اردن و اسرائیل ( پروژه‌ی مشترک - در مورد تأسیسات شیرین کردن آب در دریای سرخ - )

در روز 12/ژانویه/1992 در صفحه‌ی اردنی الشعب خبری چاپ شد که مفاد آن چنین بود : اردن با احداث کانال ارتباطی میان بحرالمیت و دریای سرخ موافقت نمود . البته این خبر در جریان دیدار " امیلیو کولومبر " وزیر خارجه‌ی ایتالیا از اردن و دیدار او با ملک حسین و مسئولان اردنی اعلام شد اما اصل خبر که در روزنامه چاپ شد چنین است : " آقای کولومبر با اجرای طرح ایجاد کانال میان بحرالمیت و دریای سرخ از دو جنبه‌ی سیاسی و اقتصادی موافقت نمود . "

کولومبر افزود که کشورش تمایل تأمین دارد بودجه‌ی این طرح به صورت جهانی صورت گیرد . پاسخ اردن به این پیشنهاد مثبت بود .

الف - ریشه‌های طرح :

ارتباط بحرالمیت با یکی از دو دریای سرخ یا مدیترانه به منظور استفاده از تفاوت سطح آب این دریا با دو دریای یاد شده به منظور تولید انرژی ، یک طرح قدیمی است و اولین کسی که آن را مطرح ساخت یک مهندس انگلیسی به نام ( کولونل الن ) در سال 1850 بود . این طرح ابتدا به خط دفاعی کانال سوئز معروف شد و با مطرح شدن اندیشه‌ی تشکیل دولت یهودی در فلسطین ، " ماکس - پورکات " مهندس سوئیسی در سال 1899 پیشنهادی به تئودور هرتزل ارایه کرد که در آن خواستار اجرای پروژه‌ای متشکل از دو کانال شده بود تا برای کشور یهودی که قرار بود در آینده تشکیل شود برق تولید کند و آب شیرین آن را فراهم سازد . هرتزل به شرط اینکه این طرح دو دریای مدیترانه و میت را بهم ربط دهد آن را پذیرفت .

اسرائیل به منظور زمینه سازی برای شروع کار ، به یک سلسله تبلیغات عمدی در رابطه با طرح‌های اردن برای حفر کانال ارتباطی میان دو دریای میت و سرخ دست زد و بر اساس نوشته‌ی روزنامه " جرو سالم پست " در دوم ژانویه 1980 ، ایگال آلون مدعی شد که پیمانکاران آمریکایی گام‌هایی را برای طراحی پروژه‌ی کانال برداشته اند و افزود در حالی که اردن درباره‌ی منابع تأمین بودجه‌ی پروژه تحقیق می‌کند ، نقشه‌ی اسرائیل برای ارتباط دو دریای میت و مدیترانه وارد مرحله‌ی اجرایی هم نشده است .

اسرائیل در ژانویه‌ی 1981 اعلام نمود که حفر کانال را شروع کرده و این اقدام با باز کردن راهی به موازات کانال صورت گرفته است که از نقطه‌ی ابتدای آن در نوار غزه و بحرالمیت در نزدیکی روستای مسعده ادامه خواهد یافت .

ب - ابعاد سیاسی :

با توجه به این که این پروژه نمی‌توانست ابعاد سیاسی ، بازتاب‌های جهانی آن و به ویژه حملات تبلیغی و سیاسی را نادیده بگیرد ، لذا اسرائیل سعی نمود با دعوت از اردن جهت استفاده از پروژه از ملک حسین برای همکاری در پروژه دعوت کرد که در مقابل آن ، اسرائیل یک بندر دریایی در ساحل مدیترانه به اردن اعطا کند .

اما منابع اردنی در مورد پروژه‌ی اتصال دو دریای میت وسرخ گفتند که دولت اردن از نیمه‌های دهه‌های 70 به این پروژه فکر می‌کرده و در این رابطه ، طراحی پروژه‌ی احداث کانال برای تولید انرژی را به یک شرکت آمریکایی سفارش داده است و این کانال به صورت تونل از خلیج عقبه شروع و به طرف شمال به سوی بحر المیت ادامه می‌یابد . به طوری که می‌توان سالانه 330 مگاوات برق از آن تولید کرد و این میزان برق انرژی لازم برای مصرف برق این کشور را در آینده تأمین خواهد نمود با توجه به این که مصرف اردن در سال 1993 فقط 150 مگاوات بوده است .

براساس طرح اردن ، طول کانال 190 کیلومتر خواهد بود تا دره‌ی عربه پیش خواهد رفت و بخشی از آن به صورت تونل از کوه‌های سرراه خواهد گذشت و هزینه‌ی احداث آن حدود 850 میلیون دلار برآورد شد بین پروژه‌ی اسرائیل برای ارتباط دریای مدیترانه به بحرالمیت و پروژه‌ی اردن برای ارتباط دریای سرخ به بحرالمیت ، موانع منطقه‌ای و جهانی زیادی وجود دارد که اسرائیل نمی‌تواند آنهارا ندیده بگیرد و علل سیاسی در رأس آنها قرار دارد . بلاخره این پروژه یکی از عوامل کشمکش میان اسرائیل و اردن را تشکیل داد و این در زمانی بود که برخی محافل اسرائیلی در پی جست و جوی نقاط منافع مشترک و زمینه‌های همکاری با کشورهای عربی بر آمدند . در سال 1986 شیمون پرز وزیر خارجه‌ی اسرائیل " طرح مارشال خاورمیانه " را مطرح نمود که نقشه‌ی همکاری اقتصادی بین کشورهای خاورمیانه در آن وضع شده است به طوری که این نقشه‌ها به همراه گسترش خود قادر است ویژگی دشمنی موجود در روابط میان این کشورها را از بین ببرد . در میان بندهای این طرح پیشنهاد حفر کانال مشترک میان اسرائیل و اردن وارد شده است که بحرالمیت را به دریای سرخ پیوند می‌دهد . این طرحی بود که اردن آنرا مطرح ساخته بود ولی اسرائیل نپذیرفته بود .

در 23 سپتامبر 1992 " ابراهام تامبر " درباره‌ی مشکل آب در خاورمیانه در روزنامه‌ی " یدیعوت احرنوت " مقاله‌ای بدین مضمون نوشت : " ما طرحی را به اردن پیشنهاد کردیم که تاکنون با آن موافقت ننموده است این طرح متضمن ایجاد کانال بین خلیج ایلات و بحرالمیت است به طوری که این کانال در مدخل خلیج ایلات به عنوان زیر بنایی برای یک بندر بین المللی مشترک میان اسرائیل و اردن خواهد بود و در مدخل بحرالمیت مراکز مشترکی برای شیرین کردن آب ایجاد می‌شود .

پروژه‌های مشترک :

از ماهیت دو پروژه و ویژگی‌های مربوط به آن مشخص می‌شود که پذیرش طرح کانال اردن از سوی اسرائیل و پیشنهاد آن به اردن به عوان یک پروژه‌ی مشترک به علل زیر برمی گردد :

1. طرف اردنی از ورود در مسائل قانونی متعلق به سرزمین‌های اشغالی خودداری می‌کند زیرا طرح مشترک در مرز میان دو کشور ایجاد خواهد شد و در مورد طرح کانال اسرائیلی که بحرالمیت را به دریای مدیترانه وصل می‌کند نیز همین حالت وجود دارد .
2. می‌توان از خطرهای طرح بر طبیعت ( اکوسیستم ) بحرالمیت و منابع اقتصادی آن دوری کرد و در این زمینه اسرائیل حفر یک بحرالمیت جدید در جنوب دریای فعلی را پیشنهاد می‌کند که آب کانال در آن بریزد .
3. خطرهای این طرح بر زمین‌های کشاورزی و ساکنین " دره‌ی اردن " ناچیز است زیرا که سطح آب بحرالمیت برای جلوگیری از سیل بر کشتزارهای اطراف آن هنگام سرازیر شدن آب اضافی از آن بالا برده خواهد شد .
4. یک مسأله مشترک سبب نگرانی دو طرف اردنی و اسرائیلی می‌شود و آن خشکی مستمر بحرالمیت است چون 20 سال قبل سطح آب 395 متر زیر سطح دریا بوده و در سال 1993 به 401 متر می‌رسد ، به طوری که کارشناسان پیش بینی می‌کنند که این سطح در ده سال آینده به 416 متر کاهش پیدا کند و مصرف آب بهداشتی افزایش یابد . کانال احداث شده ، بین بحرالمیت و دریای مدیترانه ، نظارت بر سطح آب بحرالمیت را امکان پذیر می‌سازد . از سوی دیگر اردنی‌ها مانند اسرائیلی‌ها علاقه مند به انرژی ذخیره شده در تفاوت ارتفاع ما بین آب دو دریا هستند چون انرژی به دست آمده از آب شور ، در شیرین کردن آب به کار گرفته خواهد شد تا هر دو طرف به طور مشترک از آن استفاده کنند ، با توجه به اینکه اردن به شدت از کمبود آب رنج می‌برد زیرا منابع آبی اردن فقط نیاز 4/1 میلیون نفر را تامین می‌کند و اسرائیل نیز در منطقه‌ی نقیب در نزدیکی وادی العربیه از کمبود شدید آب در رنج است .
5. طرح اسرائیل برای احداث کانال میان دو دریا با مخالفت جهانی روبه رو شد و پذیرش آن مشروط به قبول آن از سوی اردن گردید . از جمله عدم پذیرش تأمین بودجه‌ی پروژه از سوی انگلیس و به ویژه آمریکا که در برابر اردن متعهد شد بودجه‌ی پروژه‌ی اسرائیل را تأمین نکند ، زیرا به پیچیدگی اوضاع خاورمیانه می‌افزود اما پروژه اردن بر خلاف پروژه اسرائیل از توجه جهانی برخوردار شد به طوریکه برخی پیش بینی کردند ممکن است این طرح پروژه مشترکی شود که به تحقق برخی از اهداف ترسیم شده اسرائیل بیانجامد . در این رابطه اردن موضوع سود مشترک به عنوان اولین گام در راه ایجاد تفاهم دائم میان طرفین را رد کرد این مسأله موجب شد کشورها وشرکت‌های مختلف بدون در نظر گرفتن حسابهای سیاسی پیچیده ، به تأمین هزینه‌ی این پروژه اقدام کنند و فکر تأمین بودجه ، از دوش اسرائیل برداشته شود . در این خصوص اسحاق رابین به وزیر دارایی اسرائیل گفته است که : " این پروژه حتی به قدر یک ذره پول برای تو خرج برنمی دارد . "

اسرائیلیهای طرفدار این طرح پیرامون بندر مشترک در ساحل دریای سرخ که رأس کانال خواهد بود می‌گویند : این بندر سودهای تجاری به دست آمده از بندرهای اسرائیل و اردن را چند برابر خواهد کرد . همچنین توسعه‌ی این بندر از سوی دو طرف ، این امکان را به اردن و اسرائیل می‌دهد که بنادر عقبه و ایلات را به سواحل سیاحتی تبدیل کرده ، هتلهای شیک و مراکز سیاحتی و تفریحی احداث کرده و در زمینه‌ی صید مرجان سرمایه گذاری را گسترش دهند .

روزنامه اسرائیلی " هاآرتس " نوشت : صندوق همکاری اقتصادی " آرماندهامر " در خاورمیانه ، از دانشگاه تل آویو ، در خصوص شیرین کردن آب از طریق کانالی که از دریای سرخ به بحرامیت راهنمایی‌هایی درخواست نمود که در پاسخ به آن ، دو استاد این دانشگاه به نامهای " جدعون فیشلازون " و " بنحاس گلوکشتیرن " یک بررسی 26 صفحه‌ای را به همراه نقشه‌های توضیحی ارایه دادند و در آن بر ضرورت شیرین کردن آب به شیوه‌ی عکس جریان طبیعی تأکید کردند .

برخی کارشناسان اسرائیل عقیده داشتند این پروژه بهتر از پروژه‌ی کانال مدیترانه و بحرالمیت است چرا که طول آن از نوار غزه تا بحرالمیت به 1000 کیلومتر می‌رسد و چون از یک طرف پروژه‌ی اسرائیل با سنگهای سختی برخورد می‌کند که هزینه‌ی پروژه را بالا می‌برد و از طرف دیگر با مشکلات سیاسی مواجه می‌شود که تأمین هزینه‌ی آن را در سطح جهانی دشوار می‌سازد . اما پروژه‌ی دریای سرخ - المیت ( از نظر حمایت جهانی ) نمونه‌ای از همکاری میان اعراب و اسرائیل خواهد بود . "

بر اساس تحقیقی که دو استاد دانشگاه تل آویو در آوریل سال 1992 ارایه دادند ، ویژگی‌های کانال دریای سرخ - مدیترانه بدین قرار است :

1. هزینه‌ی تولید هر متر مکعب آن بین 50 تا 60 سنت خواهد بود .
2. مدت زمان لازم برای احداث کانال پانزده سال است .
3. بالا بردن آب از دریای سرخ تا 220 متر بالاتر از سطح دریا توسط کانالهای باز و تونل ( کانال‌های زیرزمینی ) انجام می‌شود .
4. این پروژه زمینه‌ی اشتغال را برای هزاران نفر کارگر به وجود می‌آورد .
5. بالا رفتن سطح آب بحرالمیت تأثیر مثبتی برکاهش هزینه‌ی استخراج پتاس گذاشته و موجب بهبودی صنعت جهانگردی و افزایش توریست می‌گردد .
6. نظارت بر پروژه به طور مشترک از سوی اسرائیل و اردن انجام خواهد شد .

برآورد اولیه بر اساس منابع اسرائیل حاکی است که هزینه‌ی احداث یک کانال با حجم محدود که اجازه‌ی سرازیر شدن حدود 30 میلیون متر مکعب آب در ثاینه را می‌دهد به حدود 50 میلیون دلار در سال ( طی پانزده سال ) می‌رسد . اما پیش نویس این برآورد آن را به 8/1 میلیاد دلار تخمین زده است . اما از سوی اردنی‌ها هیچ گونه اشاره یا توضیحی پیرامون جزئیات طرح داده نشده است با توجه به اینکه برخی محافل آگاه به راه حل‌هایی اشاره کرند که بر برخی از پروژه‌های شیرین کردن آب تکیه دارند و حدی برای کمبود آب در تابستان وضع می‌کنند ، و اینکه دره‌ی عربه ، دره‌ای پر آب خواهد شد .

مآخذ :

1. هفته نامه المجله ، 23/2/1993 .
2. مجله الشعب ، 12/1/1992 .
3. روزنامه جروسالم پست ، 2/1/1980 .
4. روزنامه اسرائیلی یدیعوت احرنوت ، 23/9/1992 .