احمد بن طوطون ( 220 - 270 ه - /835 - 884 م )
مؤسس خاندان طولونیه گه در سالهای 224 - 292ه - /878 - 905م ، در مصر و جنوب شام حکومت کردند ، از زمان آغاز بحران‌های سیاسی و اجتماعی در نیمۀ قرن بر حکومت عباسی سخت گردید و در حالی که مردم شاهد درگیری خلفاء ، یکی پس از دیگری بودند ، قیام " النهنج " در جنوب عراق که پایتخت را تهدید می‌کرد . ( نک : عباسیان ، فلسطین در زمان ) . او منسوب به قبیلۀ ترک است که خود را " طغز‌غز " می‌خواندند .
پدرش در سال 200ه - به بغداد آمد و در آنجا فرزندش احمد متولد شد . احمد مهارت جنگی را همراه با دانش فرا کرفت و به فرماندهان ترک ، که در بغداد ، پایتخت حکومت عباسی ، حکم می‌راندند ، ملحق شد و با دختر فرمانده یارجوخ ازدواج کرد . سپس خلیفه " المستعین " او را به خاطر شجاعتش به خود نزدیک ساخت . ( 248 - 251ه - /862 - 866 م ) او خلیفه را تا تبعید‌گاهش در " واسط " همراهی کرد ، و پس از آنکه او را کشت به سامراء بازگشت و انتخاب فرهاندۀ ترک " بایکباک " به او محول شد تا با نام او " الفطاط " در پایتخت مصر حکومت کند . ( 254ه - /868م ) سپس پدر همسرش " یارجوخ " او را در حکومت مصر ، جانشین خود ساخت و هنگامی که بازگشت در سال 256ه - از حکومت مصر کناره‌گیری کرد . و آنگاه که باروخ پس از دو سال فوت کرد ، ابنطولون حاکم مصر شد .
احمدبنطولون در آن اثناء ، قلمروی حکومتش را گسترش داد تا جایی که حکومت مرکزی امور مالیات مصر را به او واگذار کردکه به دست احمد‌بن‌محمد‌بن‌مدبر بود .
ابن‌طوطون پس از تسلط بر فلسطین و نواحی دیگر شام ، بر سیاست داخلی استواری حرکت می‌کرد که به واسطه آن در ادارۀ مملکت بر کوچک و بزرگ نظارت داشت . پادشاهان از او تقلید کرده و اقتدار و نامش در بین مسلمانان مکه مشهور شد . ابنطولون در خلال حکومتش با انقلاب‌های داخلی مواجه شد همچنان‌که حاکمان پیش از او هم چنین بوده‌اند . ولیکن او توانست آنها را علی‌رغم تعددشان سرکوب سازد و هیچ‌یک از این انقلابات به حدی نبودند که حکومت او را تهدید به نابودی کند . بزرگترین تهدید از خارج بود که اولین بار در منطقه فلسطین ، همسایه و همجوار مصر ، پدید آمد . ا ز نظر اداری به دو منطقه : نیروی دفاعی فلسطین و پایگاه سنی آن و نیروی دفاع اردن و پایگاه ستونی و محکم آن تقسیم می‌شد . ( نک : تقسیمات کشوری فلسطین ) . شآن و منزلت عیسی‌بن‌الشیخ‌بن السلیل الشیبانی در این منطقه بسیار نافذ و والا بود . او بر بقیه بلاد شام و مصر ، به واسطه حکومتش ، نظارت داشت و از مالیات دادن به حکومت مرکزی در بغداد امتناع کرد و دارایی‌های خارج از مصر از طریق اراضی حکومتش به آنجا صادر می‌شد و به احمدبنطولون در سال 256ه - نامه‌ای نوشت و خروج ازکشور و واگذارکردن کارها به او را از وی تقاضا کرد . حکومت بغداد از قیام " ابن‌الشیخ " احساس خطرکرد زیرا او راه ارتباط میان بغداد و بیشتر ولایات را می‌بست ، پس ارتش را از بغداد برای سرکوب کردن آن گسیل داشت و به ابن طولون نوشت که از جنوب به طرف " ابن‌الشیخ " برود و احمدبن طولون فرصت را غنیمت شمرد و سعی می‌کرد قدرتی برای خود دست‌وپا کند . وی عجله و شتاب نکرد و از فلسطین خارج نشد تا اینکه پس ا ز چند ماه کوشش کرد تا ابن الشیخ را جهت برگرداندن اموال و دارایی‌های پادشاه بفرستد و منتظر ماند تا اینکه منجر به جنگ میان ابن الشیخ و ارتش عباسی به فرماندهی اماجور ترک ، شد .
هنگامی که انقلاب ابن‌الشیخ با خروج از فلسطین به استان " ارمینیا " پایان یافت و " آماجور " حکومت " شام " را عهده دار شد ، روابط ابن طولون با حاکم شام دوستانه و آرام بود که هفت سال طول کشید . حوادث جدیدی در سرتاسر حکومت عباسی پدید آمد و باعث شد بلاد شام به خصوص فلسطین در نظر ابنطولون ، مهم جلوه کند ، فرقی نمی‌کندکه به خاطر دفاع از مرزهای دولت عباسی در برابر هجوم بیزانسها باتد و یا به خاطر دفاع از مصر در برابر طمع صاحبان نفوذ و قدرت در بغداد .
از جهتی دیگر بدرفتاری و خشونت امرایی که حکومت آنها را در مرز طرسوس تعیین کرده بود منجر به ناکامی آنها در برخورد با بیزانسها شد ، سپس خلیفه " المعتمد " ، احمدبن طولون را برای طرسوس انتخاب کرد بدین ترتیب به واسطه آن ، سرزمین شام راه وصول هدایا به این سرزمین شد و سربازان و ارتش اردن در نظر ابنطولون به سبب وجود دو مرکز صنعتی در عکا و صور از اهمیت زیادی برخوردار شدند .
و از جهت دیگر ، حکومت اموال زیادی را که جهت خاموش کردن قیام زنج در جنوب عراق به آن نیاز داشت از احمدبن طولون درخواست می‌کرد . وی بسیارکوشید و فرماندۀ دیگری به جای او انتخاب گرد ولیکن کوشش‌های آنها به جایی نرسید و فرمانده موسی‌بن‌بغا که ارتش را تا حدی بسیج کرده بود قبل از اینکه کاری انجام دهد ، از دنیا رخت بربست ، و فرصتی برای ابن طولون به وجود آمدگه قلمروش را گسترش دهد و شام را در سال 264ه - /877م ، به مرزهای خود ضمیمه کرد . همان همان سالی که والی شام " اماجور " وفات یافت ، به فلسطین پیشروی کرد و شهرهای شام در برابر او تسلیم شدند به جز انطاکیه که به زور به تصرف وی درآمد . سقوط بلاد شام به دست ابن طولون آسان تفسیر شد ، و سکوت خلیفه در مقابل آن پس از آنکه کوشش کرد مصر راکه به واسطۀ ضعف حکومت مرکزی در بغداد و قیام زنج و سقوط شهر واسط در همان سال به دست او ، مهم جلوه کرده بود ، آزاد کند ، ساختگی و عمدی بود ولیکن پس ا ز چهار سال ، اوضاع به نفع حکومت مرکزی تغییر یافت و حکومت شروع به ضرب وشتم طولونیین در شام کرد و " لوءلوء " حاکم منطقه شمالی بلاد شام را به سوی خود جذب کرد و به همین دلیل مرزهای طرسوس هم از سلطه ابنطولون خارج شد .
ابن طولون در جواب آن به بلاد شام آمد و نفوذ خود را گسترش داد و تنگدستی حکومت معتمد موجب شد برادرش الموفق سوءاستفاده کرده ولایت عهدی را به عهده بگیرد ولیکن ابن طولون وی را خلع و برکناری الموفق را از ولیعهدی اعلام کرد ، موفق هم در جواب ابن طولون خلیفه را مجبور ساخت که ابن طولون را در بالای منابر وعظ و خطابه ، لعن و نفرین کنند . به همین جهت اختلاف میان دو طرف بالا گرفت و ابن طولون در این درگیری شکست خورد و تداوم سلسله و خاندان ، موجب کناره‌گیری ابنطولون از تسلط بر مرزهای طرسوس شد . پس از این شکست وی بیمار شد و در مصر فوت کرد .
ابنطولون یکی از بزرگترین پیشگامان آبادانی و عمران در تاریخ اسلامی عرب به شمار می‌رود . مساله‌ای که به او در این زمینه کمک می‌کرد ثروت منطقه‌ای بودکه در آن حکومت می‌کرد و همچنین فعالیتهای اقتصادی آن منطقه از زمانهای کذشته و ارزش و منزلت زیادی که از استقلال کسب کرده بود . همۀ منابع بر حجم زیاد واردات و تثبیت ارقام بالای مالیات مصر و فلسطین و اردن در زمان حکومت ابن طولون تاکید دارند .
عمران و آبادانی که ابن طولون در قلسطین انجام داد و دارای ویژگی جنگی بود ، متمایز و برتر از سایرین است زیرا بنادر و استحکامات و سنگربندی دریایی را برای مقاومت در برابر حملات دریایی بیزانسها بر سواحل سرزمین شام ، ایجاد کرد . از مشهورترین کارهایش در این زمینه می‌توان ساختن بندر عکا ، شبیه بندر صور را نام برد .
مقدسی جغرافیدان معروف ، داستان ماموریت ابن طولون توسط جدش " ابابکرالبناء " جهت ساختن بندر عکاء ، و طریقه ساختنش را روایت کرده است .
مآخذ :
- البلوی : سیرة احمدبنطولون ، دمشق 1939 .
- بردی ، ابن‌تغزی : النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره ، قاهره 1932 .
- سبوطی : حسن‌المحاضره فی اخبار مصر و القاهره ، قاهره 1321 ه - .
- مقدسی : احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، بریل 1906 .
- کرد‌علی ، محمد : خطط الشام ، بیروت 1969 .
- سیده اسماعیل کاشف ، حسن احمد محمود : مصرفی عهد الطولونیین و الاخشیدیین ، قاهره 1960 .
