امتیازات اجانب در حکومت عثمانی

دولت عثمانی در اوج عظمت و نیرومندی خود ، برخی از اتباع کشورهای اروپایی را در طول مدت اقامتشان در بعضی بنادر یا منازل کاروانسراهای تجاری ، از رعایت قوانین محلی معاف داشت . نخستین امتیاز از این نوع ، امتیازی بود که سلطان سلیمان قانونی در سال 1535 به فرانسوای اول ، پادشاه فرانسه اعطا کرد . پس از آن در سال 1580م ، الیزابت ملکه ی انگلستان ، طبق حکمی از سوی سلطان مراد سوم و به انشای پر طمطراق مختص وی : " اعطا کردیم... بخشیدیم... " از امتیاز مشابهی برخوردار شد . اما دو قرن بعد ، وقتی روسیه به دنبال پیروزی بر دولت عثمانی امتیازات مهمی از آن گرفت ، آن لجن نیز دگرگون شدن : و به زودی هدف اساسی از اعطای این گونه امتیازات که تسهیل امور بازرگانی بود ، تغییر یافت . بدین ترتیب که از آن پس ، دولتهای بیگانه تنها به پشتیبانی از اتباع " فرهنگی " خود اکتفا نکردند ، بلکه فرانسه ، مدعی پشتیبانی از مسیحیان کاتولیک در تمامی سرزمینهای دولت عثمانی گردید ، روسیه به دعوی حمایت از ارتودکس ها برخاست و انگلستان نیز خود را مدعی پشتیبانی از یهودیان فلسطین و پروتستانهای تمام مناطق عثمانی شمرد . بدین سان ، امتیازات خارجی ، شامل پشتیبانی از میسیونرها و مدارس و بیمارستان‌ها تأسیس شده توسط آنها نیز گردیده بود ، همچنین برخی یهودیان و مسیحیان را که در نتیجه ی اشغال کار در کنسولگریها و نمایندگیهای بازرگانی یا آموزش علمی ، از تابعیت یا حمایت یک کشور خارجی برخوردار شده بودند در بر می‌گرفت . در نتیجه ، این گونه امتیازات به صورت بار سنگینی بر دوش دولت عثمانی در آمد و بهانه ای برای دخالت دولتهای بیگانه در امور داخلی آن شد . سرزمینهای عربی ، به ویژه در فلسطین و سوریه و لبنان ، به خاطر امتیازات ، دچار آسیبهای فراوانی شدند . مثلاً در نیمه های صده ی نوزدهم ، بازرگان بیگانه برای کالای واردارتی خود 5/3 درصد مالیات می‌پرداخت ، در حالی که بازرگان محلی بومی می بایست 12 درصد بپردازد . در فلسطین ، یهودیان از این گونه امتیازات به روشهای گوناگون سوء استفاده کردند . یهودیانی که از روسیه مهاجرت کرده بودند ، با حفظ تابیعت دوگانه ی خود از رعایت قوانین عثمانی سرباز می زدند ، کنسولهای روسیه نیز آنان را ، نه به خاطر علاقه به ایشان ، بلکه به منظور افزایش نفوذ روسیه در عثمانی به این کار تشویق می کردند .

دولت عثمانی ، آغاز جنگ 1914 را غنیمت شمرد و بدون موافقت دول ذینفع ، الغای امتیازات خارجی را اعلام کرد .

مآخذ :

1. شباط ، فؤاد : المرکز الحقوقی للاجانب فی سوریه ، دمشق 1965 .

عبداله ، عزالدین : قانون الدولی الخاص ، 1972 .

1. Tibawi, A. I : British Interests in Palestine, 1800-1901, Oxford 1961.
2. Tibawi, A. I : A Modern History and Palestine, London 1969.