرن چهارم پیش از میلاد به فلسطین وارد شدند . برخی معتقدند که حتیان یاد شده در تورات ممکن است از بازماندگان " جاتیین " باشند که پیش از مهاجرت هندی - اروپایی ها در سرزمین آناتولی اقامت گزیدند و احتمالا در بخش وسیعی از خاورمیانه تا پیش از سال 2000ق . م . پراکنده شدند . این تاریخ با آنچه در تورات آمده است که " ابراهیم خلیل " غاری را از حتیان خرید... مطابقت دارد . زیرا مهاجرت ابراهیم مطابق آنچه که گفته شده در صده هیجدهم پیش از میلاد بوده است . بدیهی است که هر یک از نظریات یاد شده از دلایل قانع کننده بی بهره است و مسأله حضور حتیان در فلسطین همچنان به دلایل تازه ای برای رفع ابهام نیازمند است . زبان حتیان از زبانهای هندی - اروپایی بود . حتیان متون خود را به خط میخی شبیه به خط هیروگلیف می نوشتند . خدایان گوناگونی را می پرستیدند که مهم ترین آنان خدای توفان و خدای هوا بود . آئین های مذهبی ، همانند سرزمینهای وسیع آناتولی ، مختلف بود . دیانت حتیان از ادیان عراق همچون " آنوپرستی " ، " انلیل پرستی " و " عشتار پرستی " تأثیر پذیرفت . آثار بازمانده بیانگر مهارت آنان در هنرهای گوناگون پیکرتراشی و کنده کاری هاست . همچنین در سازماندهی نظامی و کاربرد ارابه که به سرعت حرکت آنان کمک می کرد ، شهرت یافتند و به ساختن استحکامات شهری به ویژه که همواره در معرض یورش قبیله های وحشی بودند ، اهتمام ورزیدند .

مآخذ :

1. أ . د . کورنی : الحثیون ( مترجم ) ، قاهره 1964 .
2. seton Lioyd : Early Anatilia, London 1956.
3. speiser, E : Genesis, New York 1964.